Nie ma jednej obowiązującej definicji słowa „artysta”, która jasno wskazywała-by, kto jest artystą, a kto nim nie jest. Ukończenia szkoły bądź uczelni artystycznej bynajmniej nie można traktować jako jedynego wyznacznika statusu twórcy, gdyż na polu wszystkich dyscyplin od wieków mamy do czynienia z artystami, którzy odnoszą sukcesy artystyczne i rynkowe, choć nie odebrali formalnej edukacji arty-stycznej. Zgodnie z Ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych: „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, nieza-leżnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”. Twórcą jest więc osoba, która tworzy utwory chronione prawem autorskim.
W zdecydowanej większości przypadków uznanie dla artystów i ich zawodowy prestiż nie idą w parze ze społecznym statusem. Dzieła sztuki otacza aura wyjąt-kowości [Benjamin, 2011], a sam artysta – zwłaszcza taki, który zaczyna wspi-nać się po drabinie artystycznego sukcesu – zaczyna obrastać swoistą mitologią.
Ewelina Wejbert-Wąsiewicz zebrała dwadzieścia jeden mitów odnoszących się do postaci twórcy (omówione przez Mariana Golkę [1995], Marię Gołaszewską [1977]
i Andrzeja Osękę [1978]). Są to mity: wyjątkowości, indywidualności, powołania, wolności, cierpienia, szaleństwa, buntu, bluźnierstwa, spontaniczności, samot-ności, odrzucenia, zaangażowania, bezinteresowsamot-ności, egocentryzmu, zabawy, oczyszczenia, artysty-kapłana, zbiorowego, antyartysty, sztuczności, odkrywcy.
To romantyczne ujęcie może się oczywiście przekładać na magię nazwiska artysty, które niczym marka nabiera wartości, a jej wymiernym efektem są ceny osiągane na rynku sztuki. Jednak tego rodzaju prestiż i w wybranych przypadkach rów-nież sukces ekonomiczny nie są skorelowane z umiejscowieniem zawodu artysty
171
w systemie formalno-prawnym. W powszechnym, zwłaszcza w Polsce, rozumieniu sztuka jako wartość najwyższa powinna być odseparowana od kwestii finansowych.
Zawód artysty to powołanie, a nie praca, za którą przysługuje wynagrodzenie. Pa-radoks polskiej nieumiejętności powiązania sztuki i ekonomii opisał Kuba Szreder:
„[…] przekonanie artystów o własnej wyjątkowości umożliwia ich wyzysk. Działa proste założenie: skoro artyści nie pracują, to nie trzeba płacić za ich pracę. Arty-sta jest wynagradzany poniekąd przy okazji. Dopiero zajęcie konkretnych pozycji (akademika, artysty reprezentowanego przez galerię czy realizującego zamówienia publiczne) umożliwia wymianę kapitału symbolicznego czy pewnego prestiżu na gratyfikacje natury ekonomicznej, finansowej. Sama praca artysty z założenia nie jest wynagradzana” [Szreder, 2012, s. 4].
Działalność artystyczna powinna być rozpatrywana nie tylko w perspektywie estetycznej – wirtuozerii, maestrii i kunsztu – ale również w kontekście wpływu na rozwój gospodarczy. Grupy artystów związanych zarówno z poszczególnymi gałęziami sztuki, jak i z przemysłami kreatywnymi decydują o powstaniu arty-stycznego, twórczego klimatu dzielnicy, a nawet całego miasta, co przekłada się na wizerunek miejsca, a w dalszej kolejności na konkretne wpływy do kasy miej-skiej (np. poprzez wzrost cen nieruchomości w okolicy, rozwój gastronomii, bazy hotelowej, punktów usługowych).
Kwestie dotyczące społecznego statusu artystów były wielokrotnie podnoszone na forum międzynarodowym. W 1980 roku opracowane zostało Zalecenie UNESCO w sprawie statusu artysty, następnie Parlament Europejski wypracował dwie re-zolucje: z 9 marca 1999 roku w sprawie sytuacji i roli artystów w Unii Europejskiej oraz z 7 czerwca 2007 roku w sprawie statusu społecznego artystów. W tej drugiej znalazł się zapis, że PE: „1) zwraca się do państw członkowskich o opracowanie lub wdrożenie środowiska prawnego i instytucjonalnego w celu wspierania twórczości artystycznej poprzez przyjęcie lub stosowanie ogółu spójnych i kompleksowych środków uwzględniających sytuację wynikającą z umów, zabezpieczenie socjalne, ubezpieczenie zdrowotne, podatki bezpośrednie i pośrednie oraz zgodność z za-sadami europejskimi; 2. podkreśla, że należałoby uwzględnić nietypowy charakter metod pracy artysty; 3. podkreśla ponadto potrzebę uwzględnienia nietypowego i niepewnego charakteru wszelkich zawodów związanych ze sztuką” [Rezolucja (…) 7 czerwca 2007]. W 2009 roku Międzynarodowa Federacja Aktorska (FIA) i Między-narodowa Federacja Muzyków (FIM) wspólnie wypracowały The status of the artist / Manifest w sprawie statusu artysty. Wskazane w nim zostały aspekty działalności artysty, które wymagają wprowadzenia w poszczególnych państwach odpowied-niej ochrony i rozwiązań prawnych dotyczących warunków życia i pracy, dostępu do ubezpieczeń społecznych – ubezpieczeń na wypadek braku pracy, ubezpieczeń oraz świadczeń zdrowotnych i chorobowych. Za kluczowe dla działalności arty-stycznej i warunków bytowych twórców-wykonawców uznane zostały następujące kwestie:
