V. Wyposażenie dworów
V.1. Elementy wyposażenia trwale związane z budynkiem
W poprzednim rozdziale starałam się omówić obraz budynków dworskich, jaki udaje się zrekonstruować na podstawie badań wykopaliskowych. Teraz trochę uwagi poświęcić należy wszelkiego rodzaju elementom trwale związa-nym z budynkami, takim jak okna, drzwi czy podłogi. W zaproponowazwiąza-nym w tej pracy podziale pewne trudności nastręcza decyzja, w którym rozdziale umieścić wiadomości na temat systemów grzewczych. Z pewnością były one trwale związane z budynkiem. Stanowiły jednak, zwłaszcza piece kaflowe, bardzo ważny element zarówno wyposażenia, jak i ozdoby pomieszczeń. Kolejnym argumentem może być również to, że w przypadku omawianych stanowisk sporadycznie udaje się określić, gdzie piec się znajdował i jaka była jego forma. Zwykle w opracowaniach pojawiają się jedynie wiadomości o kaflach. To ostatecznie zdecydowało o omówieniu tych znalezisk w następnej części książki, poświęconej wystrojowi wnętrz.
Jeśli chodzi o okna, to dysponujemy niezwykle skromnymi danymi. O tym, że w interesującym mnie czasie do przesłaniania okien używano już szklanych
gomółek oprawnych w ołowiane ramki, wiadomo zarówno z przekazów w źródłach pisanych, jak i ikonograficznych1. Wydaje się jednak, że ta „nowinka techniczna” nie dotarła jeszcze do dworów rycerskich. Brak jest wzmianek o znaleziskach gomółek, jak również oprawek z ołowiu, a nawet bryłek tego metalu, które musiałyby pozostać, zwłaszcza po spaleniu budynku, jak to bardzo często miało miejsce. Tylko w jednym przypadku – grodziska na Ledniczce – autorzy opracowania sugerują, że odnaleziony kawałek szkła mógł być fragmentem szyby2.
Używane do zasłaniania otworów błony czy skóry, podobnie jak inne mate-riały organiczne, najczęściej ulegają szybkiemu rozkładowi i niezmiernie rzadko trafiają do naszych rąk. Odnajdywane również rzadko elementy drewniane ze śladami obróbki są tak mało charakterystyczne, że nie można stwierdzić, czy były częścią otworów okiennych. Archeologia chwilowo więc nie wniosła nowych danych do tego tematu. Ciekawe znalezisko, które możemy tutaj wymienić, pochodzi z badań gródka w Radoszkach w ziemi chełmińskiej, datowanego od schyłku XIV po początek XV w. Jest to żelazny przedmiot, który zidentyfikowano jako okucie okiennicy3.
Niewiele więcej niż o oknach możemy powiedzieć o drzwiach. Nawet ich zlokalizowanie w obrębie odkrywanych reliktów domostw jest najczęściej niemożliwe. Przyjrzyjmy się jednak tym nielicznym wiadomościom, które na ich temat udało się uzyskać w wyniku prac wykopaliskowych.
W Chrostowej, w czasie badań pozostałości budynku wzniesionego z ka-mieni piaskowcowych, odnaleziono kawałek kamiennego portalu z jednym narożnikiem ukośnie ściętym i z charakterystycznym wyżłobieniem na „futrynę drzwi”4.
Zwykle jedyne elementy, jakie możemy w sposób hipotetyczny powiązać z drzwiami, to żelazne okucia, zamki, skoble i klucze, które odnajdujemy w cza-sie badań.
Znalezione okucia są zazwyczaj mocno zniszczone i najczęściej trudno do-kładnie odtworzyć ich pierwotny wygląd. Niewiele mamy więc przesłanek, aby zgadywać, czy okuwały właśnie drzwi, a nie, na przykład, skrzynię. Decydujące znaczenie przy tego typu interpretacjach ma zwykle wielkość zabytku. O ile jest on duży i masywny, możemy podejrzewać, że zabezpieczał drzwi. Mniejsze i delikatniejsze okazy prawdopodobnie chroniły dobytek zgromadzony w
1 Por. uwagi – A. Wyrobisz, Szkło w Polsce od XIV do XVII w., Wrocław 1968.
2 J. Górecki, M. Łastowiecki, J. Wrzesiński, Gródek na Ledniczce, [w:] Studia lednickie, t. 4, Poznań–Lednica 1996, s. 233.
