STOPIEŃ WYKORZYSTANIA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH

Powszechny Spis Rolny przeprowadzony w 2002 r. po raz pierwszy objął swymi badaniami nieużytkowaną powierzchnię łąk i pastwisk. W skali całego kraju nieużytkowane łąki stanowiły niemal 32%, a pastwiska blisko 28% ogól-nej ich powierzchni. Jest to kolejny efekt zachodzących w polskim rolnictwie przemian, których wyrazem jest głęboki regres pogłowia zwierząt trawożemych - bydła, owiec i koni. W związku z tym spadło zapotrzebowanie na pasze pochodzące nie tylko z trwałych użytków zielonych, ale także z upraw polo-wych. W konsekwencji nastąpił wzrost areału nieużytkowanych łąk i pastwisk, co stało się poważnym problemem nie tylko gospodarczym, ale także przyrodni-czym. Nieużytkowanie łąk spowodowało szereg niekorzystnych zjawisk w śro-dowisku przyrodniczym, do których należy zaliczyć zmianę stosunków wod-nych w wyniku zaniechania konserwacji urządzeń melioracyjwod-nych, co powoduje wtórne zabagnienie zajmowanych przez nie terenów, a w ślad za tym zmianę struktury gatunkowej runa i pogorszenie jego wartości paszowej. Na nieużytko-wanych terenach następuje szybka ich sukcesja przez roślinność krzewiastą i drzewiastą, co w konsekwencji może doprowadzić do poważnego ograniczenia powierzchni trwałych użytków zielonych, a tym samym zmniejszenia potencjału produkcyjnego rolnictwa.

Rozkład przestrzenny nieużytkowanych łąk i pastwisk ma wiele cech wspól-nych, ale występują także różnice (ryc. 5 i 6). Poza regresem pogłowia zwierząt trawożemych duży wpływ na zaniechanie użytkowania trwałych użytków zielo-nych miały zmiany stosunków własnościowych. Ostateczną likwidację państwo-wych gospodarstw rolnych poprzedziła całkowita wyprzedaż pogłowia zwierząt. Zjawisko to szczególnie drastycznie zaznaczyło się na terenach Polski północ-no* zachodniej. Powstałe na bazie dawnych PGR różnego typu nowe gospodar-stwa - zwłaszcza duże - często nie reaktywowały produkcji zwierzęcej, zaj-mując się wyłącznie produkcją roślinną (Bański 2005, 2007; Głębocki 2005b; Rudnicki 2005). Gospodarstwa te dysponują często dużymi areałami nieużytko-wanych łąk lub pastwisk. Potwierdza to tab. 3, z której wynika, że na gospodar-stwa duże - powyżej 50 ha - przypada ponad 34% nieużytkowanych łąk i 52,5% pastwisk. Różnica ta wynika z faktu, że w gospodarstwach dużych przy braku zwierząt trawożemych w wielu przypadkach siano łąkowe stało się produ-ktem towarowym.

Obok cech wspólnych, na terenach charakteryzujących się słabym wykorzys-taniem łąk i pastwisk, można zaobserwować też różnice. Dotyczą one głównie natężenia i przestrzennego zasięgu analizowanych zjawisk. Jest to spowodowa-ne zróżnicowanym udziałem łąk i pastwisk w użytkach rolnych. Lokalnie różni-ce te mogą powodować jeszcze inne czynniki.

Podobnie jak w przypadku odłogów i ugorów w rozkładzie nieużytkowanych łąk i pastwisk według grup obszarowych obserwuje się specyficzną polaryzację (tab. 3). Największym ich udziałem charakteryzują się gospodarstwa najmniej-sze - poniżej 1 ha. Następnie wraz ze wzrostem ich obszaru wartości analizowa-nego wskaźnika maleją. Przy czym najlepsze wykorzystanie trwałych użytków zielonych cechuje gospodarstwa o powierzchni 15-50 ha. Po przekroczeniu tego obszaru, w gospodarstwach największych udział nieużytkowanych łąk i pastwisk stanowi odpowiednio 59% i 57% ich ogólnego areału. Różne są przy-czyny tego zjawiska. W gospodarstwach najmniejszych obserwuje się zanik produkcji zwierzęcej, zwłaszcza bydła i owiec. Gospodarstwa te są też najczę-ściej dzielone na mniejsze części, z czym wiąże się całkowite zaniechanie działalności rolniczej i zmiana formy użytkowania. Jednak trwałe użytki zielone tych gospodarstw najczęściej nie są przedmiotem obrotu nieruchomościami, a ich „odłogowanie" sprawia, że stają się powoli swoistymi użytkami ekologicz-nymi.

Tabela 3. Nieużytkowane łąki i pastwiska. Rolnictwo ogółem, 2002

Łąki Pastwiska

w tym nieużytkowane w tym nieużytkowane

Grupy obszarowe gospodarstw (ha) ogółem w ha _ha udzia ł w ogólne j powierzchn i łą k (% ) 1 1 . _{ZJ^ i} c C » Z i i _c. i 'S — .2 'S •o -S ? = 2" i -ogółem w ha _ha udzia ł w ogólne j powierzchn i past w is k (% ) udzia ł w powierzchn i pastwis k nieużytkowanyc h ( % Ogółem 2531284 809646 32,0 100,0 1030554 287646 27,9 100,0 < 1 63764 46158 72,4 5,7 8255 5151 62,4 1,3 1-2 139927 76369 54,6 9,4 23511 11619 49,4 4,0 2-5 396761 145646 36,7 18,0 93611 30204 32,3 10,5 5-10 507617 118099 23,3 14,6 166864 33353 20,0 11,6 10-15 345541 57248 16,6 7,1 152140 20889 13,7 7,3 15-20 221877 30778 13,9 3,8 112408 12315 11,0 4,3 20-50 380858 54058 14,2 6,7 210011 23225 11,1 8,1 50 < 474939 281291 59,2 34,7 263755 150892 57,2 52,5

