Już we wcześniejszych częściach tej pracy, zarówno przy referowaniu stanu badań, jak i przy omawianiu lokalizacji późnośredniowiecznych dworów, przewijał się wątek słabego rozpoznania różnorodnych form zabudowań funkcjonujących w obrębie zespołów dworskich. Jak już wspomniałam, badania wykopaliskowe najczęściej prowadzone były w tej części stanowiska archeolo-gicznego – dawnego dworu, która miała wyraźną formę terenową, czyli na nasypach, kopcach lub w miejscach, gdzie istnieją pozostałości fos lub wałów. Dysponujemy niewielką ilością danych, przydatnych do rekonstrukcji zabudo-wań towarzyszących, znajdujących się w najbliższym sąsiedztwie, których ślady nie są widoczne na powierzchni ziemi. W tej sytuacji uwagę skupić należy na reliktach odnajdywanych na tych właśnie wyodrębnionych miejscach, zwykle nazywanych przez archeologów grodziskami. Jednak i tutaj materiał, którym dysponujemy, określić można jako szczątkowy. Spowodowane jest to przede wszystkim zbyt małą powierzchnią wykopów, gdyż badania prowadzone są często, „aby zweryfikować i datować”. Powoduje to, że tylko w nielicznych przypadkach rozmieszczenie wykopów pozwala na całkowite odkrycie reliktów zabudowy.
W pierwszej kolejności zajmę się tymi stanowiskami archeologicznymi, w czasie badania których odkryto pozostałości dworów drewnianych. Tu oczy-wiście na pierwszym miejscu wymienić trzeba, wielokroć już wspominane, grodzisko w Siedlątkowie. Janina Kamińska zrekonstruowała zabudowę na kop-cu jako wieżę mieszkalną na planie kwadratu o boku 6 m, zbudowaną w konstrukcji zrębowej z drewna dębowego1. Dodatkowo autorka sugerowała, że wejście do wieży wykonano w konstrukcji sumikowo-łątkowej, nie precyzu-jąc jednak sposobu połączenia obu tych konstrukcji2. Przypuszczalnie wieża miała trzy kondygnacje (wysokość około 9–10 m) i dodatkowo była częściowo podpiwniczona. Zagłębienie o wymiarach 2 x 2 m sięgało 1 m poniżej ówczes-nego poziomu gruntu3. Dobrze zachowaną konstrukcję zrębową odkryła również
1 J. Kamińska, Siedlątków, obronna siedziba rycerska z XIV wieku, PiMMAiEwŁ, 1968, nr 15, s. 44.
2 Tamże, s. 39.
ta badaczka na grodzisku w Pęczniewie. Tutaj najniższą kondygnację drewnia-nego budynku wykonano z grubych dębowych dranic o długości około 7 m. Zachowała się ona do wysokości 1,5 m. W sprawozdaniu z tych badań autorka wyraźnie stwierdza, że dolna kondygnacja obsypana była ziemią w czasie formowania nasypu4. Kolejny zrębowy dom odkryto w Chłapowie. Był to prostokątny budynek o wymiarach 4,7 x 6,7 m. Nie wiemy, z jakich drewnia-nych elementów go zbudowano, wiemy natomiast, że był zorientowany narożni-kami w kierunkach stron świata. Dodatkowo dwie jego ściany posadowiono na podwalinie z niepołączonych zaprawą kamieni5. W Czarnuszce odkryto pozosta-łości zrębowego budynku z okrąglaków o średnicy 15 cm obficie obmazanych gliną. Zaobserwowany układ stratygraficzny – trzy poziomy gliny (razem 1,8 m) – pozwoliły na wysunięcie przypuszczenia, że budynek miał trzy kondygnacje, z czego pierwszą znacznie zagłębioną6.
Dobrze zachowane domostwo zrębowe odkryto na grodzisku w Gruszczy-cach. Był to zagłębiony na 1–1,2 m od poziomu użytkowego budynek na planie zbliżonym do kwadratu o boku około 5 m, zbudowany z kanciaków o przekroju 30 x 30 cm. Jeden z odkrytych narożników wzmocniony był dodatkowo pozio-mo ułożonym balem, który zastabilizowano, wbijając przy nim pionowy pal. Dodatkowe elementy wzmacniające zaobserwowano również przy ścianie wschodniej. Umieszczono tutaj szereg wbitych pod kątem palików, przytrzymu-jących belkę przyciesiową7.