3 K. Grążawski, Późnośredniowieczny gródek rycerski w Radoszkach gmina Grążawy
w świetle badań archeologicznych, [w:] Szkice brodnickie, t. 1, red. S. Bilski, Brodnica–Toruń
1988, s. 58.
4 A. Jodłowski, Gródek średniowieczny w Chrostowej pow. Bochnia, Spraw.Arch., 1974, t. 26, s. 325.
nego rodzaju skrzyniach. Nie mamy jednak żadnej pewności, że nasze domysły są słuszne.
Okucia znalezione w Borówku określono jako „okucia drzwi i skrzyń”5. Na-tomiast okucia, które prawdopodobnie wzmacniały drzwi, odnaleziono w Roz-przy6 i Skoszew Starych7.
Ciekawe zabytki pochodzą z dworu w Orenicach. Znaleziono tam dwa klu-cze i wysunięto przypuszklu-czenie, że większy, o długości 14 cm, zamykał zamek w drzwiach, a mniejszy, pięciocentymetrowej długości, wieko skrzyni. Tutaj również odnaleziono okucie otworu do klucza w kształcie równobocznego trójkąta o zaokrąglonych wierzchołkach z otworami, w których tkwiły resztki gwoździ. Znalezione masywne okucia mogły również wzmacniać drzwi. Odnaleziono też fragment skobla. Trudno domniemywać, czy pochodził z tych samych drzwi8. Okucie z zawiasem („okiennicy lub drzwi”) znaleziono również w Budzynku9, a z podobną sytuacją mamy do czynienia w Zdunach, gdzie zidentyfikowano okucia drzwi i zawias10.
W wyniku badań wykopaliskowych w Chłapowie do rąk archeologów trafi-ły „zawiasy, skoble, rozmaite okucia”11. Niestety, brak dokładniejszego opisu nie pozwala na stwierdzenie, czy okucia te mogły pochodzić z drzwi oraz ile i jakie zawiasy i skoble odkryto. Dodatkowo, ponieważ stanowisko datowane jest od XIV do XVII w., nie wiemy, z której fazy jego zamieszkiwania pochodzą wymienione przedmioty. Z opracowania wykopalisk prowadzonych w począt-kach XX w. na grodzisku w Będkowicach dowiadujemy się o odkrytym wów-czas żelaznym zawiasie12. Interesujące znalezisko zawiasów wraz z hakami do nich znamy z Szamotuł, ale pochodzą one z zabudowań towarzyszących dworowi13.
5 A. Kosiorek, „Dwór na kopcu” w Borówku. Wyniki badań archeologicznych, „Prace i Ma-teriały Muzeum Miasta Zgierza” 2002, t. 3–4, s. 223–239.
6 A. Chmielowska, Rozprza we wczesnym i późnym średniowieczu, PiMMAiEwŁ, 1982 [1985], nr 29, s. 181.
7 M. Góra, Wyniki badań wykopaliskowych grodziska w Skoszewach Starych, gmina
Nowo-solna, województwo łódzkie, PiMMAiEwŁ, 2004–2007, Seria Archeologiczna, nr 43, s. 340. 8 M. Kołaczyk, Gródek stożkowaty w Orenicach gm. Piątek woj. płockie w świetle badań
z lat 1986–1987, Łódź 1990 [mps pracy magisterskiej w archiwum IA UŁ], s. 47.
9 A. Szymczak, Budzynek, gm. Dalików woj. sieradzkie. Stanowisko 1, IA B 1977, s. 216.
10 R. Grygiel, Wyniki badań archeologicznych rezydencji, [w:] R. Grygiel, T. Jurek, Zduny.
Późnośredniowieczne i nowożytne rezydencje właścicieli miasta, Łódź [1999], s. 33, 90.
11 E. Naumowicz-Śmigielska, Chłapowo, gm. Dominowo woj. poznańskie. Stanowisko 1, IA B 1979, s. 208.
12 S. Kołodziejski, Grodzisko „Sokolna” w Będkowicach (stanowisko 2), gmina Wielka Wieś,
województwo krakowskie (opracowanie archeologiczno-konserwatorskie), Kraków 1988
[nie-paginowany mps w posiadaniu autora, któremu serdecznie dziękuję za jego udostępnienie].
