OBSZARY O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA

Wpływ czynnika przyrodniczego na zróżnicowanie przestrzenne aktywności gospodarstw rolnych w zakresie pozyskiwania funduszy UE bezpośrednio wiąże się z wdrażaniem działania PROW, ukierunkowanego na wspieranie działalno-ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Działanie to dotyczy wsparcia finansowego gospodarstw rolnych poło-żonych na terenach o niekorzystnych warunkach przyrodniczych (Czapiewski, Niewęgłowska 2006). Pomoc finansowa udzielana jest w postaci corocznych dopłat wyrównawczych do hektara użytków rolnych w obrębie wydzielonych geograficznie gmin lub obrębów geodezyjnych położonych na obszarach: • górskich (67,8 euro/1 ha UR) - dotyczy gmin, w których ponad polowa

użyt-ków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m.;

• nizinnych, z uwzględnieniem podziału na strefę nizinną I (37,8 euro/l ha UR) - dotyczy gmin, dla których wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcy-jnej osiąga wartości wyższe niż 52 pkt. i nie przekracza 72,5 pkt. (w przypa-dku obrębów geodezyjnych wartość przyjętego wskaźnika nie przekracza 56 pkt) oraz strefę nizinną II (57,0 euro/l ha UR) - dotyczy gmin, gdzie wartość wskaźnika nie przekracza 52 pkt.;

• ze specyficznymi utrudnieniami (55,2 euro/l ha UR) - obejmuje gminy rejo-nów podgórskich o dużym znaczeniu dla rozwoju turystyki, w których wystę-pują złożone problemy będące skutkiem niekorzystnej rzeźby terenu i rozdro-bnionej struktury agrarnej (por. tab. 1).

Ze względu na charakter środowiska przyrodniczego w Polsce najważniej-szym elementem systemu ONW są obszary nizinne (9084 tys. ha UR - 93% ogółu użytków rolnych ONW), w tym głównie zaliczone do strefy I (6939 tys. ha UR - 76% ogółu użytków rolnych na obszarach nizinnych ONW oraz 93% ogółu użytków rolnych ONW). Udział użytków rolnych ONW zakwa-lifikowanych do strefy II, wyróżniającej się szczególnie niekorzystnymi warun-kami przyrodniczymi, wynosi 22% ogólnej powierzchni użytków rolnych ONW, a w układzie województw waha się od 1 - 2 % w województwach dolnośląskim i małopolskim do 41% w województwie pomorskim (por. tab. 1). Pozostałe elementy klasyfikacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospo-darowania - tereny górskie i ze specyficznymi utrudnieniami - występują

jedy-nie w pięciu województwach Polski południowej, tj. dolnośląskim, małopol-skim, podkarpackim, śląskim oraz świętokrzyskim (w ostatnim tylko ze specyfi-cznymi utrudnieniami; por. tab. 1). Tereny górskie stanowią zaledwie 2,2% ogółu użytków rolnych ONW, a miernik ten osiąga najwyższą wartość w woje-wództwie małopolskim (52%). Z kolei udział użytków rolnych na obszarach ze specyficznymi utrudnieniami w ogólnej powierzchni użytków rolnych ONW wynosi średnio w kraju 4,8%, a zaznacza się jako istotny element systemu wsparcia finansowego rolnictwa w województwach dolnośląskim (40%), małopolskim (46%), podkarpackim (33%) i śląskim (42% UR ONW).

Powierzchnia użytków rolnych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania wynosi 9763 tys. ha, co stanowi 53,7% ogólnej powierzchni użytków rolnych w Polsce. Odsetek ten charakteryzuje się dużym zróżnicowa-niem przestrzennym w układzie województw (od 15% w województwie opol-skim do 94% w podlaopol-skim) oraz przede wszystkim według powiatów - od braku UR ONW w 95 powiatach do 100% w powiecie milickim (woj. dolnośląskie)

O

Rye. 1. Udział obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania w ogólnej powierzchni użytków rolnych. A - bardzo niski, B - niski, C - średni, D - wysoki, E - bardzo wysoki, F - zjawi-sko nie występuje

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (BDR 2004 r.) oraz wykazu w

Roz-porządzeniu RM z dn. 29 czerwca 2004 r.

