Człowiek jako istota biologiczna obdarzona psychiką, społeczna, gospodarująca, funkcjonuje w rozmaitych rzeczywistościach, w tym także w rzeczywistości kultu-rowej, która ma znaczenie nadrzędne ze względu na ukształtowane w jej ramach normy i zasady porządkujące działania i zachowania indywidualne i zbiorowe. Od urodzenia członkowie zbiorowości uczą się kultury, norm i reguł życia społecznego, hierarchii wartości, odczytywania i rozumienia symboli, a także znaczeń rozmaitych gestów, przedmiotów czy wydarzeń. Uczą się komunikować werbalnie i
niewerbal-8 Tak określa się zasady obowiązujące przy korzystaniu z zasobów sieci.
74
nie, reagować prawidłowo (zgodnie z przyjętymi w danej zbiorowości zasadami) na rozmaite sytuacje. Ten proces określa się jako inkulturację; obejmuje ona w pewnej części nakazywanie i zakazywanie, w pewnej zaś ukierunkowywanie, wskazywanie możliwości, marginesu swobody. Wspomniane wyżej treści podstawowe dla każdej kultury stanowią „rdzeniową” część procesu inkulturacji. W przyswajaniu i reali-zowaniu wzorów i wartości kultury, które określone zostały jako „alternatywne”
bądź też specyficzne dla pewnych mniejszych całości, większą rolę odgrywają swo-bodne wybory jednostek. Jak wskazuje Zygmunt Bauman, poszerzanie się zakresu permisywizmu powoduje, że kultura w coraz mniejszym stopniu buduje szerokie wspólnoty, takie jak narody czy państwa, a w coraz większym odpowiada na indy-widualne potrzeby swobodnej recepcji i ekspresji pojedynczych osób9.
Zapewne można się zgodzić, że zakres i sposób przeżywania wspólnotowości ulega zmianie. Znaczna część członków społeczeństwa nadal jednak potrzebu-je poczucia stabilności i bezpieczeństwa płynącego z możliwości odwołania się do trwałego, podzielanego przez innych zestawu wartości, norm, reguł porząd-kujących życie społeczne, co można określić jako naczelną funkcję kultury. We wszystkich kluczowych sferach działalności człowieka niezbędne są takie zasady – wspólnie tworzone i przestrzegane, pozwalające w akceptowany społecznie sposób osiągać cele, realizować potrzeby i aspiracje zarówno indywidualne, jak i zbiorowe.
Ta naczelna funkcja kultury – zapewnianie ładu – jest przekładana na rozma-ite zadania szczegółowe. Jednym z nich jest objaśnianie różnych aspektów świata przyrody i świata antropogenicznego. Potrzebne były zatem wyjaśnienia dotyczące zjawisk przyrodniczych, zagrożeń i możliwości związanych ze środowiskiem na-turalnym, wyjaśnienia odnoszące się do wszystkich aspektów życia społecznego, zarówno wewnątrz własnej grupy, jak i relacji międzygrupowych (np. definiowanie
„obcego”, „wroga”, powodów do podejmowania walki itp.), a także sposobów go-spodarowania, wytwarzania środków do życia, wartości wymiennej pewnych dóbr czy usług. Kultura objaśnia zatem sens różnego rodzaju interakcji społecznych i związków między rozmaitymi podmiotami, w tym stosunków społecznych, go-spodarczych, politycznych.
Poprzez rozwijanie nauki i techniki człowiek zyskiwał coraz większe możliwo-ści podporządkowywania sobie natury i wykorzystywania jej dla własnych celów.
Jednak ten proces otwierania się trudnych do opanowania obszarów praktycznie nigdy się nie kończy i człowiek stale potrzebuje rozmaitych elementów kultury pełniących funkcje eksplanacyjne10. W różnych kulturach, w zależności od potrzeb danej społeczności, odpowiedzi objaśniające świat mogą być całkowicie odmienne.
9 „Kultura składa się dziś z ofert, nie nakazów; z propozycji, a nie norm” [Bauman, 2011, s. 27].
10 Wraz z rozwojem wiedzy i technik medycznych powstały na przykład nowe sytuacje dotyczące transplantacji, „uporczywej terapii”, inżynierii genetycznej itp., które budzą wątpliwości i niepewność.
Rolą kultury jest zatem nadal objaśnianie świata.
