Energetyka

Podstawą do nawiązania współpracy transgranicznej w dziedzinie ener-getyki stały się niedobory energii elektrycznej w województwie olsztyń-skim zaistniałe w latach 50. na terenie okręgowego systemu energetycz-nego „Północ” (część systemu państwowego), obejmującego m.in. Warmię i Mazury. Obszar tego województwa obsługiwany był przez szczególnie defi cytową tzw. szynę mazurską⁶⁶.

Sieć energetyczna dawnych Prus Wschodnich uległa znacznej dewa-stacji w 1945 r. Szacuje się, że na terenie województwa olsztyńskiego cał-kowicie zniszczonych zostało 45% urządzeń energetycznych, a 95% linii i stacji wymagało naprawy (Z. Pietkiewicz, J. Oryńczak, 1978).

W pierwszych latach powojennych poważną rolę w zaopatrywaniu Warmii i Mazur w energię elektryczną odgrywała elektrownia cieplna w Elblągu oraz w niewielkim stopniu osiem hydroelektrowni, zlokalizo-wanych głównie na Łynie i Pasłęce (Z. Januszko, M. Kiełczewska-Zaleska, 1955), wchodzących w skład regionalnego systemu energetycznego.

65 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2198.

66 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2194, s. 128.

Wytwarzany przez nie prąd zaspokajał niewielkie początkowo potrzeby województwa w tym zakresie, jednak wraz z rozwojem społeczno-gospo-darczym badanego obszaru zużycie energii szybko rosło, przyczyniając się do znacznych jej niedoborów. Po włączeniu w latach 50. systemu regio-nalnego do państwowego defi cyty mocy, której lokalne elektrownie nie były w stanie wytworzyć, pokrywano z nieznacznych rezerw systemu państwowego.

Pierwsze rozmowy na temat zasilenia części województwa olsztyńskie-go w energię elektryczną z Kaliningradzkieolsztyńskie-go Systemu Energetyczneolsztyńskie-go (KSE) podjęte zostały na szczeblu polskiego Ministerstwa Górnictwa i Energetyki oraz Komisji Planowania Gospodarczego Federacji Rosyjskiej i Państwowego Komitetu Rady Ministrów ZSRR do Spraw Współpracy Ekonomicznej z Zagranicą w 1957 r.⁶⁷. Doprowadziły one do zawarcia porozumienia, na mocy którego w kwietniu 1959 r. doszło w Kaliningradzie do spotkania olsztyńskich i kaliningradzkich inżynierów energetyków.

Omówiono na nim techniczne warunki współdziałania. Ustalono, że prąd przekazywany będzie z elektrowni wodnej GES 3 w Prawdińsku do stacji transformatorowej Kętrzyn za pomocą linii energetycznej średniego na-pięcia (60 kV), którą każda ze stron odbuduje na swoim terytorium. Jej połączenie na granicy przewidziano na 29 września 1959 r. Uzgodniono także kwestie łączności, technicznego wyposażenia linii i in. zagadnień związanych z jej eksploatacją, w tym rozliczenia za pobraną energię⁶⁸.

Rezerwowana moc prądu, którego dostawy z KSE rozpoczęto zgodnie z umową 30 września 1959 r., wynosiła 10 MW (łączny pobór w szczycie jesiennym wynosił w województwie olsztyńskim 68 MW, a w zimowym 73 MW). Energia ta zasilała wydzieloną sieć systemu (o napięciu 15 kV), obejmującą miasto Kętrzyn, powiaty kętrzyński i węgorzewski oraz częś-ciowo bartoszycki, biskupiecki i mrągowski (ryc. 4.3).

Dostawy energii prowadzono od września 1959 r. do grudnia 1964 r.

(H.W. Penger, 1974). Na podstawie udokumentowanych danych wiadomo, że w 1959 r. województwo olsztyńskie otrzymało z elektrowni w Prawdińsku 12 803 200 kWh, zaś w 1960 r. – 30 mln kWh⁶⁹. Przyczyną wypowiedzenia przez stronę polską umowy o dostarczaniu prądu z obwodu były zmiany w systemie energetycznym Polski, polegające na podwyższeniu napięcia do 110 kV, której to wartości kaliningradczycy nie byli w stanie zapewnić (H.W. Penger, 1974).

Odbudowa i eksploatacja linii energetycznej na granicy z Obwodem Kaliningradzkim stanowiła, obok kilku lokalnych linii elektrycznych zbudowanych w latach 1946-1950 na granicy z Czechosłowacją i NRD

67 Ibidem.

68 Ibidem.

69 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2194, s. 129.