13 E. Krause, Badania archeologiczne grodziszczka w Szamotułach w woj. poznańskim, [w:]
Średniowieczne siedziby rycerskie w ziemi chełmińskiej na tle podobnych obiektów na ziemiach polskich, Toruń 1987, s. 134.
Ryc. V.1. Rekonstrukcja drzwi na podstawie znalezisk z Kozłowa gm. Sośnicowice. Wg J. Pierzak, D. Rozmus, Gródek rycerski w Kozłowie, gm. Sośnicowice, „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1997, t. 11/13, ryc. 9, s. 31
Jedne z najciekawszych tego typu znalezisk opisują autorzy badań grodzi-ska w Kozłowie, które jednak znajduje się poza terenem wyznaczonym przez ramy tej pracy. Odkryto tam dwie kute metalowe sztaby o długości 80 cm, których końcówka z jednej strony zwinięta była w tulejkę, w niej zamocowany był zawias, drugi koniec zaś uformowany był w kształt stylizowanej lilii i miał otwór na gwóźdź. Oprócz tego odnaleziono dwa żelazne haki – zawiasy i prawie kompletny zamek. Znaleziska te pozwalają na dość wiarygodną rekonstrukcję drzwi, najprawdopodobniej prowadzących do dworu14.
14 J. Pierzak, D. Rozmus, Gródek rycerski w Kozłowie, gm. Sośnicowice, „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1997, t. 11/13, s. 21–37.
Ryc. V.2. Żelazne elementy drzwi: 1, 2 – okucia; 3 – zamek. Wg J. Pierzak, D. Rozmus, Gródek
rycerski w Kozłowie…, ryc. 8, s. 30
Wspomniane wyżej zawiasy i skoble, jeśli są zachowane fragmentarycznie, co zdarza się bardzo często, są trudne do rozpoznania i prawdopodobnie część z nich jest opisywana jako „nieokreślone przedmioty żelazne”. Stosunkowo najczęściej identyfikowane są skoble. Znaleziska takie, czasami po kilka sztuk, odnotowano między innymi w Chłapowie15, Dąbrówce16, Orenicach17, Orłowie18,
15 E. Naumowicz-Śmigielska, Chłapowo, gm. Dominowo…, s. 208.
16 E. Naumowicz-Śmigielska, Wstępne sprawozdanie z badań wykopaliskowych na gródku
średniowiecznym w Dąbrówce, pow. Poznań, FAP, 1973, t. 24, s. 251. 17 M. Kołaczyk, Gródek stożkowaty w Orenicach..., s. 47.
18 L. Kajzer, Średniowieczny drewniany dwór obronny w Orłowie nad Bzurą, Slav.Ant., 1990, t. 32, s. 282.
Orszymowie19, Woli Piekarskiej20, Zdunach21 i być może w Rozprzy22. Niezwy-kle interesujące znalezisko pochodzi z Włoszczowej, gdzie pośród czterech skobli jeden wykonano ze zużytej podkowy, którą przerobiono poprzez ścienie-nie i zaostrześcienie-nie końców23. Jak się wydaje, nie było to działanie wyjątkowe, podobne zabiegi polegające na wtórnym wykorzystaniu starych podków opisywał już w odniesieniu do wczesnego średniowiecza J. Kaźmierczyk24.
Wrzeciądz, czyli proste urządzenie służące do zamykania drzwi, ma swoją bardzo długą historię. Używany był powszechnie od średniowiecza do czasów współczesnych. Wrzeciądze, przede wszystkim ze względu na dużą różnorod-ność kształtów, są przedmiotami trudnymi do identyfikacji. Dotyczy to zwłasz-cza okazów typu ogniwkowego. Zapewne wiele żelaznych ogniw, które odnaj-dywane są w czasie wykopalisk, stanowiło właśnie część wrzeciądza. Znacznie łatwiejszy do rozpoznania jest typ płytowy. Niestety, w krótkich sprawozdaniach autorzy bardzo często ograniczają się do podania faktu znalezienia wrzeciądza, nie podając jego typu. Dlatego też nie można podjąć próby ustalenia, który z typów był bardziej powszechny.
Z interesujących nas stanowisk wrzeciądze odnaleziono m. in. w Trze-mszach (dwa okazy ogniwkowe)25, podobny zestaw pochodzi z Jarocina26, a ze Smogulca27 i Kozłowa28 znamy egzemplarze typu płytowego. W materiale z Jarocina znajdują się również przedmioty kościane, które autor badań określa jako zatyczki do wrzeciądza29. Być może również zatyczką jest przedmiot w kształcie okrągłego w przekroju klina, którego podstawę przewiercono, a przez uzyskany w ten sposób otwór założono klamrę składającą się z dwóch kolistych ramek z niewielkim otworkiem w miejscu ich połączenia30. Zabytek ten odnaleziono w czasie badań dworu w Orenicach.
