Funkcje granic Polski przed 1990 r

Zagadnieniem wprowadzającym do problematyki kształtowania powiązań transgranicznych pomiędzy Polską i Obwodem Kaliningradzkim przed 1990 r. są zmiany funkcji różnych odcinków granic państwa po II wojnie światowej. Zgodnie z pojałtańskim podziałem Europy Polska wraz z po-zostałymi krajami regionu znalazła się w strefi e wpływów Związku Ra-dzieckiego, co zadecydowało o wszystkich aspektach jej rozwoju przez kilkadziesiąt lat. Jednym z przejawów prowadzonej polityki było uszczel-nienie zarówno zewnętrznych, jak i rozdzielających państwa bloku wschod-niego granic. Zasadnicze znaczenie miały też zmiany przebiegu większo-ści granic Polski oraz zmniejszenie liczby krajów owiększo-ściennych do trzech – ZSRR, Czechosłowacji i Niemiec (początkowo radziecka strefa okupacyjna Niemiec, od 1949 r. Niemiecka Republika Demokratyczna). Długość linii granicznej z poszczególnymi sąsiadami wyniosła odpowiednio 1244, 1310 i 460 km (Rocznik Statystyczny 1990, 1990).

Nowy porządek polityczny wpłynął na funkcje granic. Fluktuacje uwarunkowań w różnych okresach skutkowały łagodzeniem lub wzmac-nianiem nieprzepuszczalności granic Polski, co decydowało o podejmo-waniu kontaktów transgranicznych pomiędzy mieszkańcami pograni-czy. Intensywność tego procesu była zróżnicowana w zależności od odcinka granicy.

Najbardziej uwidocznił się on na granicy zachodniej. W zależności od relacji pomiędzy Polską i Niemcami S. Ciok (2004) wyróżnił sześć etapów ewolucji funkcji granicy. Pierwszy stanowiły lata 1945-1950, gdy granica

5 Pierwszy euroregion, pod nazwą Euregio, powstał w 1958 r. na granicy niemiecko-holenderskiej. W 1965 r. utworzono Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicz-nych (SERG), odgrywające obecnie kluczową rolę w rozwijaniu współpracy transgra-nicznej (B. Kodeniec i in., 1999).

tworzyła barierę silnie sformalizowaną. Po obu jej stronach istniały wymuszone powiązania natury gospodarczej, wynikające z podziału biegnących równoleżnikowo powiązań infrastrukturalnych, łączących odbiorców w jednym kraju ze źródłami zasilenia w drugim. Mieszkańców pogranicza cechowała wzajemna wrogość, a nieliczne podejmowane kon-takty miały charakter polityczny i dotyczyły organizacji politycznych i organów państwowych.

W etapie drugim (1951-1960) wraz ze zmianami zewnętrznej i wewnętrz-nej sytuacji polityczwewnętrz-nej początkowo wystąpił wzrost nieprzepuszczalności i formalizacji granicy, a pod koniec okresu osłabienie funkcji bariery. Wy-razem zmian było zmniejszenie niewielkiej współpracy na początku lat 50., a następnie nawiązywanie różnych jej form instytucjonalnych (wy-miana grup środowiskowych, wspólne imprezy dla dzieci i młodzieży, ofi cjalne uroczystości) pomiędzy przygranicznymi regionami.

Lata 1961-1971 (etap trzeci) stanowiły okres dalszego łagodzenia funk-cji bariery pełnionej przez granicę. Dzięki zniesieniu wielu ograniczeń wojskowych i administracyjnych oraz podpisaniu układu sojuszniczego o współpracy, przyjaźni i pomocy wzajemnej (1967 r.) nastąpił wzrost powiązań instytucjonalnych oraz pojawiły się kontakty interpersonalne mieszkańców pogranicza. Wyrazem zaawansowania współpracy było zatrudnianie polskich obywateli w pasie przygranicznym NRD.

Etap czwarty (1972-1980) charakteryzowały najszersze i najintensyw-niejsze relacje odzwierciedlające otwarcie granicy. Zniesienie obowiązku paszportowego i wizowego oraz ograniczeń celnych i dewizowych w dn.

