W celu syntetycznej analizy uwarunkowań przyrodniczych determinujących aktywność gospodarstw rolnych w zakresie pozyskiwania funduszy UE skon-struowano wskaźnik preferencji przyrodniczych Planu Rozwoju Obszarów Wie-jskich (ppPROW). Jest to relacja między ogólną powierzchnią użytków rolnych w granicach danej jednostki administracyjnej a łączną powierzchnią użyJców rolnych objętych dodatkową możliwością wsparcia finansowego gospodtrstw rolnych z tytułu położenia jego gruntów w obrębie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, w strefach priorytetowych programu rolnośrodowiskowego oraz w wyniku posiadania gruntów V i VI klasy bonitacyjnej, u p e w -niających do uczestnictwa w działaniu dotyczącym zalesienia użytków rolrych. Przeciętna wartość tak określonego wskaźnika wynosi w Polsce 1,21 i
chankte-Ryc. 3. Udział powierzchniowy gleb V i VI klasy bonitacyjnej w ogólnej powierzchni użytków rol-nych. A - bardzo niski, B - niski, C - średni, D - wysoki, E - bardzo wysoki
Źródło: opracowanie własne na podstawie Waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, 1998, IUNiG w Puławach
Proportion of soil capability classes V and VI in total agricultural land. A - very Iow, B - Iow, C - average. D - high. E - very high
Source: author 's calculation based on Valorisation of Polish rural production space, 1998,1SSPC Puławy (IUNiG).
ryzuje się dużym zróżnicowaniem przestrzennym. Według województw waha się od 0,50 w woj. opolskim do 1,81 w woj. podlaskim (por. tab. 1), a w ukła-dzie powiatów od 0,03-0,04 w powiatach malborskim i nowodworskim (Żuła-wy Wiślane, woj. pomorskie) do po(Żuła-wyżej 2,50 w sześciu powiatach, tj.: suwal-skim w woj. podlasuwal-skim (2,51), milickim w woj. dolnośląsuwal-skim (2,53), włoda-wskim w woj. lubelskim (2,54), szczycieńskim w woj. warmińsko-mazurskim (2,56) oraz w ostrołęckim (2,58) i wyszkowskim (2,68) w woj. mazowieckim (ryc. 4).
Bardzo niski poziom wskaźnika (poniżej 0,5) charakteryzuje największą licz-bę powiatów (103, w tym 49 powiatów grodzkich), tworzących zwarte obszaro-wo zespoły w obszaro-województwach dolnośląskim (10 powiatów - głównie na terenie Niziny Śląskiej), lubelskim (10 powiatów - głównie na terenie Wyżyny Lubel-skiej) oraz przede wszystkim śląskim (25 silnie zurbanizowanych powiatów, głównie na terenie Wyżyny Śląskiej). Brak powiatów ziemskich o wskaźniku poniżej 0,5 odnotowano jedynie w województwach lubuskim, podlaskim i wiel-kopolskim. Odmienne układy przestrzenne charakteryzują powiaty o bardzo
wysokim poziomie wskaźnika (powyżej 2,00 - razem 38 powiatów). Nie wystę-pują one na terenie województw łódzkiego, opolskiego i wielkopolskiego, a w czterech województwach reprezentowane są jedynie przez jeden powiat, tj. włodawski w woj. lubelskim (Polesie Podlaskie), międzyrzecki w woj. lubuskim (Kotlina Gorzowska), żywiecki w woj. śląskim (Beskid Żywiecki) i konecki w woj. świętokrzyskim (Wyżyna Przedborska). Powiaty o wskaźniku powyżej 2,00 najliczniej występują w województwach dolnośląskim (5 powiatów -w rejonach Sudetó-w Środko-wych i Doliny Baryczy), mazo-wieckim (7 po-wia- powia-tów - w strefie między powiatami ostrołęckim i siedleckim oraz rejonie Równi-ny Kozienickiej), podlaskim (4 powiaty w obrębie Pojezierza Suwalskiego, Równiny Bielskiej i Wysoczyzny Kolneńskiej), warmińsko-mazurskim (zwarty terytorialnie zespół 5 powiatów w obrębie Pojezierza Mazurskiego) i zachodnio-pomorskim (4 powiaty - na terenie Pobrzeża Szczecińskiego i Pojezierza Zachodniopomorskiego; ryc. 4).
