EKOROZWÓJ TERENÓW ROLNICZYCH

Wykorzystanie oraz ochrona środowiska przyrodniczego w okresie powszechnej dominacji rolnictwa na obszarach wiejskich były zabiegami sto-sunkowo prostymi. Zdecydowana przewaga użytków rolnych w powierzchni kraju (w latach 70. XX wieku ponad 70% powierzchni ogólnej, obecnie ok. 60%) oraz na ogół ekstensywne użytkowanie rolnicze stwarzały podstawy do utrzymywania się na terenach wiejskich przez wiele lat wysokiej bioróżnorod-ności. Ekstensywne użytkowanie kośno-pastwiskowe ukształtowało specyficzny typ zespołów roślinnych o charakterze półnaturalnym z bogactwem różnorodnej fauny, zwłaszcza bezkręgowców (chrząszczy, muchówek, błonkówek, motyli itp.). Z drugiej strony tradycyjna, ekstensywna gospodarka rolna utrwaliła mozaikowy krajobraz, gdzie wśród pól uprawnych, łąk i pastwisk występują też enklawy nieużytków, niewielkie kompleksy leśne, pasy zadrzewień śródpol-nych, zarośla nad ciekami, miedze, drobne zbiorniki wodne, mokradła itp. Ochronie środowiska przyrodniczego, zwłaszcza gleb, sprzyjały też ustawowe gwarancje zachowania dla rolnictwa terenów o najwyższej klasyfikacji gleboz-nawczej, a więc I-III, a nierzadko także klasy IV.

Jednakże stała intensyfikacja gospodarki rolnej (chemizacja, mechanizacja) i coraz częstsze zaniechanie tradycyjnego użytkowania spowodowało liczne zagrożenia dla różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej. Zastępowa-nie drobnych farm coraz większymi przestrzenZastępowa-nie gospodarstwami spowo-dowało degradację krajobrazu rolniczego. Mozaikowa struktura tego krajobrazu dziś nabiera monolitycznego charakteru, z przewagą wielkich obszarów mono-kulturowych, eliminowaniem biotopów nie użytkowanych rolniczo, obniżaniem poziomów wód gruntowych itp.

W trosce o zachowanie bioróżnorodności na obszarach użytkowanych rolni-czo zaproponowano w Polsce, w ramach sieci Natura 2000, objęcie ochroną ok. 29% powierzchni obszarów siedliskowych oraz ok. 37% powierzchni obszarów ptasich. Na tych obszarach powinno łączyć się zachowanie lub odtworzenie właściwego stanu danego typu siedliska z działalnością rolniczą. Powoduje to określone ograniczenia w dotychczasowym użytkowaniu w postaci zakazów wykonywania pewnych działań na całym obszarze lub jego części. Jeśli te działania mają być zaakceptowane przez rolnika konieczne są finansowe zachęty i odpowiednia rekompensata. Zatem zgodnie z Europejską Siecią Eko-logiczną Natura 2000 tworzone są odpowiednie programy rolnośrodowiskowe, jako instrumenty ochrony bioróżnorodności na obszarach wiejskich.

Ogranicze-nia w działalności rolniczej prowadzą do uzyskaOgranicze-nia odpowiednich rekompensat finansowych przez rolników za poniesione koszty lub utracone korzyści. Gwa-rantują to programy rolnośrodowiskowe realizowane w ramach Polityki Roz-woju Obszarów Wiejskich (II filar Wspólnej Polityki Rolnej - CAP). Źródłem finansowania tych programów jest Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF). Należy dodać, że działania rolnośrodowiskowe są obecnie najważniejszymi instrumentami ekonomicznymi służącymi ochronie bioróżno-rodności na obszarach rolniczych, a programy rolnośrodowiskowe w 2002 r. obejmowały już co siódme gospodarstwo rolne krajów UE.

Innym programem ekologicznym połączonym z odpowiednim instrumentem ekonomicznym jest finansowanie zalesień gruntów rolnych, z uwzględnieniem kosztów poniesionych na założenie plantacji leśnej, pielęgnację nowych nasa-dzeń przez 5 lat i utracony dochód spowodowany wyłączeniem gruntów rolnych z produkcji przez maksimum 20 lat.

Projekt Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego (2002) obejmuje cztery rodzaje działań:

1. Ochronę różnorodności biologicznej obszarów rolnych, realizowaną na wydzielonych obszarach o unikatowych walorach przyrodniczych, tzw. Obszarach Przyrodniczo Wrażliwych (włączonych do sieci Natura 2000), których docelowa sieć powinna objąć ok. 10% powierzchni kraju.