Proportion of less-favoured areas in total agricultural land. A - very low, B - low, C - average, D - high, E - very high, F - phenomenon does not occur

Source: author 's calculation of CSO data (Regional Data Bank 2004) and register included to Pol-ish government order on 29 June 2004.

i powiecie suwalskim (woj. podlaskie). Brak ONW charakteryzuje z jednej strony tereny silnie zurbanizowane - występuje we wszystkich powiatach gro-dzkich w Polsce (oprócz powiatu m. Bydgoszcz), a z drugiej pojedyncze powiaty w rejonach intensywnego rolnictwa - np. Żuławy Wiślane, Nizina Śląska. Ponadto odnotowano występowanie grupy powiatów, w których domi-nują użytki rolne objęte systemem dopłat z tytułu ONW. Próg 80% UR przekro-czony został w 98 powiatach. Występują one we wszystkich, oprócz wojewódz-twa opolskiego, regionach w Polsce, a ich liczba waha się od 1 (powiat sępoleń-ski w woj. kujawsko-pomorsępoleń-skim i powiat żywiecki w woj. śląsępoleń-skim), 2 powiatów (powiaty włoszczowski i konecki w woj. świętokrzyskim oraz leski i bieszcza-dzki w woj. podkarpackim) do 13 (woj. podlaskie i warmińsko-mazurskie), a nawet 19 powiatów (woj. mazowieckie). Powiaty te tworzą zwarte kompleksy - głównie na terenie Polski północno-wschodniej (ryc. 1).

STREFY P R I O R Y T E T O W E P R O G R A M U R O L N O Ś R O D O W I S K O W E G O

Determinanty przyrodnicze zróżnicowania przestrzennego procesu absorpcji funduszy UE przez gospodarstwa rolne związane są również z wdrażaniem działania PRO W pt. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy

dobrostanu zwierząt. Działanie to ma na celu zapobieganie pogorszeniu stanu

środowiska naturalnego i walorów przyrodniczych obszarów wiejskich - utrwa-lanie zrównoważonej gospodarki rolnej, zwłaszcza na obszarach chronionych i zagrożonych degradacją oraz zachęcenie do podejmowania przez rolników działań na rzecz ochrony środowiska. W wyniku wdrażania programu rolnodowiskowego gospodarstwa rolne, w zamian za świadczone usługi na rzecz śro-dowiska, otrzymują dodatkowy dochód, a tym samym poprawiają się warunki życia i rozwoju wsi. Każdy pakiet tego programu posiada zestaw kilku ściśle sprecyzowanych wymogów, które wykraczają poza zwykłą Dobrą Praktykę Rolniczą. Na poziomie gospodarstwa rolnik może uzyskać płatność za wdraża-nie od jednego do maksymalwdraża-nie trzech pakietów.

W ramach programu rolnośrodowiskowego w latach 2004-2006 realizowano, oprócz pakietów o zasięgu ogólnokrajowym (rolnictwo ekologiczne, ochrona gleb i wód, strefy buforowe, zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich), trzy działania o zasięgu regionalnym, wydzielone na podstawie oceny warun-ków przyrodniczych i dotyczące określonych stref priorytetowych, tj.:

• „Rolnictwo zrównoważone" - pakiet ten polega na ograniczeniu nawożenia, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego następ-stwa roślin (wysokość pomocy - 160 zł/ha rocznie);

• „Utrzymanie łąk ekstensywnych" - pakiet ten wiąże się z przywróceniem lub kontynuacją wykaszania traw o wysokich walorach przyrodniczych i

zagro-żonych degradacją, w terminie od dnia 15 sierpnia dla łąk trzęślicowych (bogatych florystycznie, w środowisku wilgotnym) i od dnia 1 lipca dla pozo-stałych łąk (wysokość pomocy - od 400 zł/ha do 1030 zł/ha w zależności od ilości i metody koszeń);

• „Utrzymanie pastwisk ekstensywnych" - pakiet ten zakłada przywrócenie lub zachowanie ekstensywnych wypasów na półnaturalnych pastwiskach w spo-sób gwarantujący utrzymanie walorów florystycznych i miejsc przebywania gatunków zagrożonych wyginięciem (wysokość pomocy od 230 zł/ha do 560 zł/ha w zależności od położenia pastwisk).

Powyższe pakiety wdrażane były w 69 wydzielonych geograficznie strefach priorytetowych, w których występują określone problemy środowiskowe lub które posiadają wysokie walory przyrodnicze. Strefy zostały wydzielone w celu koncentracji działań rolnośrodowiskowych, a przez to uzyskania wyraźnych efe-któw środowiskowych. Wyodrębniono 4 Obszary Przyrodniczo Wrażliwe (Doli-na Biebrzy i Narwi w woj. podlaskim, Ujście Warty w woj. lubuskim, Doli(Doli-na Baryczy w woj. dolnośląskim, lubuskim i wielkopolskim, Wschodnie Karpaty w woj. podkarpackim) oraz 65 priorytetowych jednostek fizjograficznych wy-dzielonych na podstawie wytycznych opracowanych w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi, przez zespoły robocze ds. programu rolnośrodowiskowego w województwach:

