Proponowany w wielu definicjach zakres pojęcia „kultura” jest bardzo obszer-ny. Pojawia się istotny problem uściślenia tych elementów, które należą do tego
„zbiorowego dorobku”, i ich podziału wedle jakiegoś kryterium. Najpierw należy
69
rozstrzygnąć kwestie kultury dominującej i ewentualnych subkultur5, a zwłaszcza kwestię relacji między nimi. W miarę wzrostu heterogeniczności społeczeństw ist-nienie subkultur staje się w coraz większym stopniu oczywiste, choć często trudne okazuje się kształtowanie i podtrzymywanie treści wspólnych, umożliwiających budowanie wspólnej tożsamości (na przykład narodowej).
Kolejnym kryterium rozróżniania części składowych danej kultury jest ja-kość (poziom) treści symbolicznych. Chodzi tu odróżnienie kultury „wysokiej” od
„popularnej” ze względu na przykład na konieczność posiadania kompetencji ję-zykowych czy wiedzy filozoficznej, historycznej i innej do rozumienia przekazu kulturowego. Trudno jest wskazać „wyższe” wartości czy „wyższe” przekonania.
Osobno niejako pojawia się zagadnienie kultury masowej, której cechą charakte-rystyczną jest nie tyle wartość przekazywanych treści, ile sposób przekazywania (można przecież za pomocą środków masowego przekazu przesyłać treści bardzo elitarne).
Inne kryterium, według którego możemy określać części składowe danej kul-tury, odnosi się do stopnia ich upowszechnienia w skali całej zbiorowości oraz ich ważności w budowaniu poczucia wspólnoty. Z tego punktu widzenia możemy wy-odrębnić elementy podstawowe, ważne dla całej zbiorowości (np. narodu czy gru-py etnicznej), elementy alternatywne, które nie są tak ściśle określone (np. normy, wzory zachowań pozwalające na pewną dowolność), wreszcie elementy specyficz-ne dla pewnych grup wewnątrz szerszej wspólnoty (np. mniejszości narodowych, grup zawodowych, środowisk czy kręgów zainteresowań). Pewna część elementów każdej kultury to wzory, wartości, normy czy przekonania o znacznie szerszym zasięgu, wspólne dla wielkich zbiorowości, takich jak Europa, „kraje arabskie” czy
„społeczeństwa cywilizacji zachodniej”.
W kwestii rozróżniania części kultury ze względu na sposób przekazu, a raczej ze względu na charakter kontaktowania się nadawcy i odbiorcy kultury, warto przypomnieć sformułowaną kilkadziesiąt lat temu koncepcję „trzech społecznych ram kultury”. Pierwszy z tych układów wyróżnionych przez Antoninę Kłoskow-ską obejmuje akty bezpośredniego komunikowania się nadawcy i odbiorcy treści.
Ich interakcja jest niezinstytucjonalizowana, ma duży ładunek spontaniczności, a role nadawcy i odbiorcy nie są ustabilizowane i mogą ulegać konwersji. Drugi układ obejmował kontakty i działania kulturalne dokonujące się w obrębie po-nadlokalnych instytucji kultury (biblioteki, kluby, domy kultury, teatry, kina itp.).
Trzeci układ kultury to oddziaływanie symboliczne, zapośredniczone poprzez me-dia tradycyjne (gazety, tygodniki itp.) oraz elektroniczne (radio, telewizja, film) [Kłoskowska, 1972 s. 60–62]. Analizy tej koncepcji dokonał ostatnio Bogusław
5 Pojęcie „subkultura” w języku potocznym często ma znaczenie pejoratywne. W socjologii chodzi o podkreślenie, że jest to bardziej lub mniej odmienna kulturowo (ze względu na wzory, system war-tości, normy, osobliwości języka itp.) mniejsza grupa w obrębie jakiejś zbiorowości.