2. Ochronę środowiska przyrodniczego i struktury krajobrazów wiejskich, wdrażaną na terenie całego kraju, z wydzieleniem stref priorytetowych, gdzie będą skoncentrowane działania polegające na zachowaniu i

przywra-caniu walorów przyrodniczych, kształtowaniu struktury krajobrazu, prze-ciwdziałaniu erozji i zmniejszaniu się naturalnej retencji wodnej itp. 3. Rolnictwo ekologiczne, a więc program wdrażany na terenie całego kraju

w celu promocji rolnictwa ekologicznego. Na Obszarach Przyrodniczo Wrażliwych w gospodarstwach ekologicznych będą obowiązywały stoso-wane tam pakiety przyrodnicze.

4. Ochronę zasobów genetycznych w rolnictwie - a więc program ochrony zasobów tradycyjnych odmian roślin uprawnych i sadowniczych oraz ras zwierząt gospodarskich, realizowany na terenie całego kraju.

Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwie-rząt wykazują stały wzrost zarówno pod względem liczby składanych wnio-sków, jak i kwot przeznaczonych na powyższe działania. W latach 2004-2006 złożono łącznie 46,7 tys. wniosków, z których wsparcie finansowe uzyskało 25,3 tys., tj. 54,2%, na łączną kwotę 66,8 min EURO (wg stanu na 14.06.2006). Powyższa kwota stanowiła 30,5% wykorzystania limitu środków finansowych przeznaczonych na realizację programu rolnośrodowiskowego w omawianym okresie. Program ten, opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w 2005 r., zakładał na omawiany okres 2004-2006 kwotę - 344,4 min EURO (tab. 1).

Tabela 1. Przewidywany udział programów rolnośrodowiskowych w budżecie PROW

Wyszczególnienie

Lata

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2004-2006 Wyszczególnienie

kwoty w min EURO

Budżet całkowity PROW 1086,9 1201,5 1304,0 3592,4

Wkład UE 862,4 961,0 1043,0 2866,4

Wkład Polski 224,5 240,5 261,0 726,0

Budżet programów rolnośrodowiskowych (działanie 4) w budżecie PROW

70,5 116,2 157,7 344,4

Wkład UE 60,0 92,9 126,1 279,0

Wkład Polski 10,5 23,3 31,6 65,4

Udział programów rolnośrodowiskowych w budżecie całkowitym PROW [%]

6,49 9,67 12,09 9,59

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW.

Liczba składanych wniosków pośrednio świadczy o aktywności w realizacji programów rolnośrodowiskowych. Według stanu na 2 grudnia 2005 r. takich wniosków złożono w skali kraju 28 tys. Najwięcej wniosków napłynęło z województw: lubelskiego 4,2 tys., wielkopolskiego 2,5 tys., świętokrzyskiego -2,4 tys., pomorskiego - 2,2 tys. i mazowieckiego - 2,2 tys. Najmniejszą aktywność w tym zakresie wykazały województwa: śląskie 0,4 tys., dolnośląskie

-1,0 tys., opolskie - -1,0 tys., warmińsko-mazurskie - 1,1 tys. i lubuskie - 1,2 tys. wniosków. Gdyby odnieść liczbę wniosków do liczby gospodarstw indywidual-nych, to najwyższą aktywnością w tym względzie wykazały się województwa pomorskie, gdzie na 1000 gospodarstw indywidualnych złożono 31 wniosków oraz zachodniopomorskie (30). Do województw, w których także zanotowano dużą liczbę wniosków należy także zaliczyć: lubuskie (22 wnioski) oraz opolskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, lubelskie i świętokrzy-skie, w których liczba złożonych wniosków oscylowała w granicach 15. W gru-pie, w której na 1000 gospodarstw przypadało od 14 do 7 wniosków znalazło się 5 kolejnych województw. Z kolei do województw, które wykazały się naj-mniejszą aktywnością należały: śląskie (2 wnioski na 1000 gospodarstw), małopolskie (5) oraz mazowieckie (6). Postawa rolników woj. śląskiego, przy znanych powszechnie problemach degradacji środowiska, musi budzić zasko-czenie.

Odnosząc liczbę wniosków do zajmowanego areału użytków rolnych, najko-rzystniejszy stosunek w tym względzie przypada na województwa: świętokrzy-skie, lubelświętokrzy-skie, pomorświętokrzy-skie, małopolskie i lubuświętokrzy-skie, natomiast najmniej korzy-stny na województwa: śląskie, warmińsko-mazurskie, dolnośląskie i mazo-wieckie.

Różnorodne formy ekorozwoju związanego z terenami rolniczymi będą doty-czyły przede wszystkim województw, w których przeważają w strukturze użyt-kowania ziemi użytki rolne, natomiast w strukturze zatrudnienia ludność rolni-cza. Do takich województw należą przede wszystkim: podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie, mazowieckie, łódzkie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie i podkarpackie.