1 stycznia 1972 r. uruchomiło masowe kontakty obywateli, organizacji i instytucji obydwu państw, skutkujące rocznym kilkudziesięciomiliono-wym ruchem granicznym (S. Ciok, 2004). Zaktywizowało także współpra-cę gospodarczą (rozwój wymiany towarowej, opracowanie kompleksowe-go programu współpracy w zakresie infrastruktury, kompleksowe-gospodarki wodnej, planowania przestrzennego itp.). Dominującą rolę odgrywały indywidu-alne kontakty mieszkańców, zwłaszcza po zmianach administracyjnych w Polsce w 1975 r., skutkujących dezaktualizacją umów zawartych wcześ-niej przez podmioty zinstytucjonalizowane.

Lata 1981-1990 (etap piąty) cechowały się przywróceniem granicy funk-cji bariery. Wstrzymanie masowego ruchu turystycznego, ograniczenie, a następnie zamrożenie powiązań instytucji i organizacji odzwierciedliło oddziaływanie radykalnych przeobrażeń politycznych i kryzysu gospo-darczego w Polsce na początku lat 80. oraz późniejszego konfl iktu granicz-nego na wodach Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej. Dopiero pod koniec lat 80. złagodzono wprowadzone ograniczenia, przywracając pew-ne formy współpracy zinstytucjonalizowapew-nej i ruchu indywidualpew-nego.

Transformacja systemowa w Europie Środkowej i Wschodniej otworzyła

szósty etap (od 1990 r.) kształtowania funkcji zachodniej granicy Polski, charakteryzujący się znacznym łagodzeniem jej znaczenia jako bariery oraz wzrostem aktywności i liczby powiązań między sąsiadującymi ob-szarami.

Inaczej przebiegało kształtowanie się funkcji granicy południowej.

Linia graniczna z Czechosłowacją, z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego oraz ziemi kłodzkiej, głubczyckiej, kozielskiej i raciborskiej, stanowiła względ-nie stabilną część polskich granic. Mimo lokalnych sporów terytorialnych, na terenach ustabilizowanych, po zakończeniu II wojny światowej spon-tanicznie zaczęły się odradzać ukształtowane wcześniej ofi cjalne (zatrud-nienie w przemyśle po stronie czeskiej, wzajemne dostawy artykułów spożywczych) oraz nieofi cjalne (przemyt) więzi ekonomiczne (D. Janák, 2009). Po podpisaniu w 1947 r. układu o przyjaźni pomiędzy Polską i Cze-chosłowacją, regulującego kwestie graniczne, dodatkowo pojawiły się kontakty organizacji partyjnych, młodzieżowych, instytucji kultury i sportu. Do 1950 r. granica pełniła funkcję bariery słabo sformalizowanej.

W pierwszej połowie lat 50. pod wpływem uwarunkowań zewnętrznych doszło do obustronnego ograniczenia wszelkich powiązań i znacznego wzrostu reżimu granicznego, co skutkowało zerwaniem większości pol-sko-czechosłowackich powiązań transgranicznych.

W 1955 r. rozpoczął się proces łagodzenia reżimu granicznego, trwają-cy do początku lat 80. Odrodziły się wówczas i rozszerzyły ofi cjalne kon-takty organów partii i innych organizacji. Wraz z wprowadzaniem małe-go ruchu granicznemałe-go oraz tzw. pasa konwencji turystycznej w atrakcyj-nych obszarach pasm górskich (1959 r.) wzrosło znaczenie turystyki zbio-rowej, a od 1964 r. indywidualnej (H. Dominiczak, 1997). Nie przywróco-no natomiast, z wyjątkiem prowadzonej okresowo niewielkiej wymiany handlowej, transgranicznej współpracy gospodarczej. W tym okresie wy-stąpiły też okresowe zamknięcia granicy wywołane zawirowaniami po-litycznymi w Czechosłowacji (lata 1968-1969) oraz w Polsce (1981-1982).

W latach 80. stopień sformalizowania południowej granicy wzrósł.

Wprowadzone ograniczenia w ruchu indywidualnym miały stanowić zaporę przed napływem „wrogich” idei z Polski („Solidarność”), a potem przed polskimi klientami uważanymi za zagrożenie dla lokalnego handlu (T. Komornicki, 1999). Utrzymywano natomiast kontakty ofi cjalne, które od połowy dekady zaczęto rozszerzać o transgraniczne powiązania go-spodarcze.

