Granica – pojęcie, rodzaje, funkcje

Zagadnieniem implikującym problematykę powiązań transgranicznych jest istnienie granic. Stanowią one przedmiot zainteresowań wielu dyscy-plin naukowych, w tym w szczególności geografi i politycznej, dla której są jednym z klasycznych tematów badań. Szerokie zainteresowanie gra-nicami obrazuje bogata literatura poświęcona ich defi niowaniu, delimita-cji, klasyfi kacji i funkcjom, wyrażająca zmiany poglądów i kierunków badawczych towarzyszące rozwojowi nauki. Badania geografi czne doty-czące granic S. Ciok (1990) pogrupował na trzy nurty:

 geopolityczny – stojący na stanowisku determinizmu geografi cznego, zgodnie z którym granica jest „wypadkową” naturalnych warunków geograficznych, reprezentowany m.in. przez F. Ratzla, R. Kjellena, O. Maulla i R. Henniga;

 antropogeografi czny – podkreślający znaczenie czynnika ludzkiego w kształtowaniu granicy, reprezentowany przez P. Vidal de la Blache’a, J. Brunhesa, F.J. Turnera, W. Nałkowskiego, E. Romera, M. Kiełczewską;

 geografi czno-historyczny – obejmujący np. opis granic i in. faktów histo-rycznych na tle środowiska geograficznego, reprezentowany przez R. Kötzchkego, G. Easta, S. Arnolda, G. Labudę, M. Dobrowolską.

Istota każdej granicy polega na rozdzieleniu dwóch różnych obszarów (S. Otok, 2002). Współczesne linearne rozumienie granic to zjawisko sto-sunkowo nowe. Kształtowanie się tych elementów przestrzeni powiązane jest z długotrwałym procesem rozwoju cywilizacji i tworzenia struktur państwowych. W ciągu wielu wieków funkcje dzisiejszych granic pełniły pogranicza, które należałoby określić mianem „granic strefowych”

(Z. Rykiel, 2006). Były to obszary niezamieszkane – pustkowia, lasy, góry, bagna, o nieokreślonej przynależności, czasem sztucznie utrzymywane w celach obronnych. Wraz z zanikaniem anekumeny dochodziło do za-wężania tych stref i krystalizowania obecnego zakresu granic. Ich linear-ny przebieg ma swoje źródło w podziale państwa Karola Wielkiego na trzy części, dokonanym na mocy układu z Verdun w 843 r., po śmierci jego

syna Ludwika Pobożnego (J. Wendt, 1999). Upowszechnienie granic line-arnych, związane z powstaniem i rozwojem suwerennych państw naro-dowych, datuje się na przełom XIX i XX w. (M. Jerczyński, 2002).

Granice polityczne, interesujące w kontekście tematu niniejszej pracy, odnoszą się do różnego rodzaju podziałów politycznych wyznaczonych na podstawie prawnej. Ich odpowiednikiem w odniesieniu do podziałów fi zjografi cznych są według Z. Rykla (2006) rubieże. Powiązania transgra-niczne wiążą się z istnieniem politycznych granic państwowych (w od-różnieniu od granic jednostek terytorialnych wyznaczonych wewnątrz państwa, np. województw w Polsce). Określają one zasięg zwierzchnictwa państwa i jego suwerenności w przestrzeni geografi cznej, uznany przez prawo międzynarodowe (H. Donnan, T.M. Wilson, 2007).

W literaturze znaleźć można różne klasyfi kacje granic. Do najstarszych należy podział na formy naturalne – oparte na elementach geomorfolo-gicznych, jak góry, rzeki, brzegi jezior i mórz, oraz sztuczne, czyli konwen-cjonalne. Zdaniem wielu autorów podział ten jest dyskusyjny, gdyż wszyst-kie granice stanowią twory ustanowione przez człowieka (Z. Rywszyst-kiel, 2006).

Różnie też jest defi niowana sama naturalność granic, przy czym R. Harts-horne (1933, za Z. Rykiel, 1990) wskazuje, że cechą tą obejmowano aż pięć typów granic:

naturalne granice obronne,

 granice stworzone przez przyrodę lub zaznaczające się w niej,

 granice obszarów naturalnych,

 granice obszarów powiązanych gospodarczo,

 granice krajobrazów kulturowych.

Pogłębioną klasyfikację granic zaproponował S.W. Boggs (1940, za A. Moraczewska, 2008), który wyróżnił granice:

 fi zyczne – wyznaczone przez przyrodę (np. pustynie, rzeki, łańcuchy górskie),

 geometryczne – linie proste lub wycinki łuku koła nieuwzględniające geografi i fi zycznej i topografi i państwa,

 antropogeografi czne – związane z zamieszkiwaniem ludności w jej strefi e (plemienne, językowe, religijne, ekonomiczne, historyczne, kul-turowe),

 złożone lub mieszane – traktowane jako kompromisowe, dostosowane do wymienionych wyżej czynników.

Inny podział przedstawił R. Hartshorne (1933, za Z. Rykiel, 2006), który nawiązując do terminologii geomorfologicznej, wyróżnił granice antece-dentne – pierwotne w stosunku do form zagospodarowania przestrzen-nego – oraz subsekwentne, czyli wtórne.

Bardziej rozbudowana, łącząca elementy wcześniejszych podziałów, jest klasyfi kacja genetyczna granic opracowana przez M. Baczwarowa i A. Suliborskiego (2002). Wyróżniono w niej siedem rodzajów granic:

 stare – niezmienne od wieków,

 pomiędzy byłymi imperiami,

 pomiędzy starymi i nowopowstałymi państwami,

 wcześniejsze granice regionalne zamienione w państwowe,

 całkowicie nowe, nie istniejące poprzednio,

 „naturalne” i „sztuczne”,

 inne.