75
W tym miejscu niezbędne jest przypomnienie roli języka w procesach objaś- niania różnych aspektów świata człowieka. Po pierwsze należy podkreślić, że ję-zyk jest tworzony na potrzeby każdego społeczeństwa, nie tylko jako narzędzie komunikowania się wewnątrz i na zewnątrz własnej grupy. Język ma znaczenie dla konstruowania własnej tożsamości (w różnych wymiarach)11, pozwala określić przynależność etniczną czy religijną, a także status danej osoby. Za pomocą języ-ka opisujemy otaczającą rzeczywistość, jednocześnie ją interpretując. Na przykład zupełnie inny jest obraz PRL-u nakreślony językiem inteligenckiej opozycji, niż ten opisany językiem „partyjnym”.
Kultura pełni istotne funkcje w adaptacji jednostek i zbiorowości do warun-ków, w jakich żyją. Jest to tym ważniejsze, że człowiek, inaczej niż większość in-nych gatunków biologiczin-nych, nie ma wrodzoin-nych predyspozycji do życia w ściśle zdefiniowanych środowiskach, a przeciwnie, przystosowuje się do bardzo odmien-nych warunków, a także potrafi (w coraz większym stopniu) przystosować nawet skrajnie trudne środowiska do swoich potrzeb. Dzięki stosowaniu pisma i innych sposobów utrwalania dokonanych odkryć i stworzonych wzorów, kultura w każ-dym przypadku ma charakter kumulatywny. Oczywiście nie każdy typ kultury w jednakowym stopniu ułatwia tę adaptację. Zależy to od takich m.in. jej cech, jak otwartość – zwłaszcza na procesy dyfuzji, pewien stopień permisywizmu czy podatność na modyfikacje.
Kultura pełni także funkcje regulacyjne, istotne dla utrzymania przynajmniej pewnego stopnia ładu opartego na wspólnych, akceptowanych zasadach. W ra-mach każdej kultury formułowane są rozmaite nakazy i zakazy, wynikające z kil-ku systemów normatywnych, które odwołują się do różnych źródeł, takich jak moralność, prawo czy religia12. Kulturowo określone są także sankcje, pozytyw-ne i pozytyw-negatywpozytyw-ne. Większość jednostek należy jednak do wielu grup społecznych i podlega zróżnicowanym regułom i zasadom, czasem sprzecznym ze sobą, co może stwarzać rozmaite problemy z wyborem właściwej drogi postępowania. To także kultura dostarcza kryteriów wyboru w sytuacji kolidowania norm regulują-cych zachowanie13, ale jednocześnie w coraz większym stopniu decyzja ostateczna pozostawiona jest jednostce, co stanowi dodatkowy przejaw owej wspomnianej
11 Na przykład w niektórych kulturach kobiety używają innych określeń na te same zjawiska czy wy-darzenia.
12 Często normy moralne, religijne i prawne pokrywają się, np. zakazy religijne, przykazania: „nie kradnij” czy „nie zabijaj”, są jednocześnie zakazami moralnymi i prawnymi. Inne, jak „nie cudzołóż”, zgodne są z normą moralną, ale nie z prawną. Wreszcie „pamiętaj, aby dzień święty święcić” to nakaz tylko religijny, choć we współczesnej polskiej rzeczywistości próbuje się nakaz religijny wzmacniać propozycją zmiany prawa (zakaz handlu w niedziele i święta).
13 Niedawno jedna z partii politycznych zgłosiła propozycję, by farmaceuci mogli w oparciu o „klauzulę sumienia” odmówić sprzedaży legalnych środków zapobiegania ciąży. To właśnie przykład kolidują-cych norm.
76
wyżej „indywidualizacji kultury”. Zwiększająca się mobilność społeczna, zawodo-wa i przestrzenna, funkcjonozawodo-wanie w kontekście „europejskim” czy „światowym”
stwarzają coraz częściej sytuacje, w których dana osoba czy nawet grupa społecz-na zspołecz-najduje się niejako społecz-na pograniczu, podlegając jednocześnie wielu systemom normatywnym. W ramach danej kultury ukształtowane są rządzące naszym za-chowaniem normy i reguły o różnym stopniu kategoryczności, choć zasadniczo, na co wskazywano już wcześniej, kultura staje się bardziej płynna, normy bardziej
„giętkie”. Skuteczność regulatywnej funkcji kultury zależy od możliwości akcepto-walnego społecznie uzasadnienia nakazów i zakazów, a także uzasadnienia istnie-jącego (postulowanego) ładu społecznego. Tradycyjne uzasadnienia współcześnie niekoniecznie są wystarczające: coraz częściej ład jest efektem swoistych spo-łecznych negocjacji. Ta sytuacja do pewnego stopnia osłabia regulatywną funkcję kultury, jednak jeśli do porozumienia dochodzi, paradoksalnie może ją wzmacniać.