Poziom dostępności polskiej granicy wschodniej nie ulegał tak dużym zmianom, jak pozostałe jej odcinki. Do końca lat 80. stanowiła ona silnie sformalizowaną barierę, o przepuszczalności której decydowały niewiel-kie przejawy liberalizacji ruchu. W pierwszych latach powojennych na granicy z ZSRR notowano wzmożone przepływy osób związane z

powro-tami wojsk radzieckich do kraju oraz transferami ludności wynikającymi ze zmian terytorialnych państw. Szczególne natężenie ruchu charaktery-zowało lata 1946-1947. Mniejszy wzrost dotyczył tzw. drugiej repatriacji Polaków z ZSRR w okresie 1957-1959, kiedy przybyło do Polski 248 tys.

osób (H. Dominiczak, 1997).

Pewne ożywienie ruchu granicznego w drugiej połowie lat 50. wiązało się ze zmianami sytuacji politycznej w obydwu krajach. Poza repatrianta-mi większość przekroczeń granicy obejmowała ruch wojsk radzieckich (A. Moraczewska, 2008). Ogółu obywateli ZSRR dotyczyła restrykcyjna polityka wyjazdowa, ograniczone były także możliwości przyjazdu do tego kraju (T. Komornicki, 1999). Rozpoczęto jednak nawiązywanie ofi cjal-nych kontaktów transgraniczcjal-nych pomiędzy leżącymi przy granicy wo-jewództwami i obwodami: olsztyńskim i kaliningradzkim, białostockim i grodzieńskim oraz kowieńskim, lubelskim i brzeskim oraz łuckim, a także rzeszowskim i lwowskim (W. Penger, 1978).

W latach 1962-1965 obowiązywała umowa o uproszczonym ruchu gra-nicznym obywateli Polski i ZSRR, zamieszkałych w strefach przygranicz-nych. Podstawą do przekroczenia granicy w wyznaczonych punktach było zezwolenie wydane przez właściwego pełnomocnika granicznego, jednak ogółem przekroczyło ją zaledwie 856 osób (H. Dominiczak, 1985).

Większy niż we wcześniejszym okresie wzrost ruchu granicznego od-notowano w latach 70. dzięki wprowadzeniu turystycznego ruchu bezwi-zowego dla grup zorganizowanych wyjeżdżających do sąsiedniego kraju tzw. pociągami przyjaźni⁶. Mimo iż liczba osób przekraczających granicę z ZSRR zwiększyła się pięciokrotnie w stosunku do lat 60. i dziesięciokrot-nie w porównaniu do lat 50., ogółem dziesięciokrot-nie była wyższa niż kilkaset tysięcy rocznie (H. Dominiczak, 1985).

Demokratyzacja życia w Polsce na początku lat 80. przyczyniła się do znacznego uszczelnienia granicy wschodniej i umocnienia jej funkcji nieprzepuszczalnej bariery. Przejawy łagodzenia reżimu granicznego zaobserwowano dopiero pod koniec lat 80. wraz ze stopniowym wprowa-dzaniem reform społeczno-gospodarczych w ZSRR, określanych mianem pieriestrojki.

Zróżnicowany przebieg procesu kształtowania funkcji granic Polski przed 1990 r. zadecydował o różnej intensywności kontaktów transgra-nicznych w tym okresie. Najwyższą aktywnością cechowała się współpra-ca transgraniczna na pograniczu polsko-niemieckim, niższą na pograniczu polsko-czechosłowackim, zaś najniższą na pograniczu wschodnim (Z. Przybyła, 1994).

6 Możliwości przyjazdów turystycznych do ZSRR ograniczono do ok. 100 miast położo-nych w tym kraju (T. Komornicki, 1999).