Nieco większa była zrębowa, przynajmniej na poziomie przyziemia, drew-niana wieża w Popowie. Zbudowano ją z belek dębowych (i częściowo sosno-wych) na planie kwadratu o boku 7,4 m. Najważniejszą przesłanką pozwalającą na stwierdzenie, że w tym przypadku mamy do czynienia z pozostałością budynku kilkukondygnacjowego, jest fakt, że przyziemie nie było wykorzysty-wane do celów gospodarczych, gdyż w całości zasypano je gliną i kamieniami, czyli stanowiło ono swego rodzaju fundament, stabilizując całą konstrukcję. Budynek posadowiono na poziomie próchnicy pierwotnej, na drewnianym moszczeniu i obsypano piaskiem i żwirem, tworząc kopiec. W czasie badań
4 J. Kamińska, Grodziska stożkowate śladem posiadłości rycerskich XIII–XIV w., PIMMAiEwŁ, 1966, nr 13, s. 48, 51–52.
5 E. Naumowicz-Śmigielska, Chłapowo, gm. Dominowo woj. poznańskie. Stanowisko 1, IA B 1977, s. 218; 1979, s. 208.
6 M. Głosek, L. Kajzer, A. Wójcik, Archeologiczne badania weryfikacyjne tzw. grodziska
stożkowatego w Czarnuszce, gm. Dobrzyca, woj. kaliskie, Łódź 1986 [mps w archiwum IA UŁ]. 7 A. Marciniak-Kajzer, T. J. Horbacz, Wstępne sprawozdanie z ratowniczych prac
wykopali-skowych na grodzisku stożkowatym (st. 1) w Gruszczycach gm. Błaszki, woj. sieradzkie, przepro-wadzonych w 1994 r., ŁSA, 1996, t. 2, s. 137–150; ciż, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w roku 1995 w miejscowości Gruszczyce gmina Błaszki woj. sieradzkie,
„Sieradzki Rocznik Muzealny” 1995–1996, t. 10, s. 121–125; ciż, Z problematyki siedzib
„pańskich” w podsieradzkich Gruszczycach. Uwagi na marginesie dotychczasowych badań archeologicznych, tamże, 1995, t. 9, s. 125–139.
wykopaliskowych odkryto zwęglone ściany, które zachowały się miejscami do wysokości 2,4 m8. Być może z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w Woli Piekarskiej, gdzie odkryto pozostałości znacznie mniejszego domu. Najprawdopodobniej również zrębowy budynek wzniesiony, podobnie jak poprzednio omówione, z drewna dębowego i sosnowego wybudowano na planie kwadratu o boku 4 m. Jego najniższą kondygnację wypełniała przepalo-na gliprzepalo-na, jedprzepalo-nak nie wyjaśniono do końca, czy było to pierwotne wypełnisko, czy też warstwa ta utworzyła się w czasie pożaru, który zniszczył ten obiekt. Zaobserwowano również, że jego ściana północna szalowana była dodatkowo pionowymi „deskami” [prawdopodobnie dranicami – A.M.-K.], a od strony południowej poziom użytkowy został umocniony nieregularnym brukiem kamiennym. Z tej też strony odkryto znacznych rozmiarów „deskę”, zinterpre-towaną jako próg9.