Tak czy inaczej tworzą się nowe wyzwania dla procesów socjalizacji.
Kulturowy rodowód ma przeważająca większość norm i zasad regulujących gospodarkę czy politykę, choć nie zawsze dostrzegamy te korzenie. Wspomnij-my tu dla przykładu o szczególnie ważnej zasadzie regulującej stosunki w wie-lu dziedzinach – zasadzie wzajemności. Bez tej zasady trudno sobie wyobrazić współczesną gospodarkę opartą na kredycie czy ubezpieczeniach. Także zaufanie w stosunkach gospodarczych, które często określa się jako fundament rozwo-ju gospodarczego, jest w pewnym stopniu elementem zasady wzajemności. Inny przykład to reguły i rytuały wymiany oraz ustalanie wartości wymienianych dóbr materialnych lub niematerialnych. Wymiana jest jednym z najstarszych rodzajów interakcji społecznych i dotyczy bardzo różnych sfer. To właśnie „przy okazji” ta-kich kulturowo motywowanych i regulowanych aktów wymiany tworzyły się więzi, także gospodarcze, pomiędzy wioskami czy większymi całościami społecznymi, a pewne rytuały z czasem przekształcały się w zasady rządzące zachowaniami ekonomicznymi.
Kultura dostarcza członkom społeczeństwa (grupy) możliwości (i środków) wyrażania rozmaitych emocji (funkcja ekspresyjna) w sposób zrozumiały dla oto-czenia i akceptowany. Te emocje związane są z rozmaitymi sferami działania jed-nostek i grup, z interakcjami o charakterze społecznym, ale także gospodarczym czy politycznym. Środki kulturowe to oczywiście język, gesty, przekazy symbolicz-ne, ale także przedmioty materialne mające jakieś znaczenie, obrzędy, zwyczaje.
Za ich pomocą wyrażamy nasze uczucia, oceny i reakcje, często w sposób pośredni.
Oczywiście można używać ich do wyrażania uczuć w relacjach międzyludzkich (jak przyjaźń czy miłość), są to jednak także bardzo ważne elementy procesów gospo-darczych czy stosunków politycznych. Popularność poradników odpowiadających na pytanie, jak prowadzić interesy z partnerem z innego obszaru kulturowego, wynika m.in. z tego, że jesteśmy świadomi znaczenia owych elementów kultu-ry dla powodzenia działań w sferze produkcji czy wymiany. To kultura dostarcza
77
rytuałów ważnych dla subtelnej gry interesów, pozwala zastosować symboliczne zachowania ułatwiające „honorowe kompromisy”, prowadzenie negocjacji w sto-sunkach gospodarczych czy polityce.
Kolejna bardzo ważna funkcja kultury, zwłaszcza w kontekście jej związków z rozwojem społeczno-gospodarczym, to osiągnięcie niezbędnej równowagi mię-dzy koniecznością zapewniania ciągłości procesów życia społecznego, a tak-że ciągłości pewnych zasad, norm, orientacji, a stymulowaniem gotowości do zmian. Można powiedzieć, że kultura jednocześnie zamyka członków społeczeń-stwa w ramach pewnych „konieczności” i otwiera nowe obszary poszukiwań oraz działań poprzez śmiałe wizje wyrażane chociażby w utopiach, mitach czy innych wytworach pokazujących alternatywne rzeczywistości. Oba nastawienia: „na trwa-nie” i „na zmiany”, są potrzebne we wszystkich dziedzinach życia; problemem jest odpowiednie wyważenie proporcji. Jest to o tyle utrudnione, że zarówno przywią-zanie do tradycji i orientacja na kontynuowanie, jak i innowacyjność, nastawie-nie na zmiany są w społeczeństwie „nastawie-nierówno dzielone”. Podział na zwolenników trwania i zwolenników zmian nie jest prosty, choć stereotypowo uważa się na przykład, że młodzież jest innowacyjna, a starsze pokolenie mniej; albo że lu-dzie wykształceni – tak, a niewykształceni nie; czy wreszcie, że ludność wielkich miast jest bardziej innowacyjna niż mieszkańcy wsi. W tych stereotypach ukrywa się oczywiście jakaś część prawdy, ale rzeczywistość jest o wiele bardziej złożona.