Granica ze Związkiem Radzieckim w całym badanym okresie charak-teryzowała się najwyższym stopniem sformalizowania. Dotyczyło to zarówno obywateli polskich jadących do ZSRR, jak i Rosjan, którzy w znikomym stopniu mogli korzystać ze swobody podróżowania za granicę (Z. Kurcz, 1999). Z niską otwartością granicy wschodniej wią-zała się także jej najmniejsza przenikalność, wyrażona stanem infra-struktury granicznej.

powiązań transgranicznych

2.1. Uwarunkowania historyczne

Kształt terytorium Prus Wschodnich, rozdzielonego w 1945 r. pomiędzy ZSRR i Rzeczpospolitą Polską, został ustalony na mocy traktatu wersal-skiego z 1919 r. W skład prowincji weszły ziemie Prus Wschodnich, stano-wiące uprzednio część Królestwa Pruskiego w ramach Cesarstwa Niemiec-kiego. Powstały obszar Prus Wschodnich pomniejszono o przyznany Polsce okręg działdowski i znajdujący się do 1923 r. w zarządzie Ligi Na-rodów okręg Kłajpedy. Gdańsk wraz z terenami sięgającymi do linii No-gatu na wschodzie uzyskał status Wolnego Miasta. O przynależności spornych ziem Warmii, Mazur i Powiśla (z wyjątkiem trzech wsi) zadecy-dował rozstrzygnięty na korzyść Niemców plebiscyt (J. Wendt, 2006). Okręg Kłajpedy, anektowany w 1923 r. przez Litwę, został w marcu 1939 r. przy-łączony ponownie do Prus Wschodnich, stanowiących wówczas część III Rzeszy Niemieckiej. W okresie II wojny światowej pruską prowincję po-większono o Rejencję Ciechanowską składającą się z podbitych ziem pol-skich, powiat działdowski i Suwalszczyznę. Rejencję Kwidzyńską, wcho-dzącą w skład Prus Wschodnich, przeniesiono do nowoutworzonego okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie (E. Wojnowski, 2006).

Postulat likwidacji niemieckiej enklawy i poddania tego obszaru kon-troli państwa polskiego był zgłaszany przez władze Rzeczypospolitej już podczas kampanii wrześniowej. Początkowa zgoda Związku Radzieckie-go zamieniła się w żądanie włączenia Tylży i niemieckich terytoriów na północ od rzeki Niemen do Litewskiej SRR, wyrażone przez J. Stalina na spotkaniu z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych A. Edenem w Moskwie w grudniu 1941 r. (W. Wrzesiński, 1996). Żądania Stalina zo-stały ponownie wyartykułowane na konferencji w Teheranie w 1943 r., podczas której stwierdził on, że „Rosjanom powinna zostać oddana pół-nocna część Prus Wschodnich wzdłuż lewego brzegu Niemna, włącznie z Tylżą i Królewcem” (E. Wojnowski, 1999, s. 248). Południową część miała otrzymać Polska. Przyłączenie fragmentu Prus Wschodnich do ZSRR uzasadniano rekompensatą za wysiłek zbrojny tego kraju w walce

z Niemcami oraz znaczeniem dla ewentualnej pacyfi kacji niemieckich roszczeń w przyszłości. Ważnym argumentem podnoszonym w dyskusji było także uzyskanie dostępu do niezamarzającego portu nad Morzem Bałtyckim, jakim był Królewiec (M. Chełminiak, 2009). W rzeczywistości chodziło Stalinowi o oddzielenie Litwy od Polski oraz możliwość wywie-rania presji na sąsiadów od strony zmilitaryzowanej części terytorium ZSRR (J. Wendt, 2007). Stanowisko Stalina nie spotkało się ze sprzeciwem pozostałych uczestników konferencji w Teheranie.

Mimo że nie przyjęto żadnych postanowień na piśmie, ustalenia tehe-rańskie okazały się ostateczne (E. Wojnowski, 1999). W takiej formie zo-stały też przedstawione podczas rokowań na temat kształtu przyszłej granicy polsko-radzieckiej, przeprowadzonych 26-27 lipca 1944 r. z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego. W umowie zawartej 27 lipca 1944 r.

znalazło się stwierdzenie, iż „północna część terytorium Prus Wschodnich wraz z miastem i portem Königsberg odchodzi do Związku Radzieckiego, cała zaś pozostała część Prus Wschodnich oraz obwód gdański z miastem i portem Gdańsk odchodzi do Polski” (T. Baryła red., 1996, s. XVIII). Do-kładny przebieg linii granicznej nie został określony.