19 W. Szymański, Przyczynek do badań nad problematyką grodzisk stożkowatych
(Orszymo-wo i Wilkano(Orszymo-wo w pow. płockim), KHKM, 1968, R. 16, s. 60. 20 Studia i materiały..., t. 7, s. 271–274.
21 R. Grygiel, Wyniki badań archeologicznych..., s. 33, 93.
22 A. Chmielowska, Rozprza we wczesnym…, s. 164, 181: na s. 164 opracowania zabytek ten zaliczony został do fazy 4 zamieszkiwania stanowiska, która trwać miała od połowy wieku XIII do drugiej połowy XIV, ale na s. 181 zabytek zaliczono do fazy 3 (od końca X do XIII w.).
23 Z. W. Pyzik, Grodzisko średniowieczne we Włoszczowie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1998, t. 19, s. 162;
24 J. Kaźmierczyk, Podkowy na Śląsku. Studia z dziejów kultury materialnej, Wrocław 1978, s. 13.
25 M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna w Trzemszach w woj. konińskim, Łódź 1995 [mps pracy magisterskiej w archiwum IA UŁ], s. 60.
26 R. Grygiel, Zarembowie z Jarocina w świetle źródeł archeologicznych i historycznych, Łódź 1992, s. 28.
27 E. Cnotliwy, R. Rogosz, E. Wilgocki, Grodzisko stożkowate w Smogulcu gm. Gołańcz,
woj. Piła, w świetle badań weryfikacyjnych, Slav.Ant., 1993, t. 34, s. 5.
28 Dziękuję S. Kołodziejskiemu za udostępnienie inwentarza i rysunków zabytków.
29 R. Grygiel, Zarembowie z Jarocina..., s. 27–28.
Ryc. V.3. Trzemsze: 1 – wrzeciądz, 2 – skobel, 3, 4 – klamry budowlane (?), 5–8 – gwoździe. Wg M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna w Trzemszach w woj. konińskim, Łódź 1995 [mps pracy magisterskiej w archiwum IA UŁ], tab. XXIV, XXV
Dosyć często w ruchomym materiale zabytkowym pozyskanym w czasie badań wykopaliskowych znajdują się klucze. Jednak zazwyczaj nie mamy pewności, czy służyły one do zamykania drzwi, czy może skrzyń z dobytkiem. Czasami, podobnie jak w przypadku okuć, stosowane jest tu kryterium wielko-ściowe – te większe i bardziej masywne uznawane są za używane w zamkach drzwi, zaś mniejsze przypisywane do skrzyń. Klucze odnaleziono między innymi w Będkowicach31, Jarocinie32, Orłowie33, Petrykozach34, Pęczniewie35,
31 S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie
wojewódz-twa krakowskiego, Kraków 1994, s. 114.
32 R. Grygiel, Zarembowie z Jarocina..., s. 27–28.
33 L. Kajzer, Średniowieczny drewniany dwór..., s. 282.
34 J. Długoszewska, Inwentarze z badań w posiadaniu autorki, której serdecznie dziękuję za udostępnienie.
35 J. Kamińska, Grodziska stożkowate śladem posiadłości rycerskich XIII–XIV w., PiMMAiEwŁ, 1966, nr 13, s. 52, tab. I.
Ryc. V.4. Trzemsze: klucze. Wg M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna…,
tab. XXIV
Trzemszach36, Tyczynie37 Sędziszowie38, Włoszczowej39 Zdunach40 i w Żerni-kach-Jaryszkach41. Natomiast z Kozłowa znamy dużych rozmiarów (długość 30 cm) klucz, zinterpretowany przez autora badań jako klucz do bramy42.
36 M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna...., s. 61.
37 J. Kamińska, Grodziska stożkowate śladem..., s. 48, 54–55, tab. III.
38 S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa..., s. 173.
39 Z. W. Pyzik, Grodzisko średniowieczne we Włoszczowie..., s. 162.
40 R. Grygiel, Wyniki badań archeologicznych..., s. 113, 123.
41 T. Stępnik, A. Dębski, Sprawozdanie z badań archeologicznych późnośredniowiecznej
osady rycerskiej w Żernikach-Jaryszkach, gm. Kórnik, woj. wielkopolskie, „Wielkopolskie
Sprawozdania Archeologiczne” 2009, t. 10, s. 214.