172
1. Brak pewności stałego zatrudnienia.
2. Dla artystów-wykonawców ubezpieczenia społeczne i emerytalne są tak samo ważne jak dla wszystkich pracujących.
3. Pracy artystów towarzyszy ekspozycja zawodowa na różne zagrożenia utraty zdrowia i wypadków przy pracy. Jednak artyści nie zawsze są od nich ubez-pieczeni.
4. Mobilność (ruchliwość zawodowa i społeczna) artystów ma swoją cenę.
5. Prawo zrzeszania się, zawierania układów zbiorowych i udziału w trójstron-nym dialogu społecztrójstron-nym ma zasadnicze znaczenie dla wszystkich artys- tów-wykonawców.
6. Brak odpowiednich zinstytucjonalizowanych rozwiązań systemowych, umożliwiających artystom-wykonawcom kształcenie ustawiczne i ewentu-alne przekwalifikowanie.
7. Prawo autorskie, prawa pokrewne, własność intelektualna nie są pojęciami abstrakcyjnymi – pomagają artystom-wykonawcom uzyskiwać środki na utrzymanie.
8. Artyści-wykonawcy są często wyłączani, pomijani przy podejmowaniu decy-zji dotyczących ich działalności twórczej, warunków pracy i zabezpieczenia społecznego.
Kwestie te stały się punktem wyjścia dla sformułowania zaleceń odnośnie do koniecznych zmian w polityce kulturalnej poszczególnych państw, mających przy-czynić się do poprawy statusu artystów. Podstawową kwestią jest wypracowanie rozwiązań prawnych, które zapewnią artystom dostęp do zabezpieczenia socjalne-go oraz ubezpieczeń zdrowotnych i chorobowych oraz przysocjalne-gotowanie odrębnych, bardziej elastycznych zasad podatkowych i świadczeń emerytalnych, niezależnie od charakteru umów, na podstawie których artyści wykonują swoją pracę. Ponad-to wszystkie umowy o pracę i kontrakty artystów powinny gwaranPonad-tować pełne, obowiązkowe ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków, bez dodat-kowych kosztów dla artysty, niezależnie od jego statusu prawnego wynikającego z rodzaju i formy umowy zawartej z zatrudniającym. Manifest został co prawda wypracowany przez stowarzyszenia aktorów i muzyków, ale postulaty dotyczą ar-tystów wszystkich profesji.
W maju 2012 roku miał miejsce w Polsce protest artystów plastyków zorga-nizowany przez Obywatelskie Forum Sztuki Współczesnej pod hasłem „Strajk! – Dzień bez sztuki”. Na jeden dzień w geście solidarności z artystami zamknięte zostały muzea i galerie sztuki (ok. 60 w całym kraju), co miało zwrócić uwagę rządu i opinii publicznej na problemy środowiska. Ten symboliczny gest miał po-kazać, „[…] jak wyglądałby świat bez sztuki. Właśnie tak za kilka lat może skoń-czyć polska kultura!” [STRAJK!, s. 1]. Zawarte tu postulaty są zbieżne z manifestem międzynarodowym: „Artyści nie są biznesmenami, nie tworzą z myślą o zysku.
173
Niektóre dzieła, często te najważniejsze dla społeczeństwa, nawet nie nadają się do sprzedaży. A wielu twórców, także tych, którzy już weszli na karty encyklope-dii, pozostaje poza systemem ubezpieczeń emerytalnych i zdrowotnych” [tamże].
Należałoby także powiązać sukces artystyczny z minimalnym zabezpieczeniem socjalnym, stworzyć fundusz artystyczny pozwalający na samodzielne opłacanie składek przez twórców oraz opracować bogatszy program stypendiów dla twórców.
Bodźcem dla organizacji strajku była zapowiedź rządu o ograniczeniu moż-liwości odliczania 50% kosztów uzyskania przychodu powyżej wskazanej kwoty przychodu rocznie (85 528 zł). W założeniu ma to być próba zmniejszenia nadużyć i zaniżania podatków przez osoby, których praca nie jest objęta prawem autor-skim. Środowisko artystów, w które ten projekt uderza finansowo, zamiast wpro-wadzania limitu proponowało dokładne określenie i zawężenie katalogu czynności, które mogą być objęte pięćdziesięcioprocentowym kosztem uzyskania przychodu.