W trakcie konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie w lutym 1945 r. nie przy-jęto żadnych nowych ustaleń. W relacji z przebiegu konferencji Rząd Tymczasowy RP został poinformowany przez rząd ZSRR o podjęciu 20 lutego 1945 r. przez Państwowy Komitet Obrony ZSRR uchwały stwier-dzającej, że północną część Prus Wschodnich „wzdłuż linii od radzieckiej granicy na północ od miejscowości Wiżajny, dalej na północ od Gołdapi w kierunku Nordenburga, Pruskiej Iławy na północ od Braniewa z miastem i portem Królewiec” należy uważać za położoną w ZSRR. Część południo-wa wraz z miastem i portem Gdańsk miała przypaść Polsce (T. Baryła red., 1996, s. X).

Jednostronne stanowisko rządu ZSRR, mimo kontrowersji, zostało wprowadzone do ustaleń konferencji w Poczdamie (1945 r.) i przyjęte przez pozostałych jej uczestników (J. Wendt, 2007). W rozdziale VI umowy pocz-damskiej wyznaczono przebieg linii rozgraniczającej północną i południo-wą część Prus Wschodnich od styku ich granicy z Polską i Litpołudnio-wą, następ-nie na północ od Gołdapi i Branastęp-niewa do punktu w Zatoce Gdańskiej (E. Wojnowski, 1999).

Kształt wschodniej granicy Polski został formalnie ustalony na mocy umowy pomiędzy rządem ZSRR i Tymczasowym Rządem Jedności Naro-dowej w Moskwie w dniu 16 sierpnia 1945 r.⁷ (J. Wendt, 2007). Jej przebieg

7 Pomimo ustaleń rozpatrywano jeszcze możliwość wymiany terenu Obwodu Kalinin-gradzkiego, który ZSRR miałby oddać Polsce w zamian za wyspy Uznam i Wolin oraz Szczecin, gdzie do 1947 r. rezydowały władze radzieckie. Ostatecznie postulaty polskie zostały odrzucone (M. Raczyński, J. Wendt, 1999).

na odcinku północnym był zasadniczo zbieżny z wcześniejszymi ustale-niami, nie powołano jednak natychmiast komisji delimitacyjnej. W prak-tyce wytyczenie linii granicznej w terenie uzależnione zostało od samo-woli władz radzieckich, co w ostateczności doprowadziło do zniszczenia niezbędnej dla akcji osiedleńczej infrastruktury komunikacyjnej oraz wytworzenia dysharmonii gospodarczej i ekologicznej w regionie (E. Wojnowski, 1999).

Ostateczny przebieg granicy pomiędzy Polską Rzeczpospolitą Ludową a ZSRR w dawnych Prusach Wschodnich oraz na Zalewie i Mierzei Wi-ślanej zdelimitowano 5 marca 1957 r. (J. Wendt, 2007). Rozgraniczenia wód terytorialnych w Zatoce Gdańskiej dokonano natomiast na podstawie protokołu z 18 marca 1958 r. (Dz.U. z 1958 r. nr 37, poz. 166). Wraz z podzia-łem Zalewu Wiślanego na część polską i rosyjską ZSRR jednostronnie wprowadził zakaz żeglugi obcych jednostek na tym akwenie.

Konsekwencją powojennych zmian podziału politycznego na terenie dawnych Prus Wschodnich było powstanie w ich północnej części zarzą-dzanego przez Rosjan obszaru o powierzchni 13 181 km² (J. Wendt, 2007).

Jego status formalnoprawny przez ponad rok od zdobycia Königsberga pozostawał płynny. 10 czerwca 1945 r. powołano Specjalny Königsberski Okręg Wojskowy, który dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 7 kwietnia 1946 r. przekształcono w Obwód Königsberski w składzie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (E. Wojnow-ski, 1999). 4 lipca 1946 r. nazwę tę przemianowano na Obwód Kaliningradz-ki (Летопись…, 2005a). Zgodnie z decyzją z dn. 7 kwietnia 1948 r. z granic obwodu wyłączono kraj kłajpedzki (niem. Memelland), który stał się czę-ścią Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (M. Chełminiak, 2009).

Nowa część ZSRR, ze względu na jej strategiczne położenie, zaczęła pełnić funkcję głównej bazy radzieckiej fl oty bałtyckiej oraz miejsca sta-cjonowania sił lądowych i powietrznych tzw. „drugiego rzutu” (T. Pal-mowski, 1999). Tak zmilitaryzowany obszar uzyskał status strefy zamknię-tej, ofi cjalnie niedostępnej dla cudzoziemców, a także obywateli własnego kraju spoza obwodu (E. Wojnowski, 2006). Status ten uchylono na mocy poufnej uchwały Rady Ministrów ZSRR z dn. 8 października 1990 r.