Nieco inną rekonstrukcję posadowienia budynku zaproponował w wyniku badań w Jeziorsku E. Krause. Grodzisko, określone początkowo jako stożkowa-te, położone było w zalewowej dolinie Warty, miało owalną podstawę o śred-nicy 30–35 m, a jego wysokość dochodziła do 2 m. Ściany odkrytego tu domo-stwa wykonano z belek sosnowych szerokich na 40–50 cm, których grubości nie dało się precyzyjnie ustalić, ale była ona większa niż 10 cm. Ich poziomy układ i brak śladów elementów pionowych przemawia za zastosowaniem konstrukcji zrębowej. Miejscami zachowało się pięć poziomów belek, a w obserwowanej do wysokości 2 m ścianie nie odkryto żadnych otworów okiennych czy wejścio-wych. Musiała więc to być kondygnacja, która pełniła rolę piwnicy [niemiesz-kalnego przyziemia? – A.M.-K.], choć, jak twierdzi autor, nie była zagłębiona w otaczający ją grunt10. Było to pomieszczenie jednoprzestrzenne na planie kwadratu o boku 6,5 m. Dwór w Jeziorsku miał najprawdopodobniej wysokość około 10 m i przestrzeń użytkową zbliżoną do 120 m2. Według szacunków wykonanych przez autora badań złożyły się na to trzy kondygnacje po 3 m wysokości, przy powierzchni około 40 m2 przypadającej na jeden poziom użytkowy. Istnienie trzeciej kondygnacji jest przez autora badań uzasadniane tym, że dopiero z tej wysokości można było obserwować teren za wałem i domniemaną palisadą, które otaczały budynek do wysokości około 6 m, a do-bra widoczność przedpola jest warunkiem skutecznej obrony. Tak więc, autor rekonstruuje zabudowania jako budynek wieżowy posadowiony na „fundamen-cie glinianym” grubości około 20 cm i otoczony nie nasypem, lecz wałem
8 T. Łaszkiewicz, P. Wawrzyniak, Popów – przyczynek do dyskusji nad funkcją niektórych
gródków stożkowatych, [w:] Średniowieczne siedziby rycerskie w ziemi chełmińskiej na tle badań podobnych obiektów na ziemiach polskich. Materiały z sesji archeologiczno-historycznej. Bachotek 3–4 maja 1985, red. A. Kola, Toruń 1987.
9 Studia i materiały..., t. 7, s. 271–274.
10 E. Krause, Średniowieczny gródek rycerski w Jeziorsku koło Turku, PiMMAiEwŁ, 1976, nr 23, s. 298.
gliniano-ziemnym, co spowodowało, że w konkluzji autor uznał ten obiekt za „mały gródek pierścieniowaty”11.
Stosunkowo skomplikowany obraz budowlany wyłonił się w wyniku wykopalisk przeprowadzonych na grodzisku w Kłocku. Budynek usytuowa-ny w południowo-zachodniej części plateau kopca miał wymiary 4,5 x 6 m i był usytuowany dłuższą osią po linii NW-SE. Jego ściany południową i zachodnią wzniesiono w konstrukcji zrębowej, natomiast ścianę północną wykonano w konstrukcji plecionkowej. Nie wiemy, jak wyglądała ściana wschodnia12.
W czasie badania wielu innych stanowisk odkryto ślady budynków zbudo-wanych z drewna również w konstrukcji zrębowej. Dla przykładu, w Kakawie odkryto fragment konstrukcji zrębowej w postaci elementu z drewna sosnowego długości około 5 m13. Podobnie w Orłowie odnaleziono okorowaną poziomą belkę o przekroju 31 x 35 cm, być może również pochodzącą z takiej konstruk-cji14. W Dmosinie drewniany budynek, również zrębowy, miał długość ściany większą niż 4 m i był zagłębiony w grunt na około 1,2 m. Tutaj jednak autorzy badań dopuszczają możliwość, że jakaś część tego budynku wykonana była w konstrukcji szachulcowej15.
Na tym tle zupełnie odmiennie rysuje się dwór w Gniazdkowie. W pierw-szej fazie użytkowania był on otoczony wałem z częstokołem, czyli miał postać „pierścieniowatą”. W czasie badań wykopaliskowych znaleziono ślady zabudo-wy znajdującej się na majdanie. Odkryto pozostałości pięciu budynków zbudo-wanych w konstrukcji zrębowej. Dwa z nich miały powierzchnię około 18–20 m2 i przybliżone wymiary 2,6–3 m na 6,5–7 m. Podobnie chyba wyglądały dwa kolejne. Piąty z budynków, zbudowany na planie trapezu, miał wymiary dwóch równoległych boków 6–6,5 i 2,5–3 m, a dwa pozostałe były długie na 3,5–3 m. Badacze sądzą, że był on wyższy od pozostałych, przynajmniej dwukondygna-cyjny. Odkryte budynki podzielone były na dwa pomieszczenia i stykały się ścianami szczytowymi, tworząc dookolną zabudowę wokół kolistego majdanu, który miał średnicę około 14–15 m. Domów było prawdopodobnie więcej – około ośmiu. Na dziedzińcu odnaleziono również relikty studni i pieca.
