TRWAŁE UŻYTKI ZIELONE

Trwałe użytki zielone charakteryzują się dużą różnorodnością zbiorowisk roślinnych. Skład gatunkowy runi trwałych użytków zielonych decyduje o ich wartości gospodarczej, która zależy nie tylko od uwarunkowań przyrodniczych, ale także od sposobów gospodarowania nimi.

W zależności od położenia nad poziomem morza wyróżnia się siedliska łąk nizinnych - do 600 m n.p.m. i górskich - powyżej 600 m n.p.m.2. Na nizinach 2 Część badaczy obniża tę granicę do 300 m n.p.m - R. Łyszczarz (2004), który dla użytków zie-lonych terenów górzystych w Polsce wyróżnia trzy strefy wysokościowe: 300-500 m n.p.m. łąki pogórza, 500-1000 m n.p.m. łąki górskie, powyżej 1000 m. n.p.m. łąki wysokogórskie.

łąki występują głównie w naturalnych obniżeniach terenu - w dolinach rzecz-nych, w obniżeniach terenowych okresowo zalewanych lub podtapiarzecz-nych, na kompleksach torfowych, obszarach źródliskowych. W zależności od konkretne-go położenia wyróżnia się łęgi, grądy i łąki bagienne, które podzielić można jeszcze na dalsze podtypy.

Łąki i pastwiska położone powyżej 600 m n.p.m. na zboczach i grzbietach górskich dzieli się zazwyczaj na: hale górskie powyżej górnej granicy lasu (1400-2100 m n.p.m.), hale lub pastwiska śródleśne powstałe w wyniku trzebie-ży lasów (800-1500 m n.p.m.) i łąki górskie (600-800 m n.p.m.). Na terenach górskich trwałe użytki zielone zasilane są głównie wodami opadowymi i najczę-ściej występują na obszarach niedostępnych dla gospodarki polowej z powodu dużego nachylenia stoków i surowego klimatu.

Niewielką rolę trwałe użytki zielone odgrywają na terenach dysponujących glebami o wyższej wartości użytkowo-rolniczej. Podobną sytuację obserwuje się na terenach o wyższym poziomie kultury rolnej, której jednym z przejawów jest intensywne zagospodarowanie użytków rolnych. Tereny z niewielkim

udziałem trwałych użytków zielonych obejmują z małymi wyjątkami: Nizinę Wielkopolsko-Kujawską i Mazowiecką, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Wyżynę Lubelską i Zachodniowołyńską, Wyżynę Kielecko-Sandomierską oraz Nizinę Śląską.

Ze względu na sposób użytkowania trwałe użytki zielone dzieli się na łąki i pastwiska. W nowoczesnej, o wyższym poziomie rozwoju gospodarce rolnej bardziej racjonalne jest użytkowanie łąk i pastwisk przemiennie. W Polsce takie użytkowanie należy jeszcze do rzadkości, gdyż wiąże się to z dodatkowymi nakładami kapitałowymi i stosowaniem odpowiednich zabiegów agrotechnicz-nych. Wzajemne relacje pomiędzy łąkami i pastwiskami są przestrzenie zróżni-cowane.

Na terenach nizinnych przewaga łąk wyraźnie zaznacza się w różnego typu obniżeniach terenowych. Są to zazwyczaj obszary dobrze zmeliorowane. Stąd największe koncentracje tworzą łąki w dorzeczu Narwi i Biebrzy, na Polesiu Lubelskim, w odcinkach pradolinnych Odry, Noteci, Warty i Baryczy, a na Pobrzeżu Południowobałtyckim w Dolinie Dolnej Odry i Pradolinie Łeby-Redy. W południowej części kraju większe koncentracje łąk związane są z obszarami górskimi. W Karpatach najwyższym udziałem łąk (w skali kraju) charakteryzują się gminy położone na Podhalu, w Gorcach, w Beskidzie Sądeckim i Żywiec-kim. Na wymienionych terenach łąki z reguły zajmują ponad 45% powierzchni użytków rolnych. Pod tym względem wyróżniają się cztery gminy podhalańskie, w których łąki zajmują ponad 80% użytków rolnych. Są to gminy: Poronin 95,4%, Biały Dunajec 87,7%, Bukowina Tatrzańska 81,3%, Kościelisko -80,5%. Na pozostałym obszarze karpackim łąki w rolniczym użytkowaniu ziemi odgrywają już znacznie mniejszą rolę. Należy też zwrócić uwagę na nieco