Najwięcej nieużytkowanych łąk i pastwisk występuje w województwach zachodnich i południowo-zachodnich. Obszar ten ciągnie się szerokim pasem od woj. zachodniopomorskiego na północy po woj. małopolskie na południu. Nie jest on jednolity pod względem natężenia analizowanego zjawiska, co wynika z warunków lokalnych zarówno przyrodniczych, jak i społeczno-ekonomicz-nych. W przypadku tych ostatnich jest to obszar, który przed zmianami ustrojo-wymi charakteryzował się wysokim udziałem rolnictwa państwowego, zaś w części południowej rolnictwo jest silnie rozdrobnione. Natomiast wspólną cechą tego obszaru jest zaniechanie chowu zwierząt trawożernych bądź radykal-ne ograniczenie ich pogłowia.

Na pozostałym obszarze kraju gminy o wysokim udziale nieużytkowanych łąk i pastwisk występują w niewielkich skupieniach. Zazwyczaj związane są ze strefami podmiejskimi, o przewadze gospodarstw małych i nasilonych działaniach komercyjnych, wywołanych procesami semiurbanizacyjnymi (ryc. 5, 6).

Na uwagę zasługuje obszar górski Karpat, gdzie wykorzystanie trwałych uży-tków zielonych jest zróżnicowane. W niektórych częściach tego regionu głęboko zakorzenione tradycje pastwiskowego chowu bydła i owiec w małych

Ryc. 5. Udział łąk nieużytkowanych w ogólnej ich powierzchni. Rolnictwo ogółem, 2002 Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki Powszechnego Spisu Rolnego, 2002, GUS War-szawa, 2004.

Unused meadows as percentage of total meadow area. Total agriculture, 2002.

Ryc. 6. Udział pastwisk nieużytkowanych w ogólnej ich powierzchni. Rolnictwo ogółem, 2002 Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki Powszechnego Spisu Rolnego, 2002, GUS War-szawa, 2004.

Unused pastures as percentage of total pasture area. Total agriculture, 2002

Source: autor 's calculation on the basis of Agricultural Census 2002, CSO, Warsaw 2004. gospodarstwach sprawiły, że wykorzystanie trwałych użytków zielonych jest wysokie. Pod tym względem wyróżniają się gminy położone w Beskidzie Wyspowym, Gorcach, Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, na Pogórzach Rożno-wskim i Ciężkowickim i w zachodniej części Beskidu Niskiego. Duże walory turystyczne wymienionych obszarów są jeszcze słabo wykorzystane, zaś w wielu gminach wymienionych terenów funkcją wiodącą nadal jest rolnictwo (Górz 2005). Jest to jednocześnie największe skupisko gmin w skali kraju chara-kteryzujące się najwyższym stopniem wykorzystania pastwisk (powyżej 90%). Natomiast na wschodnim krańcu polskich Karpat, zwłaszcza w Bieszczadach, gdzie likwidacja rolnictwa państwowego spowodowała niemal całkowity zanik pogłowia bydła i owiec, a w ślad za tym został radykalnie ograniczony chów tych zwierząt systemem pastwiskowym. Znalazło to swój wyraz w niskim stop-niu wykorzystania pastwisk na terenach, gdzie są one dominującą formą rolni-czego użytkowania ziemi. Skrajnym przykładem mogą być wspomniane już wcześniej gminy Cisną i Lutowiska, w których pastwiska wykorzystywano odpowiednio w 3,1% i 27,9%. Niski stopień wykorzystania pastwisk obserwuje się w Beskidzie Żywieckim. Na tym terenie zdominowanym przez rolnictwo indywidualne główną przyczyną tego zjawiska jest zanikanie rolnictwa

połączo-ne z intensywnym rozwojem funkcji pozarolniczych, związanych z obsługą zwiększającego się ruchu turystycznego.

Podobny rozkład przestrzenny charakteryzuje stopień wykorzystania łąk. W 2002 r. najwyższym poziomem ich użytkowania cechowały się gminy położone na Podhalu, w Gorcach, w Beskidzie Sądeckim i Wyspowym oraz na Pogórzach Rożnowskim i Ciężkowickim. Na tych terenach stopień wykorzysta-nia łąk z reguły przekraczał 70%, a nawet 80% ogólnej ich powierzchni. Niższe jest wykorzystanie łąk w gminach położonych we wschodniej części obszaru karpackiego i w Beskidzie Żywieckim, przy czym najniższe wartości wskaźnik ten miał w gminach Siemień (Beskid Żywiecki) 9,4% i Cisną (Bieszczady)

-12,7% (ryc. 6).

Należy zwrócić uwagę, że wysoki stopień wykorzystania trwałych użytków zielonych charakterystyczny jest dla obszarów, gdzie ich udział w rolniczym użytkowaniu jest niewielki. Dotyczy to głównie Nizin Srodkowopolskich. Nato-miast zjawisko to nie występuje na Nizinie Śląskiej, Wyżynie Lubelskiej i Kie-lecko-Sandomierskiej, gdzie pomimo niewielkich zasobów łąk i pastwisk ich wykorzystanie jest małe, do czego przyczynił się regres pogłowia zwierząt -bydła i owiec.

Natomiast w północno-wschodniej części kraju dużym zasobom trwałych użytków zielonych towarzyszy wysoki stopień ich wykorzystania. Jak już wspo-minano, jest to ważny region chowu bydła w Polsce.