11 Tamże, s. 308–309.
12 B. Głowacka-Fronckiewicz, T. J. Horbacz, Późnośredniowieczne grodzisko stożkowate
w Kłocku pod Sieradzem, „Sieradzki Rocznik Muzealny” 1992, t. 8, s. 136.
13 J. Tomala, Budownictwo obronne powiatu kaliskiego w XIV–XVIII wieku, Poznań 1995, s. 102.
14 L. Kajzer, Średniowieczny drewniany dwór obronny w Orłowie nad Bzurą, Slav.Ant., 1990, t. 32, s. 258.
15 T. Horbacz, Z. Lechowicz, Przyczynek do problematyki osadnictwa
późnośredniowieczne-go i nowożytnepóźnośredniowieczne-go w rejonie Dmosina, województwo skierniewickie, „Rocznik Łódzki” 1982, t. 32,
podobnie w zniszczonej części grodziska znajdował się wjazd do dworu, być może strzeżony przez wieżę bramną16.
Ciekawy, odbiegający od standardów był również plan zagospodarowania przestrzeni dworu w Gozdowie, który zrekonstruowała na podstawie badań wykopaliskowych E. Prusicka-Kołcon. Stanowisko znajduje się na rozległym wzniesieniu o wymiarach 38–58 m i wysokości dochodzącej do 5 m. Ustalono, że drewniany budynek wzniesiono w konstrukcji zrębowej z zastosowaniem zaciosów „na prostą nakładkę wzmacnianą kołkami”17. Do budowy użyto drewna dębowego i częściowo topolowego. Budynek kryty był gontem. Na szczególną uwagę zasługują jednak stosunkowo duże rozmiary tego domu, gdyż jego długość (?) wynosiła 19–20 m. Wydaje się, że w przypadku konstrukcji zrębowej osiągnięcie takich długości ścian jest niezwykle trudne. Zwykle stosuje się połączenia bierwion w postaci innych technik, np. sumikowo-łątkowej. Budynkowi zrębowemu towarzyszyć miała zabudowa murowana. Odkryto frag-menty dwóch równoległych murów, oddalonych od siebie zaledwie o 2,2 m18. Tutaj jednak nie udało się odtworzyć planu budynku. Jako mieszkalny autorka interpretuje duży budynek drewniany. Nie wiadomo więc, jaką funkcję miałby w tym przypadku spełniać budynek murowany? Datę powstania obu domów określono między schyłkiem XIV a początkiem XV w.19
Często, kiedy w czasie badań nie odkryto wyraźniejszych śladów konstrukcji drewnianych, autorzy zakładają, że domostwo wybudowano w technice zrębowej. Jednak nie zawsze proponowane przesłanki wydają się przekonujące.
Pewne kłopoty interpretacyjne dotyczą wyników badań grodziska w Jaroci-nie. Na stożkowatym nasypie odkryto pozostałości podpiwniczenia „drewnianej wieży” wzniesionej na planie kwadratu o boku 7 x 7 m. Autor opracowania stwierdza, że obserwowano „całkiem dobrze zachowane pozostałości konstruk-cji drewnianych”20. Do budowy użyto „belek okrągłych i rozpołowionych, tworzących zapewne szkielet konstrukcji, do których przybito grube deski”21. Opis taki może sugerować, zastosowanie formy ramowej (?).
Znacznie mniej licznie odkrywane są pozostałości budynków wznoszonych w konstrukcjach pionowych. W podanych poniżej przykładach mała ilość
16 Z. Lechowicz, Wyniki badań na stanowisku 1 w Gniazdkowie gm. Chotcza, woj. radomskie
w latach 1985–86, [w:] Materiały konserwatorskie. Badania archeologiczne w woj. radomskim – 1986, cz. II, Radom 1987, s. 5–7.
17 E. Prusicka-Kołcon, Drugi sezon badań na tzw. gródku stożkowatym w Gozdowie, stan. 1,
pow. Hrubieszów, „Archeologia Polski Południowowschodniej” 2001, t. 6, s. 145.
18 E. Prusicka-Kołcon, Wyniki badań tzw. gródka stożkowatego w Gozdowie stan. 1, pow.
Hrubieszów, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 1999, t. 4, s. 191–196. 19 Tamże; E. Prusicka-Kołcon, Drugi sezon badań...