42 S. Kołodziejski, Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w roku 1987 w Kozłowie, gm.
loco, woj. kieleckie, Kielce 1988 [mps w archiwum ROBiDZ w Kielcach], s. 6. Dziękuję Autorowi
Najczęściej jednak w publikacjach podawany jest sam fakt znalezienia klucza, bez bliższych opisów. Nie zawsze też publikowane są rysunki, stąd brak możliwości określenia najbardziej rozpowszechnionych typów. Trzeba tutaj wspomnieć o jeszcze jednym ciekawym zabytku, odnalezionym na grodzisku w Trzemszach. Jest to wykonane z drutu kółko o średnicy 12 cm. Jeden z jego końców jest rozklepany i ma przebity otwór, przez który przechodzi haczykowa-to zagięty drugi koniec. Auhaczykowa-tor opracowania sugeruje, że prawdopodobnie przedmiot ten służył do noszenia nawleczonych nań kilku wartościowych przedmiotów – np. kluczy43. Z pewnością były one w ten sposób lepiej zabez-pieczone przed zagubieniem, niż gdyby związano je rzemieniem lub sznurkiem.
Ryc. V.5. Kozłów, woj. kieleckie: klucz. Wg S. Kołodziejskiego
Skoro odnajdujemy klucze, oczywiste jest, że funkcjonowały również zam-ki. Niestety, są to znaleziska wyjątkowo rzadkie. I znowu winą za to przede wszystkim możemy obarczyć stan zachowania przedmiotów żelaznych. Nie-zwykle trudno jest w skorodowanych bryłkach metalu rozpoznać części, z których przed setkami lat złożono zamek. Natomiast zamki zachowane w całości są, jak już wspomniałam, unikatami. Wymienić tu możemy zaledwie fragment dużego zamka znaleziony w czasie badań dworu w Orłowie44.
43 M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna..., s. 67.
Innym, znacznie prostszym sposobem zamykania pomieszczeń było stoso-wanie rygli. Rozróżnienie między ryglem a zasuwą może być tylko kwestią językową. Oba te urządzenia działały na zasadzie wsuwania w przygotowany otwór podłużnego elementu blokującego. W przypadku zasuw urządzenie to może być bardziej skomplikowane i zezwalać na otwieranie go od zewnątrz. W tym przypadku ponad zasuwą znajdować się musiał otwór, przez który wkładano klucz hakowy, a w samej zasuwie wykonywano szereg zagłębień, o które zaczepiał hak klucza, umożliwiając przesunięcie zasuwy. Znalazłam zaledwie jedną wzmiankę o takim kluczu, który znaleziono w Rozprzy45. Jednak o tym, że były one szerzej używane, świadczą chociażby okazy z grodziska w Plemiętach na ziemi chełmińskiej46. I tutaj znowu pozorna rzadkość znalezisk wynikać może z kłopotów z interpretacją znalezionych przedmiotów. Podobnie rzecz się ma z ryglami. Również i te przedmioty są na tyle mało charaktery-styczne, że mogą pozostać nierozpoznane w masie skorodowanych przedmiotów żelaznych. Chyba dlatego tak rzadko znajdujemy wzmianki o nich. W materia-łach z interesującego nas terenu jeden rygiel pochodzi z Kozłowa47, inny z dworu należącego do prepozyta kapituły płockiej w Proboszczewicach48. Natomiast znaleziska takie znamy z Plemiąt49 czy Bachotka50 na ziemi chełmiń-skiej, a na Śląsku znaleziono je, między innymi, w Radzyniu51.
Jeszcze rzadziej archeolog styka się z zamknięciami typu zapadkowego, któ-rych praktycznie brak wśród zabytków z omawianych stanowisk. Ponieważ jednak i ten typ zabytków odnaleziono w czasie badań gródka w Plemiętach52, należy przypuszczać, że były one używane również i na interesującym nas terenie.