• dolnośląskim - Sudety, Dolina Odry, Wzniesienia Chocianowskie, Masyw Ślęży;

• kujawsko-pomorskim - strefy: Północno-zachodnia (Krajeńsko-Tucholska), Północno-wschodnia (Dolina Drwęcy i Pojezierze Brodnickie), Południowa (Nadgoplańska), Centralna (Dolina Wisły i Noteci);

• lubelskim - Polesie Zachodnie, Wołyńskie i Dolina Wieprza, Roztocze, Stre-fa Środkowego Bugu i Dolnej Krzny oraz StreStre-fa Nadwiślańska;

• lubuskim - strefy: Międzyrzecka, Krzesińska, Mużakowska i Santocka; • łódzkim - Zlewnia rzeki Ochni, Bolimowski Park Krajobrazowy, Park

Krajo-brazowy Wzniesień Łódzkich, Dolina Warty i Widawki oraz Spalski Park Krajobrazowy;

• małopolskim - strefy: Północna, Popradzka, Doliny Dunajca, Gorczańska; • mazowieckim - strefy: Bugu, Narwi i Liwca, Wisły i Pilicy oraz Pojezierza

Gostynińsko-Płockiego;

• opolskim - Góry Opawskie, Dolina Stobrawy, Dolina Nysy Kłodzkiej oraz Dolina Odry, Trias Opolski i Góra Świętej Anny;

• podkarpackim - Beskid Niski, Roztocze Południowe, Lasy Janowskie, Pogó-rze;

• podlaskim - strefy: Pojezierna, Zachodnia, Wschodnia, Hajnowska, Połud-niowa (Dolina Bugu);

• pomorskim - strefy: Pobrzeża Słowińskiego i Gdańskiego, Centralna - Poje-zierna, Borów Tucholskich i Równiny Charzykowskiej;

• śląskim - Dolina Warty i Pilicy oraz ich dopływów, Jura Krakowsko-Często-chowska, Obszar Górnej Wisły, Beskid Śląski i Żywiecki;

• świętokrzyskim - strefy: Świętokrzyska, Nidziańska, Konecka, Nadwiślań-ska;

• warmińsko-mazurskim - Wielkie Jeziora Mazurskie wraz z Mazurskim Par-kiem Krajobrazowym, Obszar Pilotażowy Szczytno-Nidzica, Park Krajobra-zowy Wysoczyzny Elbląskiej;

• wielkopolskim - Dorzecza Wełny i Małej Wełny, Pojezierze Gnieźnieńskie i Dolina Środkowej Warty oraz strefy Poznańska i Południowo-Wielkopol-ska;

• zachodniopomorskim - Pobrzeże Zalewu Szczecińskiego i Równina Golenio-wska, Równina Białogardzka i Nowogrodzka oraz Wysoczyzną Łobeska, Wybrzeże Słowińskie i Pojezierze Szczecineckie, Pojezierze Choszczeńskie i Wałeckie oraz Równina Drawska, Dolina Dolnej Odry i Pojezierze Myśli-borskie.

Wydzielone strefy priorytetowe obejmują 5995 tys. ha użytków rolnych, co stanowi blisko 33% ogólnej powierzchni użytków rolnych w Polsce. Odsetek ten odzwierciedla udział obszarów cennych przyrodniczo, przez co wyróżnia się silnym zróżnicowaniem przestrzennym - zarówno w układzie województw (od 12-16% w województwach łódzkim i opolskim do 54% w zachodniopomor-skim), jak i powiatów (tab.l, ryc. 2). Brak użytków rolnych stref priorytetowych stwierdzono w 156 powiatach (42% ogólnej liczby powiatów), najwięcej w województwach mazowieckim (15) i wielkopolskim (15) oraz przede wszy-stkim śląskim (28, w tym 9 ziemskich). Z drugiej strony odnotowano liczną gru-pę 34 powiatów, gdzie ponad 80% użytków rolnych włączono do stref prioryte-towych programu rolnośrodowiskowego (w tym aż 22 powiaty o 100% udziale). Kryterium tego nie spełnia żaden powiat w województwach łódzkim, opolskim, świętokrzyskim i śląskim, a największa koncentracja powiatów o dominacji użytków rolnych zlokalizowanych w omawianych strefach występuje w woje-wództwach dolnośląskim (7 powiatów - górowski, jeleniogórski, kamiennogór-ski, kłodzki, milicki, lwówecki, wołowski), mazowieckim (4 powiaty - kozieni-cki, ostrołękozieni-cki, wyszkowski, zwoleński), podkarpackim (5 powiatów - biesz-czadzki, brzozowski, leski, sanocki, strzyżowski) i warmińsko-mazurskim (4 powiaty - giżycki, mrągowski, nidzicki, szczycieński; ryc. 2).