(J. Dudo, 1993).

Tereny włączone do Polski zajmowały 23 809 km² powierzchni (J. Wendt, 2007). Objęły historyczną Warmię, Mazury i Powiśle, na których decyzją Rady Ministrów z 14 marca 1945 r. utworzono Okręg Mazurski (A. Gawry-szewski, 2005). Z dniem 7 lipca 1945 r. powiaty elbląski, kwidzyński, malborski i sztumski zostały włączone do województwa gdańskiego, a gołdapski, olecki i ełcki do białostockiego (M.P. z 1945 r. nr 29, poz. 77).

Na terenie pozostałych siedemnastu powiatów i miasta wydzielonego

Olsztyn w dn. 29 maja 1946 r. utworzono województwo olsztyńskie (Dz.U.

z 1946 r. nr 28, poz. 177). W 1950 r. dołączono do niego powiaty działdow-ski z województwa warszawdziałdow-skiego i nowomiejdziałdow-ski z bydgodziałdow-skiego (Z. Ja-nuszko, M. Kiełczewska-Zaleska, 1955).

Według podziału administracyjnego obowiązującego w latach 1950-1975 z Obwodem Kaliningradzkim graniczyły województwa: olsztyńskie (na długości 163 km), białostockie (46 km) i gdańskie na Mierzei Wiślanej (ok.

1 km). Łącznie długość granicy wyniosła 210 km, co stanowiło 16,9% całej polskiej granicy ze Związkiem Radzieckim.

Wydarzenia historyczne – II wojna światowa, zmiany przynależności państwowej obszaru dawnych Prus Wschodnich i związana z tym prawie całkowita wymiana ludności oraz powstanie granicy dzielącej spójny uprzednio układ społeczno-gospodarczy – stworzyły zasadnicze tło uwarunkowań inicjowania i rozwoju procesu kształtowania powiązań pomiędzy nowymi podmiotami polityczno-prawnymi, jakimi na bada-nym terenie stały się Obwód Kaliningradzki oraz województwa północ-nej Polski.

Na dobór płaszczyzn i form polsko-kaliningradzkich powiązań trans-granicznych wpłynęły także wspólne trudne doświadczenia z przeszłości Polaków i Rosjan. Dotyczyły one w szczególności repatriantów z dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej, którzy w latach 1939-1941 oraz 1944-1945 doznali licznych represji ze strony władz ZSRR. Nieufność w relacjach z Rosjanami towarzyszyła także ludności ukraińskiej przesiedlonej przymusowo na tereny Warmii i Mazur w ramach akcji „Wisła” w 1947 r.

(E. Wojnowski, 2006). Nie mniejsze znaczenie miało negatywne nastawie-nie autochtonicznych mieszkańców byłych południowych Prus Wschod-nich, którzy w końcowym okresie II wojny światowej doświadczyli maso-wych okrucieństw ze strony wkraczających na te tereny wojsk radzieckich, dokonywanych w odwecie za zbrodnie popełnione przez Niemców (A. Maryański, Z. Szot, 1996).

Świadomość istnienia uprzedzeń historycznych pomiędzy sąsiadują-cymi na pograniczu polsko-kaliningradzkim narodami przyczyniła się do skupienia głównej uwagi w tworzeniu powiązań transgranicznych na kontaktach młodzieży – grupy najmniej obarczonej negatywnymi do-świadczeniami z przeszłości. Spotkania młodych ludzi, obok współpracy w dziedzinie kultury i sportu, stały się główną płaszczyzną budowania powiązań transgranicznych z Obwodem Kaliningradzkim (por. rozdz.

5.3). Młodzież jako ważna grupa docelowa kontaktów z mieszkańcami sąsiedniego kraju włączana była nie tylko we współdziałanie szkół i orga-nizacji młodzieżowych, ale także we współpracę na innych płaszczyznach (por. rozdz. 5.1 i 5.2).

2.2. Uwarunkowania geografi czne

Środowisko przyrodnicze obszaru tworzenia powiązań polsko-kalinin-gradzkich przed 1990 r. cechuje wspólna geneza kształtujących je procesów.