Niezwykle rzadko wśród znalezisk odnajdujemy przedmioty spełniające rolę klamki czy antaby. Przedmiot o tak rekonstruowanej funkcji znamy z dworu w Zdunach. Jest to półkoliście wygięty taśmowaty żelazny uchwyt, w którego poszerzonych owalnie końcówkach znajdują się otwory na gwoździe53. Nie możemy być jednak pewni, że służył on właśnie do otwierania drzwi, a nie, dla przykładu, „zamczystej” skrzyni czy szafki.
45 A. Chmielowska, Rozprza we wczesnym i późnym średniowieczu…, s. 181, 204.
46 A. Kola, Żelazny osprzęt średniowiecznej wieży mieszkalnej w Plemiętach i jej
wyposaże-nia, [w:] Plemięta. Średniowieczny gródek w zmiemi chełmińskiej, red. A. Nadolski, Poznań 1985,
s. 66.
47 Dziękuję S. Kołodziejskiemu za udostępnienie inwentarza i rysunków zabytków.
48 A. Marciniak-Kajzer, Dwór obronny w Proboszczewicach, AUL, 1994, FA 18, s. 47.
49 A. Kola, Żelazny osprzęt średniowiecznej wieży..., s. 66, 72–74.
50 K. Grążawski, Średniowieczny gródek rycerski w Bachotku na ziemi chełmińskiej w świetle
badań archeologicznych, Spraw.Arch., 1988, t. 40, s. 330.
51 S. Kałagate, Średniowieczny materiał zabytkowy z przypadkowego odkrycia na stacji
me-teorologicznej w Radzyniu gm. Sława, woj. zielonogórskie, stan. 10 (AZP 63–19/74),
„Wielkopol-skie Sprawozdanie Archeologiczne” 1995, t. 3, s. 233–234.
52 A. Kola, Żelazny osprzęt średniowiecznej wieży..., s. 74.
Z różnych sposobów zamykania, z którymi spotykamy się w czasie wyko-palisk, do omówienia pozostały nam kłódki. Najprawdopodobniej służyły one częściej do zamykania skrzyń, w których przechowywano rzeczy cenne, niż do ryglowania drzwi. Żeby jednak nie rozbijać tej tematyki, omówię je w tym rozdziale.
Ryc. V.6. Relikty kłódek i kluczy do nich: 1 – z Kozłowa woj. kieleckie wg S. Kołodziejskiego; 2 – z Trzemsz wg M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna w Trzemszach…; 3 – z Ledniczki wg J. Górecki, M. Łastowiecki, J. Wrzesiński, Gródek na Ledniczce, [w:] Studia
lednickie, t. 4, Poznań–Lednica 1996, ryc. 10, s. 208; 4 – z Krzykawki wg E. Szydłowska, Średniowieczny gródek w Krzykawce, woj. Katowice, „Śląskie Prace Prehistoryczne” 1989, t. 1,
ryc. 8, s. 154; 5–6 – z Orłowa wg L. Kajzer, Średniowieczny drewniany dwór obronny w Orłowie
Kłódki znane były na naszych ziemiach już od wczesnego średniowiecza. Są one stosunkowo często rozpoznawane w materiałach zabytkowych. I tak dla przykładu, kłódki wraz z kluczami odkryto w Trzemszach 54 i w Zdunach55. Kłódkę zdobioną mosiądzem znaleziono w czasie badań grodziska w Kępnie56, a egzem-plarz ze śladami brązowych zdobień znamy z Orłowa, gdzie też znaleziono klucz do kłódki57. Z Włoszczowej pochodzi kłódka z elementami miedzianymi58, a egzem-plarz żelazny znamy z Kozłowa59. W Jarocinie odnaleziono klucz do kłódki cylindrycznej60. Wymienić można chyba również kłódkę z Rozprzy, choć brak tu precyzyjnego datowania61, oraz uszkodzony egzemplarz z grodziska w Barłogach62. Całkowicie unikatowym znaleziskiem jest przedmiot określony przez autora ba-dań jako ząb brony bramnej. Jest to żelazny przedmiot o formie klina, którego długość wynosiła 32 cm, średnica grubszego końca to niecałe 4 cm. Dalej zwęża się on zmieniając przekrój na czworoboczny. Znalezisko to pochodzi z grodziska we Włoszczowie, gdzie odkryto pozostałości zabudowy drewnianej63. Stosunkowo niewielki zakres badań wykopaliskowych nie dał podstaw do podjęcia próby zrekon-struowania dworu, tym bardziej trudno jest się domyślać, jak mógł wyglądać wjazd, który przy założeniu istnienia brony musiał mieścić się w piętrowym budynku.