Oprócz powyżej scharakteryzowanego wskaźnika zagadnienie zróżnicowania przestrzennego dostępu gospodarstw rolnych do dodatkowych, wydzielonych na podstawie kryteriów przyrodniczych, źródeł finansowania przedstawiono poprzez zakwalifikowanie danego powiatu do jednego z trzech typów preferen-cji przyrodniczych Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich:
Ryc. 4. Poziom wskaźnika preferencji przyrodniczych Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Obja-śnienia w tekście.
Typ 1 - posiadanie gleb niskich klas bonitacyjnych i wynikająca stąd możli-wość zalesienia użytków rolnych. Typ ten jako jedyne dodatkowe działanie odnotowano w 81 powiatach (średni wskaźnik preferencji przyrodniczej 0,31), reprezentujących wszystkie powiaty grodzkie (oprócz m. Bydgoszcz - typ 2a) oraz 16 powiatów ziemskich, najwięcej (4) w województwie pomorskim (brak powiatów ziemskich stwierdzono w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim, łódzkim, podlaskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim, wiel-kopolskim i zachodniopomorskim).
Typ 2 - możliwość dodatkowego udziału gospodarstw rolnych w dwóch działaniach PROW:
2a - zalesianie użytków rolnych i wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania - charakteryzuje 79 powiatów, najwięcej w woje-wództwach wielkopolskim (11) i warmińsko-mazurskim (10);
2b - zalesianie użytków rolnych i udział w programach rolnośrodowisko-wych w strefach priorytetorolnośrodowisko-wych - występuje jedynie w 12 powiatach zlokalizo-wanych w 8 województwach;
Typ 3 - możliwość uzyskania wsparcia finansowego z tytułu zalesiania użyt-ków rolnych, dopłat do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania oraz położenia w strefach priorytetowych programu rolnośrodowiskowego. Typ
Ryc. 5. Typy preferencji przyrodniczych Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Objaśnienia w tek-ście
ten określa powiaty o największej różnorodności form uczestnictwa gospo-darstw rolnych w pozyskiwaniu środków finansowych UE, uzależnionych od warunków przyrodniczych. Występuje powszechnie na terenie całego kraju -w 209 po-wiatach (przeciętny -wskaźnik preferencji przyrodniczych 1,39), t-wo- two-rzących zwarte terytorialnie kompleksy przede wszystkim w województwach mazowieckim (26 powiatów) i wielkopolskim (20 powiatów; por. ryc. 5).