20 R. Grygiel, Zarembowie z Jarocina w świetle źródeł archeologicznych i historycznych, Łódź 1992, s. 11–12.
reliktów drewnianych konstrukcji, które udało się odsłonić w czasie badań terenowych, nie pozwoliła na bardziej precyzyjne rekonstrukcje zabudowań. Z taką sytuacją mamy niewątpliwie do czynienia w przypadku Bestwiny, gdzie po wewnętrznej stronie wału odkryto kilka słupów mogących być pozostałością jakiegoś budynku usytuowanego na majdanie grodziska22. Podobnie w przypad-ku Krzykawki – tam na majdanie odkryto zaledwie dwa słupy (oddalone od siebie o 3 m), które według autorki badań można ewentualnie interpretować jako pozostałości jakiegoś budynku23. Nieco więcej pozostałości po drewnianym obiekcie odkryto na grodzisku w Dąbrówce. Odsłonięto tam ślady słupów o średnicy 20–30 cm, oddalonych od siebie o 1,5 m i usytuowanych w trzech rzędach, tworzących „zarys budowli słupowej o wymiarach około 7 x 7 m, z rzędem słupów biegnących przez jej środek”24.
Nieco lepiej zachowane relikty znaleziono w Dobrzycy, gdzie w czasie ba-dań wykopaliskowych w piwnicach zachowanego do dziś pałacu odkryto pozostałości budynku zbudowanego w konstrukcji sumikowo-łątkowej o wymia-rach w przybliżeniu 4,1 x 10 m. Miał on stosunkowo późną metrykę, gdyż datowano go na II połowę XV w.25
W wyniku badań XIV-wiecznego domu odkrytego w Nowym Mieście ich autor stwierdził, że do budowy podpiwniczenia „zostały użyte rozpołowione belki, ułożone pionowo stroną płaską na zewnątrz”, nie precyzując jednak, w jakiej konstrukcji były one umieszczone26. Z zamieszczonych ilustracji można domniemywać, że belki spoczywały poziomo, jedna na drugiej27. W innym miejscu autor pisze o „słupach nośnych w ścianach obwodowych wieży”28. Wiemy jednak, że budynek miał wymiary 5,5 x 6 m i był usytuowany dłuższym bokiem po linii północ-południe. Rozpoznano tutaj również układ belek stropo-wych pomiędzy piwnicą a pierwszą kondygnacją naziemną. Rozmieszczone one były w odstępach 2 m od siebie, a ich położenie było zgodne z rozmieszczeniem wspomnianych już słupów nośnych. Tutaj jednak opis rekonstrukcyjny różni się od opisu wykopów, gdzie stwierdzono, że odległości między trzema odkrytymi
22 H. Malinowska, Bestwina, pow. Bielsko, stanowisko 1, IA B 1971, s. 237–238; H. Mali-nowska-Łazarczyk, Bestwina, pow. Bielsko-Biała, „Silesia Antiqua” 1973, t. 15, s. 340.
23 E. Szydłowska, Średniowieczny gródek w Krzykawce, woj. Katowice, „Śląskie Prace Pra-historyczne” 1989, t. 1, s. 141; J. Pierzak, D. Rozmus, Średniowieczny gródek rycerski w
Krzy-kawce gm. Bukowno, woj. Katowice, tamże, 1994, t. 3, s. 123.
24 E. Naumowicz-Śmigielska, Wstępne sprawozdanie z badań wykopaliskowych na gródku
średniowiecznym w Dąbrówce, pow. Poznań, FAP, 1973, t. 24, s. 251.
25 P. Wawrzyniak, J. Pietrzak, Dobrzyca gm. loco woj. kaliskie, IA B 1991, s. 131; J. Tomala,
Budownictwo obronne powiatu kaliskiego..., s. 72–77.
26 R. Grygiel, Dzieje rezydencji, [w:] R. Grygiel, T. Jurek, Doliwowie z Nowego Miasta nad
Wartą, Dębna i Biechowa. Dzieje rezydencji i ich właścicieli, Łódź 1996, s. 27. 27 Tamże, ryc. 16.
belkami wynosiły 1 m29, co jest chyba bardziej prawdopodobne, jeśli chodzi o sposób rozmieszczania belek stropowych. Zaobserwowano również, że wejście do wieży poprowadzono korytarzykiem we wschodniej ścianie piwnicy30.