Podobieństwa dotyczą większości jego komponentów – budowy geolo-gicznej, klimatu, gleb, fl ory i fauny. Polską i rosyjską część badanego ob-szaru łączy dorzecze Pregoły oraz dostęp do Zalewu Wiślanego – frag-mentu Zatoki Gdańskiej odciętego od Bałtyku Mierzeją Wiślaną. Różnice uwidoczniają się natomiast w bardziej zróżnicowanym po południowej stronie granicy ukształtowaniu terenu i zasobniejszej sieci hydrografi cznej (duża jeziorność).

Bezpośredni wpływ czynników przyrodniczych na rozwój polsko-ka-liningradzkich powiązań transgranicznych przed 1990 r. był stosunkowo niewielki. Dotyczył tych komponentów środowiska, które w sposób me-chaniczny przecięte zostały linią graniczną – gleb, rzek, wód morskich oraz lasów. Pośrednie oddziaływanie czynników przyrodniczych przeja-wiło się w podejmowaniu współpracy w dziedzinach gospodarki (np.

rolnictwo lub przemysł celulozowo-papierniczy), których rozwój uwarun-kowany był takimi samymi cechami środowiska (por. rozdz. 4.1 i 4.3).

Jeden z pierwszych czynników nawiązywania kontaktów transgranicz-nych z kaliningradczykami stanowiło występowanie na obszarze rozdzie-lonym granicą polsko-rosyjską wymagających melioracji gleb brunatno-ziemnych. Utrzymanie urodzajności powstałych na ciężkim podłożu ila-stym gleb brunatnych właściwych (znajdujących się miejscami w powiatach braniewskim, bartoszyckim i kętrzyńskim) oraz towarzyszących im gleb płowych utworzonych na glinach zwałowych i piaskach jest uzależnione od regulacji stosunków wodnych (R. Bednarek, Z. Prusinkiewicz, 1997).

Służył temu zbudowany przez Niemców system melioracyjny, który w okresie powojennym uległ znacznej dewastacji. Przywrócenie walorów użytkowych terenom rolniczym na pograniczu stało się możliwe jedynie w wyniku naprawy istniejącej infrastruktury i przeprowadzenia robót melioracyjnych po obydwu stronach granicy. Działania te zainicjowały polsko-kaliningradzkie kontakty transgraniczne na płaszczyźnie melio-racji (por. rozdz. 4.2).

Podział dawnych Prus Wschodnich pomiędzy dwa nowe kraje oprócz części lądowej objął także Zalew Wiślany. Granica państwowa rozdzieliła akwen na północną część rosyjską o powierzchni 510 km² i południową polską o powierzchni 328 km² (J. Kondracki, 1998). Wody tego niewielkie-go zbiornika morskieniewielkie-go ze względu na jeniewielkie-go morfometrię, charakter dopły-wających rzek oraz wykorzystanie gospodarcze zlewiska są szczególnie podatne na wpływy antropogeniczne (D. Rybicka, 2004). Potencjalne za-grożenie dla zasobów żywych stanowi też niewłaściwy sposób ich eksplo-atacji. Współpraca w zakresie wykorzystania i ochrony Zalewu Wiślanego,

uwarunkowana jego wrażliwością na niekorzystne oddziaływanie funk-cjonowania gospodarki, znajduje w pełni swoje uzasadnienie.

Dostęp Polski i Obwodu Kaliningradzkiego do Zalewu Wiślanego sprzyjał podejmowaniu wspólnych działań na różnych płaszczyznach.

Priorytety gospodarcze obowiązujące w okresie tworzenia powiązań transgranicznych przed 1990 r. ukierunkowały jednak współpracę tylko na zagadnienia rybołówstwa, z pominięciem nie branych wówczas zupeł-nie pod uwagę aspektów ochrony środowiska (por. rozdz. 4.1). W zupeł- niewiel-kim zakresie wody Zalewu Wiślanego zostały wykorzystane do

Priorytety gospodarcze obowiązujące w okresie tworzenia powiązań transgranicznych przed 1990 r. ukierunkowały jednak współpracę tylko na zagadnienia rybołówstwa, z pominięciem nie branych wówczas zupeł-nie pod uwagę aspektów ochrony środowiska (por. rozdz. 4.1). W zupeł- niewiel-kim zakresie wody Zalewu Wiślanego zostały wykorzystane do