70
Sułkowski, uzupełniając istotnie zaproponowane na początku lat siedemdziesią-tych układy kultury. Wyróżnia on: kulturę komunikacji bezpośredniej, kulturę sto-warzyszeń i wolontariatu, kulturę instytucji lokalnych, publicznych i prywatnych, kulturę masową i popularną, wreszcie cyberkulturę, czyli kulturę społeczeństwa sieci [Sułkowski, 2011, s. 7]. Szczególnie istotny jest tu kierunek zmian w układach kultury wywołany rozwojem technologii informacyjnych. Właściwie poza pierw-szym układem (komunikowanie „twarzą w twarz”) pozostałe są modyfikowane przez rozszerzające się skutki procesów cyfryzacji, ale nawet owa komunikacja bezpośrednia w niedługim czasie zacznie coraz bardziej ulegać wpływom nowych technologii [tamże, s. 12]. Funkcjonujące i coraz ważniejsze w życiu różnych poko-leń (nie tylko najmłodszych) portale społecznościowe czy wspólnoty elektroniczne już teraz uzupełniają wspólnoty tradycyjne.
Rozważając strukturę kultury, Kłoskowska wskazuje na jej trzy zasadnicze ka-tegorie: 1) kulturę bytu, obejmującą konkretne przedmioty świata pozaludzkiego stworzone przez ludzi, pełniące instrumentalną rolę wobec podstawowych potrzeb bytowych człowieka, 2) kulturę społeczną, obejmującą całą sferę działań i relacji z innymi osobami w naszym otoczeniu – ma ona charakter regulujący stosunki, role i układy społeczne, 3) kulturę symboliczną, która obejmuje wartości symbo-liczne powstające w świadomości ludzi, ale mające zewnętrzny wyraz w postaci zjawisk i przedmiotów będących nośnikami znaczeń symbolicznych [Kłoskowska, 1981, s. 110–119].
Często w podręcznikach wyodrębnia się poszczególne elementy kultury, takie jak przekonania, wartości, normy, wzory postępowania, ideały kulturowe, ana-lizując je pod kątem ich społecznego znaczenia [Szacka, 2003, s. 78–82]. I tak wartością nazywa się „dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub in-stytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jed-nostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odbierają jako przymus” [Szczepański, 1970, s. 97–98]. Wartości są trwałymi elementami kultury, choć nie są oczywi-ście niezmienne. Ich możliwości wpływania na zachowania społeczne jednostek i zbiorowości zależą od stopnia ich akceptacji, od miejsca w hierarchii (w wymia-rze społecznym i jednostkowym). Warto tu także wskazać rozróżnienie Stanisława Ossowskiego na wartości uznawane (wiemy, że powinniśmy je cenić, że są ważne), odczuwane (to te wartości, które zinternalizowaliśmy, przyjęliśmy jako ważne dla siebie) i realizowane (te, które w praktyce życia społecznego są rzeczywiście reali-zowane) [Ossowski, 1967].
Przekonania odnoszą się do przyjętych w danej kulturze odpowiedzi na kluczo-we dla społeczeństwa pytania o dobro, prawdę i piękno. Niemal zawsze członkowie danego społeczeństwa, grupy religijnej czy etnicznej mają poczucie, że przeko-nania związane z obszarami dobra, prawdy i piękna stworzone i podtrzymywane w ich własnej kulturze są najlepsze. To poczucie może być (i często jest) podstawą
71
konfliktów kulturowych, a także uzasadnieniem dla zachowań etnocentrycznych czy wręcz szowinistycznych, dyskryminujących tych, którzy myślą inaczej. Źró-dłem przekonań w danej kulturze może być tradycja, system religijny, ale także wiedza naukowa.
Normy, czyli reguły określające, jak należy postąpić, to kolejna część składowa kultury. Mogą one mieć charakter religijny, moralny czy prawny, w zależności od źródła określającego, co jest w danym przypadku słuszne, a co nie. Zazwyczaj nor-my można podzielić na silniejsze i słabsze, różniące się stopniem zagrożenia sank-cjami. Te silniejsze są ważniejsze dla trwania i równowagi danej zbiorowości; ła-manie słabszych nie zawsze jest karane, zwłaszcza jeśli zachodzą jakieś dodatkowe okoliczności usprawiedliwiające takie działanie lub norma została złamana po raz pierwszy przez daną osobę. Na przykład w odniesieniu do norm religijnych mamy pojęcie grzechu ciężkiego i grzechu powszedniego; odróżniamy też przestępstwo i wykroczenie (łamanie normy prawnej). Także normy moralne mają różną wagę, najbardziej istotne dla danego społeczeństwa są normy tabu, których naruszanie wiąże się z najsilniejszą sankcją.