wię-kszy udział łąk w północnej części woj. świętokrzyskiego związanej z dorzecza-mi rzek - Kadorzecza-miennej Czarnej oraz w północnej części Kotliny Sandodorzecza-mierskiej. Natomiast zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w Sudetach. Udział łąk w rolniczym użytkowaniu ziemi jest tutaj niewielki (Głębocki 2006). W wielu gminach sudeckich spada on poniżej 10%. Niewielkie koncentracje łąk tworzą gminy otaczające Karkonosze oraz gminy położone w Kotlinie Kłodzkiej. Na tym obszarze tylko w trzech jednostkach administracyjnych stopnia podstawo-wego udział łąk w powierzchni użytków rolnych przekracza 45% i jednocześnie dwie z nich są miastami (ryc. 3).

Pastwiska w porównaniu z łąkami występują na terenach wyżej położonych i jednocześnie, jak już wspomniano, zajmują najuboższe siedliska. Zazwyczaj pod pastwiska były przeznaczane tereny o kwaśnych glebach mineralnych, ubo-gich w próchnicę (Młynarczyk 2004). Z tego też powodu są mało wydajne. Na obszarach górskich pastwiska występują głównie na terenach trudno dostępnych dla użytkowania kośnego.

Największa koncentracja gmin o wysokim udziale pastwisk występuje w Pol-sce północno-wschodniej, obejmując swym zasięgiem Pojezierze Mazurskie, Nizinę Północno-Podlaską i sąsiadujące z nimi tereny północnej części Niziny

Ryc. 3. Udział łąk w powierzchni użytków rolnych. Rolnictwo ogółem, 2002

Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki Powszechnego Spisu Rolnego, 2002, GUS War-szawa, 2004.

Meadows as percentage of agricultural land. Total agriculture. 2002

Mazowieckiej. Pozostałe dwie koncentracje gmin o wysokim udziale pastwisk w rolniczym użytkowaniu ziemi związane są z obszarami górskimi. Prze-strzenne rozmieszczenie pastwisk na obszarach górskich jest podobne do wystę-powania łąk. Jednak obok wielu cech zbieżnych ich występowanie charaktery-zuje się też sporą odmiennością. Pastwiska zajmują zazwyczaj tereny peryfery-jne, położone w dużej odległości od jednostek osadniczych. Są one często zde-gradowane w wyniku działalności człowieka i procesów erozyjnych i jednocześ-nie trudno dostępne dla innych form rolniczego użytkowania gruntów. Stąd naj-wyższy udział w powierzchni UR mają pastwiska w Bieszczadach - np. w gmi-nach Cisną - 67,7%, Lutowiska - 55,5%, a także w zachodniej części Beskidu Niskiego oraz Beskidach Żywieckim i Śląskim (ryc. 4).

Natomiast w Sudetach wyższym udziałem pastwisk charakteryzują się obszary otaczające Kotlinę Kłodzką i niektóre tereny w Sudetach Zachodnich. Jednak w porównaniu z Bieszczadami udział pastwisk jest tutaj niższy i zaled-wie w kilku gminach przekracza 40%.

Mniejsze skupiska pastwisk spotyka się w pasie Nizin Środkowopolskich, gdzie najczęściej współwystępują z łąkami związanymi z obszarami pradolin-nymi.

Ryc. 4. Udział pastwisk w powierzchni użytków rolnych. Rolnictwo ogółem, 2002

Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki Powszechnego Spisu Rolnego, 2002, GUS War-szawa, 2004.

Pastures as percentage of agricultural. Total agriculture. 2002

Niewielki udział pastwisk cechuje obszary dysponujące glebami o najwyższej wartości użytkoworolnicznej. Jednocześnie charakteryzują się one wyższym poziomem rozwoju rolnictwa, nastawionego na produkcję towarową. Na tych terenach dominuje oborowy system chowu zwierząt, a niedobory paszowe uzu-pełniane są produkcją polową.