WNIOSKI
Członkostwo Polski w UE i wynikająca stąd konieczność realizacji zasad wspólnej polityki rolnej wiąże się z podniesieniem rangi obszarów o niekorzyst-nych warunkach przyrodniczych. Przed akcesją terenów tych nie objęto prefe-rencyjną polityką rolną państwa, co przyczyniło się do ich degradacji ekonomi-cznej (np. efekt niskiej dochodowości gospodarstw rolnych), społeekonomi-cznej (np. w wyniku wyludniania się obszarów wiejskich), kulturowej (np. poprzez zatra-canie rolniczego charakteru obszarów wiejskich) oraz przyrodniczej (np. obni-żenie różnorodności biologicznej) (Identyfikacja... 1998). Delimitacja prze-strzenna tych niekorzystnych procesów stanowiła podstawę wydzielania rolni-czych obszarów problemowych (Bański 1999). Z kolei w warunkach członko-stwa w UE, w polskim rolnictwie następuje spowolnienie pozbywania się obsza-rów z produkcją rolniczą prowadzoną w niekorzystnych warunkach przyrodni-czych, co przyczynia się do zahamowania niekorzystnych procesów, a nawet do poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej tych obszarów (Polska wieś... 2004). Wiąże się to z realizacją Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich i uruchomieniem systemu dopłat finansowych do gospodarstw rolnych, preferującego tereny, gdzie warunki przyrodnicze stanowią podstawową barierę rozwoju rolnictwa, tj. zakwalifikowane do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (53,7%), stref priorytetowych programu rolnośrodowiskowego (32,9%) oraz posiadające użytki rolne niskich klas bonitacyjnych uprawniające do ich zalesie-nia (34,3% ogólnej powierzchni użytków rolnych w Polsce). Przeprowadzona analiza wykazała, że możliwości tak ukierunkowanego wsparcia rolnictwa z budżetu krajowego i UE charakteryzują się silnym zróżnicowaniem prze-strzennym (np. por. wskaźnik preferencji przyrodniczych PROW - od 0,50 w woj. opolskim do 1,81 w woj. podlaskim), zaznaczają się przede wszystkim na obszarach prawnie chronionych z reguły o niekorzystnych warunkach przy-rodniczych. Gospodarowanie na tych terenach, będące do tej pory czynnikiem ograniczającym rozwój rolnictwa, jest obecnie atutem, dającym możliwość uzy-skania dopłat - alternatywnych źródeł dochodu, niedostępnych dla gospodarstw funkcjonujących w korzystnych warunkach przyrodniczych.
LITERATURA
B a ń s k i J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geograficzne, 172, IGiPZ PAN, Warszawa.
C z a p i e w s k i K , N i e w ę g ł o w s k a G., 2006, Przestrzenne zróżnicowanie dopłat
wyrównawczych ONW w Polsce w 2004 roku, [w:] Ekonomiczne i społeczne uwarun-kowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, IERiGŻ, 31, Warszawa.
Identyfikacja priorytetów w modernizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce, 1998,
praca zbiorowa. FAPA, Warszawa.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, 2004, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
War-szawa.
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej (praca zbiorowa), 2004, Fundacja na Rzecz
Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych warun-ków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolno-środowi-skowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich
(Dz. U. Nr 174, poz. 1809 z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. Nr 73, poz. 657 z późn. zm.).
R u d n i c k i R., 1997, Geograficzno-ekonomiczne czynniki kształtujące produkcję
rolnic-twa indywidualnego na przykładzie makroregionu dolnej Wisły, UMK, TNT, Toruń.
S t e l m a c h M., M a l i n a R., T k o c z J., Ż u k o w s k i B., 1990, Obszary wiejskie
i grunty rolnicze w Polsce, Instytut Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich,
Aka-demia Rolnicza, Wrocław.
W i t e k T. (red.), 1998, Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, 1998, IUNiG, Puławy.
SUMMARY
The paper concerns agricultural land which, by environmental criteria, entit-led the owners to apply for additional financial support under the Rural Develo-pment Plan (RDP) implemented in Poland in the years 2004—2006. The spatial analysis (by poviat) embraced land in less-favoured areas, priority zones under the agri-environmental programme, and land of the lowest capability classes which make owners eligible for financial support for the afforestation of agricul-tural land. Percentages of those types of area in total agriculagricul-tural land were cal-culated and an RDP environmental preference index was constructed as a rela-tion between the total area of agricultural land and the total area of support-el
igi-ble land. Employing the structure of selected measures as a criterion, the types of preferred RDP environmental uses were also established. It was shown that the measures under analysis displayed wide spatial differences and attained the highest rank in areas of great natural value, which generally are unfavourable for farming.
i Gospodarki Przestrzennej UAM 61-680 Poznań, ul. Dzięgielowa 27 marten@amu.idu.pl