Ciekawy przyczynek do zrekonstruowania sposobów zamykania pomieszczeń stanowi znalezisko z Pęczniewa. Odnalezione tam okucia autorka opracowania interpretuje jako pozostałości klapy przykrywającej otwór w podłodze, prowadzą-cy do piwniprowadzą-cy64. Tutaj analogią może być podobne rozwiązanie zastosowane, w datowanej na wiek XIII, rezydencji biskupów poznańskich w Głównej, gdzie klapa wejściowa wykonana z drewna dębowego zachowała się, gdyż w wyniku pożaru uległa zwęgleniu i osunęła się do kondygnacji piwnicznej65.
54 M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna..., s. 60.
55 R. Grygiel, Wyniki badań archeologicznych..., s. 33, 91.
56 J. Augustyniak, Wyniki badań wykopaliskowych na grodzisku stożkowatym w Kępnie, [w:]
Szlakami ziemi kępińskiej, Kępno 1979, s. 7.
57 L. Kajzer, Średniowieczny drewniany dwór..., s. 282.
58 Z. W. Pyzik, Grodzisko średniowieczne we Włoszczowie, s. 162.
59 S. Kołodziejski, Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w roku 1988 w Kozłowie gm.
loco, woj. kieleckie, Kielce 1988 [mps w archiwum ROBiDZ w Kielcach], s. 6. 60 R. Grygiel, Zarembowie z Jarocina..., s. 27–28.
61 A. Chmielowska, Rozprza we wczesnym... Na s. 164 opracowania zabytek ten zaliczony został do fazy 4 zamieszkiwania stanowiska, która trwać miała od połowy wieku XIII do II połowy XIV, ale na s. 181 zabytek zaliczono do fazy 3 (od końca X do XIII w.).
62 M. Troszczyńska, Późnośredniowieczna siedziba obronna w Barłogach, gmina Rzgów,
powiat koniński, województwo wielkopolskie, w świetle badań archeologicznych, Łódź 2007 [mps
pracy magisterskiej w archiwum IA UŁ], s. 54.
63 Z. W. Pyzik, Grodzisko średniowieczne we Włoszczowie…, s. 162, 166, tab. 4:2.
64 J. Kamińska, Grodziska stożkowate śladem posiadłości..., s. 52.
65 P. Wawrzyniak, Średniowieczna rezydencja biskupów poznańskich w Głównej w świetle
badań archeologicznych w latach 2004–2005, [w:] Nie tylko archeologia, red. E. Cnotliwy,
Ryc. V.7. Ledniczka: 1, 2 – rygle/zasuwy, 3, 5 – wrzeciądze, 4 – skobel. Wg J. Górecki, M. Łastowiecki, J. Wrzesiński, Gródek na Ledniczce…, ryc. 10, s. 208
Powyżej przedstawione zostały metalowe, zwykle żelazne (z wyjątkiem pew-nych elementów kłódek), znaleziska, które są reliktami przedmiotów służących do zamykania drzwi i wiek skrzyń. Należy jednak uświadomić sobie, że praw-dopodobnie w większości przypadków drzwi zamykano za pomocą różnego rodzaju blokad drewnianych. Szansa na ich znalezienie w czasie badań wykopa-liskowych jest w zasadzie zerowa. Pozostaje jedynie obserwowanie tego typu mechanizmów, funkcjonujących jeszcze w niektórych skansenach. Niezwykła prostota i funkcjonalność tych urządzeń przekonuje, że nie zmieniały się one przez wieki.
W literaturze przedmiotu natrafiłam na niewiele prac poświęconych śre-dniowiecznym mechanizmom zamknięcia i blokady drzwi66. Ich lektura po-twierdza przekonanie, że stan wiadomości o tego typu urządzeniach, na
66 A. Legendziewicz, M. Małachowicz, Średniowieczne mechanizmy zamknięcia i blokady
drzwi, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápště,
L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław–Praha 2002, s. 317–323; K. Wachowski, Okucia
budowlane i urządzenia zabezpieczające przed kradzieżą, [w:] Wratislavia Antiqua. Studia z dzie-jów Wrocławia, t. 1, Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10–11 we Wrocławiu, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wrocław 1999, s. 53–58.
wie badań archeologicznych, jest niezwykle skromny. Rozproszone, enigma-tyczne wzmianki w sprawozdaniach nie zachęcają do zajęcia się szerzej tym