(Historia elektryki polskiej, 1977), jeden z pierwszych przykładów polskiej współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie. Na granicy z ZSRR miała znaczenie pionierskie⁷⁰.

Polsko-rosyjskie powiązania transgraniczne w dziedzinie energetyki poza rekonstrukcją fragmentu infrastruktury objęły także technicznofi -nansową obsługę przesyłu prądu. Wiązała się ona z ruchem granicznym

70 Kolejne powstałe na granicy wschodniej linie energetyczne – Białystok-Roś (1962) i Zamość-Dobrotwór (1967), o napięciu 220 kV, włączały Polskę do systemu energe-tycznego obejmującego ZSRR, Czechosłowację, NRD, Węgry i Rumunię (Historia elek-tryki polskiej, 1977).

Ryc. 4.3. Obszar województwa olsztyńskiego zasilany w energię elektryczną z GES 3 w Prawdińsku w latach 1959-1964.

Źródło: opracowanie własne.

energetyków. Były to głównie wyjazdy Polaków – pracowników Zakładu Energetycznego w Olsztynie – do Obwodu Kaliningradzkiego, mające na celu odczyty stanu liczników w elektrowni w Prawdińsku (raz na kwartał).

Systematyczne wyjazdy pracowników energetyki utrzymywano w okresie pobierania prądu przez stronę polską, czyli w ciągu ok. sześciu lat. Uczestniczyło w nich jednorazowo od dwóch do czterech osób, które przebywały za granicą 1-2 dni. Niewykluczone, że regularność kontaktów sprzyjała tworzeniu więzi interpersonalnych pomiędzy olsztyńskimi energetykami i mieszkańcami Prawdińska. Świadczyć o tym może niele-galne wywożenie przez nich z Polski do obwodu spirytusu (od 1 do 2 litrów na osobę) i wwożenie do kraju innych towarów niestanowiących przed-miotów osobistego użytku (np. pończochy damskie, instrumenty muzycz-ne, fotoaparaty)⁷¹. Dobra te podlegały nieofi cjalnej wymianie handlowej, której prowadzenie znacznie ułatwiało wcześniejsze nawiązanie bliższych znajomości.

Wyjazdy energetyków służyły także wymianie doświadczeń zawodo-wych, aczkolwiek ta forma powiązań nie rozwinęła się znacząco.

Odnotowano zaledwie kilka wizyt mających na celu zapoznanie z rozwią-zaniami technicznymi stosowanymi przy przesyle prądu, metodami wykonawstwa robót oraz z wykorzystywanym sprzętem (R. Anisiewicz, 2011). Ich rezultatem było np. zastosowanie przez polskich specjalistów – wzorem Rosjan – specjalnych fi ltrów termosyfonowych do regeneracji olejów transformatorowych, wydłużających czas ich eksploatacji (Współpraca olsztyńskich…, 1962). Z kolei kaliningradczycy interesowali się maszynami do prac budowlano-montażowych. Obydwie strony wymieniały także doświadczenia w zakresie eksploatacji znajdujących się w ich posiadaniu takich samych poniemieckich urządzeń sieci energetycznej⁷².

Powiązania transgraniczne w dziedzinie energetyki na tle innych płaszczyzn współpracy polsko-rosyjskiej przed 1990 r. charakteryzowały się krótkim okresem funkcjonowania (1959-1965). Niewielki (do kilkunastu osób rocznie) był też udział liczbowy pracowników zakładów energetycz-nych w generowaniu ruchu granicznego z Obwodem Kaliningradzkim.

W czasie pobierania prądu przez stronę polską kontakty transgraniczne energetyków wyróżniały się jednak regularnością niespotykaną na innych płaszczyznach powiązań.

Dzięki okresowemu pokrywaniu zapotrzebowania na prąd w przygra-nicznych obszarach Polski energetyka stanowiła także jedną z najbar-dziej wymiernych ekonomicznie dziedzin współpracy z Obwodem Kaliningradzkim przed 1990 r.

71 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2196.

72 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2200.

Zasięg przestrzenny powiązań na omawianej płaszczyźnie został wy-znaczony przez trasę przebiegu linii energetycznej, która połączyła Prawdińsk i Kętrzyn. Jej eksploatacja służyła zaspokojeniu potrzeb miesz-kańców powiatów położonych przy granicy z obwodem. W zakresie kontaktów interpersonalnych powiązania energetyków ograniczyły się do Kaliningradu i Prawdińska po stronie rosyjskiej oraz Olsztyna i Kętrzyna po stronie polskiej.