W każdej kulturze występują także określone wzory postępowania i zachowa-nia, czyli pewne regularności zachowań członków danej grupy. Wzory te są przy-swajane w procesie wychowania i powielane w danych sytuacjach, często bez spe-cjalnego zastanawiania się, choć mogą oczywiście być wzory zachowań społecznie oczekiwane, a dla pewnych jednostek czy grup trudne do zaakceptowania. Często zdarza się, że na przykład dzieci nie akceptują wzorów kulturowych narzucanych im przez rodzinę i inne instytucje socjalizujące, choć w obawie przed sankcjami przyjmują postawę konformistyczną.
Ważnym składnikiem kultury są istniejące w niej wzory ukryte. Chodzi tu o wzory, które stosujemy, nie wiedząc nawet, że są one częścią naszej kultury;
zazwyczaj są one przyswajane na wczesnym etapie inkulturacji6. Istnienie takich ukrytych wzorów utrudnia proces przyswajania sobie innej kultury (chodzi np.
o imigrantów adaptujących się do życia w nowym układzie), często bowiem nie ma możliwości dotarcia do pewnych wzorów i nauczenia się ich, a jest to istotna bariera w pełnym udziale w życiu społecznym, tym ważniejsza, im więcej takich ukrytych wzorów w danej kulturze istnieje i funkcjonuje.
Analizując te zjawiska, antropologowie i socjolingwiści posługują się pojęciem
„kulturemów” – rozumiejąc je jako socjokulturowe wzory, reguły zachowań, ma-nifestacje [Poyatos, 1983, s. 35]. Wyodrębnia się w nich ważne dla danej kultu-ry słowa klucze. W polskim będą to na przykład: ojczyzna, niepodległość, naród, Polacy, patriota, ale także cwaniak. Słowa klucze ułatwiają zrozumienie sposobu
6 Przez inkulturację rozumiemy wprowadzenie nowego uczestnika w kulturę danej grupy (społeczeń-stwa, kręgu kulturowego, grupy zawodowej). Jest to część szerszego procesu uspołeczniania, czyli socjalizacji.
72
myślenia danej grupy, odkrywanie, dlaczego hierarchia wartości jest taka, a nie inna. Innym rodzajem kulturemów są skrypty kulturowe [Skura, 2012]. Określa się tak schematy myślenia i działania charakterystyczne dla danego społeczeń-stwa, uznane za prawdziwe przez większość, wyznaczone przez wyrażane świa-domie i niewyrażane (ukryte) przekonania. W sposób świadomy lub nieświadomy stosujemy je, wyrażając uczucia. Ich ważność potwierdza się także w relacjach międzynarodowych, a zwłaszcza w posługiwaniu się językiem obcym. Skrypty kul-turowe, przypominające scenariusze teatralne ze względu na sposób organizowa-nia zachowań „aktorów”, mogą być odtwarzane przez kolejne pokoleorganizowa-nia [Jagieła, 2006/2007, s. 365–374]. Ich obecność w danej kulturze jest związana ze spe-cyfiką doświadczeń historycznych. Nierespektowanie skryptu kulturowego może być podstawą do naznaczania społecznego, a w niektórych przypadkach do mar-ginalizacji i wykluczania. W tym sensie te elementy kultury mogą tworzyć swo-iste pułapki kulturowe. Jako przykład można wskazać istniejący w wielu kulturach (także w polskiej) skrypt kulturowy kobiety-matki, która powinna podporządko-wywać wszystkie swoje wybory życiowe tej dominującej roli społecznej (np. wybór zawodu, planowanie kariery, a nawet sposoby realizowania zajęć wolnego cza-su). Z drugiej strony skrypt kulturowy mężczyzny – „ekonomicznej głowy domu”,
„wojownika” – może stanowić podobną pułapkę, nie oferuje bowiem możliwości innego sposobu realizowania ideału mężczyzny.