Uznanie statusu artysty na polu prawno-ekonomicznym powinno iść w parze z szeroką edukacją kulturalną społeczeństwa rozpoczynającą się na poziomie na-uczania wczesnoszkolnego. Wskazane wyżej problemy twórców są bowiem wyni-kiem niezrozumienia znaczenia dzieła artystycznego oraz specyfiki pracy artystów.
Problem dobrze podsumowuje „Res Publica Nova”: „Pozycja artystów w polskim społeczeństwie jest co najmniej ambiwalentna: z jednej strony, w oficjalnym prze-kazie, obywatele uważają, że ich funkcja jest ważna, istnieje przyzwolenie na ich niezrozumiałą działalność. Z drugiej strony – świat bez artystów byłby taki sam, ponieważ uczestnictwo Polaków w kulturze jest znikome” [Gruszczyński, 2012].
Podsumowanie
Szkolnictwo artystyczne w Polsce, zwłaszcza na poziomie wyższym, wyma-ga reformy. W powszechnej świadomości zadaniem uczelni artystycznych jest kształcenie wielkich Artystów, którzy wytyczać będą nowe drogi polskiej kultury i których nazwiska staną się synonimami kraju. Takie osoby są w zdecydowanej mniejszości, natomiast zdecydowana większość absolwentów świadczy i świadczyć będzie usługi na rynku pracy, do czego uczelnie ich właściwie nie przygotowu-ją. Stąd też sytuacja artysty (zwłaszcza społeczna) jest bezpośrednio powiązana z systemem kształcenia. Obok konieczności tych zmian potrzebne jest również wprowadzenie zmian legislacyjnych (nie tylko w Polsce, także w innych krajach UE), które zagwarantują artyście minimalne socjalne zabezpieczenie i – z uwagi na szczególny charakter pracy oraz istotną rolę, jaką ma on do odegrania w spo-łeczeństwie – swoistą elastyczność „systemu”, w jakim pracuje.
174
Literatura
Benjamin W. [2011], Dzieło sztuki w epoce jego reprodukowalności technicznej, w: tenże, Twórca jako wytwórca, Wydawnictwo KR, Warszawa (I wydanie: Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit / L’œuvre d’art à l’époque de sa reproduction mécanisé, 1936).
Edukacja artystyczna i kulturalna w szkołach w Europie [2010], Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA), Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa (I wydanie w j. angielskim: 2009).
Gruszczyński A. [2012], Strajk?, „Res Publica Nowa”, 22 maja; http://publica.pl/teksty/strajk, ko-rzystano 01.09.2012.
Kościelniak C. [2009], Akademie sztuk pięknych i przedsiębiorczych?, w: J. Sójka, M. Poprawski, P. Wieliszewski (red.), Instytucje upowszechniania kultury w XXI wieku. Przeżytek czy nowa jakość, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Kowalski G. [2005], Uczyć sztuki czy kształcić artystów (Kilka spostrzeżeń szarlatana), w: Polskie szkol-nictwo artystyczne. Dzieje – teoria – praktyka, M. Poprzęcka (red.), Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Warszawa.
Pawłowski K. i zespół [b.d.], Raport o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego, raport opracowany na zlecenie MKiDN, [b.m.].
Raport o stanie muzyki polskiej [2011], J. Grotkowska, A. Chłopecki (red.), Instytut Muzyki i Tańca, Warszawa.
Raport o stanie szkolnictwa muzycznego I stopnia. Diagnozy, problemy, wnioski modelowe [2012], W. Jankowski (red.), Instytut Muzyki i Tańca, Warszawa.
STRAJK! [2012], gazeta strajkowa „Strajk! 24 maja Dzień bez sztuki”.
Szreder K. [2012], Dlaczego artyści są biedni?, gazeta strajkowa „Strajk! 24 maja Dzień bez sztuki”.
Wejbert-Wąsiewicz E. [2012], Rola artysty w społeczeństwie, „Realia i co dalej...”, nr 1 (styczeń).
Dokumenty
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 7 czerwca 2007 r. w sprawie społecznego statusu arty-stów (2006/2249(INI)), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&referen-ce=P6-TA-2007-0236&language=PL, korzystano 28 marca 2013.
The status of the artist, The International Federation of Actors, manifest tłumaczony na 10 języków, http://www.fia-actors.com/en/policy_The%20Status%20of%20the%20Artist.html, korzysta-no 01.09.2012; polskie tłumaczenie: Manifest w sprawie statusu artysty, http://www.fia-actors.
com/uploads/manifesto_PL.pdf, korzystano 28.03.2013.