Nie tylko zresztą podział według kryterium stosunku do zmian jest trudny do od-tworzenia, samo kryterium też jest problematyczne, ponieważ akceptacja zmian w jednej dziedzinie niekoniecznie oznacza takie samo nastawienie w innej. Na przykład można popierać innowacje technologiczne czy gospodarcze, mając bar-dzo zachowawcze poglądy w sferze obyczajowej.
Każda kultura tworzy zatem mechanizmy chroniące pewne wartości podsta-wowe i daje również swoiste przyzwolenie na działania przełamujące dotychcza-sowe reguły dotyczące sfer nieobjętych taką specjalną ochroną. Sytuacje wymaga-jące nastawienia na zmiany związane są na przykład z kształtowaniem się nowych systemów społeczno-ekonomicznych – jak w okresie rewolucji przemysłowej.
Wartości związane z odchodzących światem „szlacheckim” były w dość zasadni-czej kolizji z nadchodzącym światem „burżuazji”. Oczywiście nie zawsze tak dra-matycznie jak w przypadku bohaterów Ziemi obiecanej, którzy – jak Borowiecki – odrzucili wszystkie właściwie normy kulturowe obowiązujące w świecie, z którego się wywodzili. Trwanie pewnych wartości jest jednak bardzo ważne, paradoksalnie także dla powodzenia zmian.
Wspomaganie budowania własnej tożsamości jest związane z pełnieniem przez kulturę funkcji integracyjnych. Zbiorowości ludzkie integrują się wokół ważnych dla nich celów, których formułowanie opiera się na wspólnie zaakceptowanym systemie wartości. To w ramach kultury ukształtowane zostają wartości i ich hie-rarchia. Ta wspólnota wartości pozwala członkom większej czy mniejszej grupy
78
dochodzić do porozumienia nie tylko w kwestii celów, ale także środków i spo-sobów ich realizowania. Integracyjna funkcja kultury jest realizowana także przez tworzenie i upowszechnianie określonych symboli, przekonań i wierzeń, a także przez pewne przedmioty materialne. Ciekawym przykładem takiego przedmiotu (i jednocześnie symbolu) jest waluta danego kraju. Monety czy banknoty przez wiele wieków nie tylko wyznaczały obszar wspólnej gospodarki, ale też odwoływa-ły się do wspólnoty znaczeń, doświadczeń dziejowych14.
Integracyjna funkcja kultury w ramach danego państwa, społeczeństwa wyma-ga zatem wypracowania i uznania pewnej elastyczności wzorów czy reguł, wymawyma-ga nastawienia otwartego, dążenia do poznawania i ewentualnej akceptacji innych wzorów, innych wartości, umiejętności formułowania własnych opinii, dokony-wania wyborów. Im bardziej dominują w kulturze wzory specyficzne, unikatowe, tym trudniej o porozumienie z innymi, im mniej otwarta jest kultura na „nowe”,
„inne”, tym mniejsze są możliwości zmiany i rozwoju, im bardziej kultura nasta-wiona jest na przeszłość, tym trudniej stawiać cele wymagające odwagi zmierzenia się z niepewnym nieznanym. W tym sensie możemy powiedzieć, że im bardziej w danej kulturze dominują elementy „wiążące”, wzmacniające integrację, tym trudniej akceptowane są wyzwania przyszłości i innowacje.
Podsumowanie
Przedmiotem rozważań jest tu kultura - jedno z podstawowych pojęć dyscy-plin humanistycznych, rozmaicie definiowane na potrzeby każdej z nich i w związ-ku z tym nieostre. Przyjęta tu perspektywa socjologiczna (węższa niż antropolo-giczna) w ujmowaniu kultury pozwoliła na pokazanie jej cech charakterystycznych i najważniejszych funkcji społecznych. Kultura tworzona jest przez rozmaite cało-ści społeczne stosownie do ich potrzeb związanych zarówno z przetrwaniem, jak i z dążeniem do rozwoju. Dostarcza ona motywacji do działania, hierarchii war-tości, kryteriów ocen, ideałów rozmaitych instytucji, tworzy podstawy integracji, porządkuje interakcje społeczne.
14 Warto czasami przyjrzeć się pieniądzom, odczytać zastosowane inskrypcje, rozważyć rysunki. Nie są one przypadkowe ani tym bardziej bez znaczenia. Awantura o nowy wzór kanadyjskiej studolarówki jest na to dowodem. Zaproponowana w pierwszym wzorze banknotu postać kobiety „o rysach dale-kowschodnich” nie została zaakceptowana. Ostatecznie wygenerowano komputerowo „białą” kobietę [Pszczółkowska, 2012, s. 14].