Uwzględniając wymienione wyżej podziały, badaną w pracy granicę polsko-kaliningradzką można określić jako: sztuczną (pozbawioną natu-ralnych barier uniemożliwiających jej przekraczanie), geometryczną (za S.W. Boggsem), subsekwentną (za Hartshorne’m), całkowicie nową, nieist-niejącą poprzednio (za M. Baczwarowem, A. Suliborskim).

Ważnym zagadnieniem badawczym dotyczącym granic są pełnione przez nie funkcje. P. Guichonnet i Cl. Raffestin (1974, za M. Jerczyński, 2002) wskazali na trzy podstawowe funkcje tych obiektów w prze-strzeni:

 kontroli, która obejmuje każde przekroczenie granicy,

 prawną, związaną z dokładnym określeniem terytorium podporząd-kowanego normom i regułom prawnym państwa,

 fi skalną, dotyczącą pobierania opłat celnych związanych z funkcją kontrolną.

Szerokie spektrum funkcji granic przedstawił W. Misiak (2003), który wyróżnił funkcje: bariery fi zycznej, polityczną, ekonomiczną, „efektu demonstracyjnego”, kształtowania specyfi ki obszarów przygranicznych, symboliczną, represji, kordonu sanitarnego, ekologiczną i kresów. Zasto-sowana klasyfi kacja wydaje się jednak dość chaotyczna i niespójna.

Bardziej uporządkowane jest podejście A. Moraczewskiej (2008), która przy klasyfi kacji funkcji granic zastosowała dwa kryteria: rodzaj stosun-ków międzynarodowych i kierunek oddziaływania granicy. Według pierwszego kryterium, wydzieliła funkcje: dezintegracyjną, fragmegra-cyjną i integrafragmegra-cyjną, zaś według drugiego – demarkafragmegra-cyjną, limitafragmegra-cyjną, deterministyczną, bariery oraz zaścianka.

Zdaniem A. Moraczewskiej (2008), funkcja dezintegracyjna przejawia się w zamykaniu granicy na wszelkie kontakty, fragmegracyjna polega na różnicowaniu stopnia jej przenikalności w stosunku do określonych państw, zaś integracyjna charakteryzuje otwartość i intensywność powiązań.

Celem funkcji demarkacyjnej granicy jest wyznaczenie terytorium państwa, oddzielenie jego obszaru od pozostałych. Z kolei funkcja limita-cyjna odzwierciedla zakres suwerenności władzy państwowej oraz obo-wiązywania prawa wewnętrznego stanowionego przez organy państwa.

Funkcja deterministyczna przejawia się w wyznaczeniu odrębności atry-butów państwa (np. język, wartości, idee, zwyczaje, waluta narodowa).

Funkcja zaścianka ukazuje oddziaływanie granicy analizowane w relacji odległości od centrum państwa czy też wyznaczania jego peryferii.

Na szczególną uwagę zasługuje funkcja bariery. Odnosi się ona do oddzielania przez granicę wnętrza państwa od środowiska zewnętrznego w celu jego ochrony i kontroli przepływu zagrożeń. Narzędzie technicznej kontroli przepływu zagrożeń stanowi infrastruktura graniczna.

Funkcję bariery pełnioną przez granicę szczegółowo analizował T. Komornicki (1999). Autor ten określił trzy zasadnicze rodzaje barier:

militarną, ekonomiczną i społeczną. Znaczenie bariery militarnej powią-zał z ochroną terytorium państwa i jego obywateli przed zagrażającą su-werenności tego państwa agresją z zewnątrz. Bariera ekonomiczna ogra-nicza przepływ dóbr, usług, kapitału. Obejmuje także koszty regulujące wydawanie paszportów, wiz, voucherów, obowiązkowych ubezpieczeń.

Ograniczenia swobody ruchu osób składają się na funkcję bariery społecz-nej. Skrajnym przykładem funkcji bariery pełnionej przez granicę, ewolu-ującej od bariery militarnej w kierunku ekonomicznej i społecznej, jest tzw. żelazna kurtyna pomiędzy Europą Środkową i Wschodnią a Zachod-nią po II wojnie światowej (T. Komornicki, 2005).

T. Komornicki wyróżnił ponadto bariery: fi zycznogeografi czne (oro-grafi czne, hydro(oro-grafi czne, ekologiczne) – utrudniające budowę infrastruk-tury, formalno-prawne – dotyczące przepisów prawa regulujących prze-pływ osób i towarów, organizacyjne – uzależnione od procedur odpraw granicznych, infrastrukturalne związane ze stanem infrastruktury trans-portu i przejść granicznych, a także psychologiczne – wynikające z subiek-tywnych obaw i uprzedzeń przed przekraczaniem granicy.

Oddziaływanie różnych barier wiąże się z przenikalnością i otwartoś-cią granicy. Przenikalność za T. Komornickim (1999) zdefi niować można jako fi zyczną możliwość przekraczania granicy przez ludzi i pojazdy, stanowiącą pochodną stopnia jej sformalizowania oraz poziomu rozwoju infrastruktury. Stanowi więc „otwartość techniczną”. O ogólnie rozumia-nej otwartości granicy decydują przepisy administracyjne i inne regulacje prawne (A. Moraczewska, 2008).

Funkcje granic, ich przenikalność i otwartość podlegają transformacji w zależności od różnego rodzaju uwarunkowań, co przekłada się m.in. na funkcjonowanie obszarów położonych w zasięgu ich oddziaływania.