Na grodzisku w Strykowie najstarsza budowla to drewniany dom na planie kwadratu o boku 5 m i ścianach wykonanych w konstrukcji ramowej. Powstała ona w końcu XIV w. i została zniszczona w wyniku pożaru w II połowie wieku XV. Drugi budynek, ulokowany na południowy zachód od omówionego, zbudowany był z dranic układanych poziomo i datowano go na koniec XV–po-czątek XVI w. Brak jest jednak dokładniejszej charakterystyki konstrukcji ścian31.
Ciekawą rekonstrukcję zabudowy dworu przeprowadzono na podstawie ba-dań wykopaliskowych na grodzisku w Trzemszach. Na rozległym kopcowatym nasypie odkryto tam zarys obiektu mieszkalnego o wymiarach 8 x 10 m, zorientowanego krótszymi bokami na osi północ-południe, czyli mającego powierzchnię około 80 m2. Na podstawie planigrafii materiałów zabytkowych wytyczono podział tego wnętrza na dwie części i cztery pomieszczenia. Partia północna spełniała chyba funkcje warsztatowo-gospodarcze i kuchenne. Izba znajdująca się w zachodniej partii północnej części dworu miałaby charakter małego warsztatu z piecem kopulastym umieszczonym w północno-zachodnim narożniku domu, który mógł być też wykorzystywany do przygotowywania potraw. Część południową zinterpretowano jako mieszkalną. Izba reprezentacyj-na zreprezentacyj-najdować się miała po stronie wschodniej, bo tam zreprezentacyj-naleziono większość przedmiotów metalowych, natomiast w części południowo-zachodniej być może ulokowana była sypialnia32. Opracowujący te badania M. Kociński sugeruje również, że poddasze pełniło funkcje magazynowe i stąd mogły pochodzić przedmioty rzemieślnicze zlokalizowane w południowej partii domu, które znalazły się tam po zawaleniu się budynku. Być może południowa część domostwa była podpiwniczona. Wejście znajdowało się prawdopodobnie w południowej, krótszej ścianie budynku, na co wskazuje też obniżenie w stoku kopca i wyniesienie po jego południowej stronie33.
29 Tamże, s. 27 i 149.
30 Tamże, s. 27.
31 B. Muzolf, Stryków, st. 5 – siedziba obronne właścicieli miasta Strykowa, „Prace i Mate-riały Muzeum Miasta Zgierza” 2003, t. 5, s. 80–83.
32 Tutaj jednak wydzielenie sypialni jako odrębnego pomieszczenia nie znajduje potwierdze-nia w badapotwierdze-niach nad średniowiecznymi domostwami, nawet na terenie Europy Zachodniej, por. P. Ariès, Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk 1995, s. 20–21; P. Contamine, Problemy XIV–XV wiek, [w:] Historia życia prywatnego, t. 2, Od Europy feudalnej
do renesansu, red. G. Duby, Wrocław 1998, s. 451–458.
33 M. Kociński, Późnośredniowieczna siedziba obronna w Trzemszach w woj. konińskim, Łódź 1995 [mps pracy magisterskiej w IA UŁ], s. 74 i n.
Przyjrzyjmy się teraz innym spostrzeżeniom, które poczyniono w czasie badań wykopaliskowych interesujących nas obiektów, a które być może pomogą nam w próbach rekonstrukcji typowych sposobów budowy dworów.
Na stożkowatym nasypie grodziska w Biskupicach odkryto pozostałości glinianego fundamentu czworobocznej budowli, który miał wymiary 5 x 5 m i miąższość około 0,6 m34. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w Ore-nicach, gdzie również śladem po budynku na kopcu był płat drewnianego, umocnionego gliną moszczenia o wymiarach 6 x 6 m i grubości około 0,6 m35. Na grodzisku w Orszymowie znaleziono fragmenty kamienno-ziemnej ławy fundamentowej o szerokości 1,3 m. Odkrycie to zinterpretowano jako fundament drewnianej, oblepionej gliną czworokątnej budowli wieżowej o długości boków około 6 m, zagłębionej, na co najmniej 1,5 m poniżej poziomu gruntu36.
W Brzezinach-Trójni odkryto pozostałości, które opisano jako pas szeroko-ści około 2 m i niemożliwej (z powodu zniszczeń) do określenia długoszeroko-ści, utworzony przez spalone belki, przepaloną glinę „konstrukcyjną” i płaty wapna. Nawarstwienia te zinterpretowano jako pozostałości budynku o konstrukcji „drewniano-glinianej”37.