79
Literatura
Bagby P. [1975], Kultura i historia, PIW, Warszawa.
Banaś M. [2002], „Przedsiębiorczość Amerykanów szwedzkiego pochodzenia a proces ich asymi-lacji w Stanach Zjednoczonych: przypadek lokalnych społeczności w Minnesocie”, niepubliko-wana praca doktorska, Biblioteka Jagiellońska, Kraków.
Bauman Z. [2011], Kultura w płynnej nowoczesności, Agora, Warszawa.
Bendixen P. [2001], Wprowadzenie do ekonomiki kultury i sztuki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, Kraków.
Bolter J.D., Grusin R. [1999], Remediation. Understanding new media, MIT Press, Cambridge.
Czarnowski S. [1982], Kultura, w: Wybór pism socjologicznych, Książka i Wiedza, Warszawa.
Dawkins R. [1996], Samolubny gen, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Eliott M.A. [2007], Human rights and the triumph of the individual in world culture, „Cultural Socio-logy”, vol. 1 (3).
Florida R. [2010], Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Jagielska M. [2011], Innowacje kulturowe dostępne dla nielicznych. Rola nowych memów w świetle teo-rii Pierre’a Bourdieu, „Teksty z ulicy”, nr 13: zeszyt memetyczny, Katowice; dostępne: http://
www.memetyka.us.edu.pl, korzystano 20.06.2012.
Jagieła J. [2006/2007], Znaczenie skryptu (script life) jako nieświadomego przekazu międzygeneracyj-nego w kształtowaniu się tożsamości jednostki, w: Wielokulturowość w przestrzeni edukacyjnej, K. Rę-dziński, I. Wagner (red.), Wydawnictwo Akademii im. J. Długosza, Częstochowa; dostępne: www.
analizatransakcyjna.pl, korzystano 01.07.2012.
Jałowiecki B. [1999], Metropolie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białym-stoku, Białystok.
Kaczmarzyk M., Memy, które wygrywają, dostępne: http://www.partnerzy-w-nauce.us.edu.pl/biu-letyn/dane/6/artykuly/memy_ktore_wygrywaja_kaczmarzyk.pdf, korzystano 20.06.2012.
Kłoskowska A. [1972], Społeczne ramy kultury, PWN, Warszawa.
Kłoskowska A. [1981], Socjologia kultury, PWN, Warszawa.
Landa J.T. [1994], Kultura i przedsiębiorczość w mniej rozwiniętych krajach: sieci etnicznych powiązań handlowych jako organizacje gospodarcze, w: Kultura przedsiębiorczości, B. Berger (red.), Oficyna Literatów „Rój”, Warszawa.
Ossowski S. [1967], Z zagadnień psychologii społecznej, Dzieła, t. 3, PWN, Warszawa.
Poyatos F. [1983], New perspectives in nonverbal communication, Pergamon Press, Oxford.
Pszczółkowka D. [2012], Azjatka nie pasuje na kanadyjskie banknoty, „Gazeta Wyborcza”, 24 sierpnia.
Santoro M. [2008], Culture as (and after) production, „Cultural Sociology”, vol. 2 (1).
Siciński A. [2002], Styl życia, kultura, wybór, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
Skura M. [2012], „Nauka języka obcego balansowaniem między własną kulturą a obcą na przykła-dzie języków polskiego i niemieckiego”, referat wygłoszony na V Międzynarodowej Konferencji Edukacyjnej „Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”, dostępne: http://
www.kms.polsl.pl/prv/spnjo/referaty/skura.pdf, korzystano 20.06.2012.
Sułkowski B. [2011], Społeczne ramy kultury czterdzieści lat później. Pięć modeli komunikacji kulturowej,
„Kultura i Społeczeństwo”, t. 55, nr 2–3.
Szacka B. [2003], Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Szczepański J. [1970], Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa.
80
Szczepański J. [1981], Konsumpcja a rozwój człowieka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-szawa.
Szczepański J. [1973], Odmiany czasu teraźniejszego, wyd. 2, Książka i Wiedza, Warszawa.
Van Der Bly M.C.E. [2007], Globalization and the rise of one heterogeneous world culture. A microper-spective of a global village, „International Journal of Comparative Sociology”, vol. 48 (2–3).
Znaniecki F. [1990], Współczesne narody, PWN, Warszawa.