Współcześnie, między innymi w związku z rozwojem nowych mediów i błyska-wicznym, bardzo szeroko zakrojonym rozprzestrzenianiem się elementów kultury, do badań nad strukturą kultury zastosowano pojecie „memu”, utworzone przez analogię do genu – przekazującego informacje genetyczne następnym pokole-niom [Dawkins, 1996]. Mem, najprościej mówiąc, jest najmniejszą, niepodziel-ną jednostką przekazu kulturowego [Jagielska, 2011]. Analogia między genem a memem może być jednak myląca. Geny replikują się w inny sposób, utrwalony genotyp jest trwały w trakcie życia jednostki, przekaz jest zasadniczo wierny „ory-ginałowi”, trwa długo poprzez pokolenia. W przypadku memów, które są prze-kazywane w procesach komunikowania się społecznego, taka identyczność jest praktycznie niemożliwa, ulegają one bowiem ciągłym modyfikacjom, ich „życie”
trwa zazwyczaj krótko, memotyp7 zaś zmienia się praktycznie z każdym przejętym memem [Kaczmarzyk, 2012, s. 1]. Zjawisko wolnego przemieszczania się memów od osoby do osoby przez naśladownictwo stwarza istotne zagrożenie. W procesach replikowania się mem ulega nieprzewidywalnym mutacjom. Dlatego niezbędne jest kształtowanie postawy krytycyzmu, co także jest jedną z funkcji kultury.
Wreszcie, w obrębie każdej kultury ustanawiane są określone ideały kulturowe odnoszące się do osób oraz do instytucji. Wśród tych pierwszych można
wska-7 Zbiór memów funkcjonujących w danej chwili jako całość kształtująca zachowanie konkretnej osoby (analogia do genotypu).
73
zać ideały osobowości, ideały urody, idealne sposoby pełnienia określonych ról społecznych (obywatela, kobiety, mężczyzny, żony, matki, ojca, ról zawodowych, np. lekarza czy nauczyciela). Ideały instytucji, takich jak rodzina, państwo, uni-wersytet, prawo, rynek, pełnią istotne funkcje w formułowaniu ocen i oczekiwań.
Istotnym elementem kultury jest język służący komunikowaniu się i utrwalaniu dorobku danego społeczeństwa, który jednocześnie odzwierciedla zarówno histo-rię danej zbiorowości, poziom jej rozwoju, jak i jej system wartości oraz – wresz-cie – specyfikę otoczenia przyrodniczego.
Jan Szczepański zwraca uwagę na istniejące w każdej kulturze pewne elemen-ty podstawowe – wyznaczające sposoby realizowania najważniejszych działań podejmowanych w danym społeczeństwie. Z tego punktu widzenia dla Eskimosów najważniejsze były harpun i kajak, dla Indian północnoamerykańskich polujących na bizony takimi podstawowymi elementami były łuk i techniki polowania konne-go. Podstawowe elementy kultury wytwarzają wokół siebie pewien szerszy układ, określany przez Szczepańskiego jako kompleks kulturowy (obrzędy, magia, ry-tuały, organizacja życia społecznego itp., charakterystyczne dla danego społe-czeństwa) [Szczepański, 1970, s. 85–88]. Jednak w odniesieniu do współczesnych wielkich, zurbanizowanych społeczeństw wyodrębnienie takich podstawowych elementów kultury jest znacznie trudniejsze. Przykładem kompleksu kulturowego współczesnych społeczeństw może być otoczka kulturowa samochodu (m.in. ko-deks drogowy, nieformalne zasady i reguły związane z użytkowaniem infrastruk-tury, zwyczaje dotyczące interakcji między kierowcami, hierarchia samochodów jako symboli prestiżu). Warto także zastanowić się nad kompleksem kulturowym wytwarzającym się na przykład wokół nowoczesnych technologii informacyjnych (specyficzny język, gadżety, które są „niezbędne”, netykieta8, zasady regulujące uczestnictwo w portalach społecznościowych itd.).