W kilku przypadkach, choć nie zachowały się drewniane konstrukcje, auto-rzy badań na podstawie analizy stratygrafii stanowiska podjęli próbę ustalenia wielkości budynków. Dla przykładu, w Budzynku drewniany dom miał mieć wymiary 6 x 11 m. Autor badań wspomina, że „zachowały się duże fragmenty konstrukcji drewnianych”, jednak nie próbuje określić techniki ich budowy38. Podobnie w Kępnie odkryto relikty dwóch budynków, z czego starszy (z po-czątków XIV w.) miał wymiary 4 x 5 m, młodszy natomiast zbudowano na rzucie kwadratu o boku 7 m39. W wyniku badań przeprowadzonych w Kiełbowie Starym odkryto ślad zagłębienia o wymiarach 6 x 11,5 m, który zinterpretowano jako pozostałość drewnianego budynku40.
Przyjrzyjmy się teraz badaniom stanowisk, w wyniku których autorzy okre-ślili odnalezione przez siebie relikty jako półziemianki lub ziemianki. Wymienić
34 K. Gorczyca, Biskupice, pow. Grodziec, woj. konińskie, IA B 1983, s. 187.
35 M. Kołaczyk, Gródek stożkowaty w Orenicach gm. Piątek, woj. płockie w świetle badań
z lat 1986–1987, Łódź 1990 [mps pracy magisterskiej w IA UŁ], s. 28.
36 W. Szymański, Przyczynek do badań nad problematyką grodzisk stożkowatych
(Orszymo-wo i Wilkano(Orszymo-wo w pow. płockim), KHKM, 1968, R. 16, nr 1, s. 64; tenże, Spra(Orszymo-wozdanie z badań sondażowych grodzisk w miejscowościach: Biała, Orszymowo, Parzeń, Wilkanowo i Wyszogród (D. Drwały), pow. Płock w 1966 roku, Spraw.Arch., 1966, t. 20, s. 233.
37 A i R. Niedźwiadkowie, A. Rozwałka, Wyniki badań gródka stożkowatego w Brzezinach-
-Trójni, stan. 26, woj. lubelskie, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 1998, t. 3, s. 227. 38 A. Szymczak, Budzynek, gm. Dalików, woj. sieradzkie, IA B 1977, s. 215–216.
39 J. Augustyniak, Kępno, woj. kaliskie, IA B 1978, s. 235; tenże, Wyniki badań
wykopalisko-wych na grodzisku stożkowatym w Kępnie, [w:] Szlakami ziemi kępińskiej, Kępno 1979, s. 9–10. 40 Z. W. Pyzik, Grodzisko stożkowate w Kiełbowie Starym pow. Białobrzegi, „Rocznik Mu-zeum Świętokrzyskiego” 1970, t. 6, s. 476.
tu można między innymi grodzisko w Chlebni, gdzie na stożkowatym nasypie odkryto pozostałości budynku „półziemiankowego” o długości przekraczającej 6 m. Był on datowany bardzo wcześnie, bo na wiek XIII41. Podobne relacje dotyczą kolejnych dwóch stanowisk. Zarówno w Mrówkach42, jak i w Horody-sku odkryto ślady po trzech ziemiankach43. Niestety, nie wiemy, jak głębokie były badane relikty, czyli jaka część domostwa była faktycznie zagłębiona poniżej poziomu gruntu. Wydaje się, że określenia „ziemianka” czy „półzie-mianka” nie mają w archeologii precyzyjniej zarysowanych definicji, dlatego też trudno jest się pokusić o bardziej szczegółowe interpretacje tak opisywanych obiektów.
Z relacji autorów badań wykopaliskowych wynika, że zaledwie niewielka część badanych obiektów składała się z więcej niż jednego budynku. Powyżej omówiliśmy już dwory w Gniazdkowie, Gozdowie i Horodysku. W Kunowie, w pierwszej, datowanej na schyłek XIII w. fazie, na niewysokim owalnym nasypie (18 x 22 m), bronionym palisadą i fosą, funkcjonowały najprawdopo-dobniej zabudowania ustawione w czworobok – takie wnioski wysunął autor badań, analizując rozkład warstw spalenizny na majdanie44. Podobne obserwacje