Towarzystwa przyjaźni

Szczególną rolę, zwłaszcza organizacyjną, w tworzeniu polsko-kalinin-gradzkich powiązań transgranicznych pełniły towarzystwa przyjaźni polsko-radzieckiej (TPPR) i radziecko-polskiej (TPRP). Były to masowe, ogólnokrajowe, upolitycznione organizacje społeczne, mające na celu propagowanie idei współpracy i przyjaźni pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim²³.

22 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2203.

23 Powołane w 1944 r. Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej zajmowało się przygo-towywaniem imprez propagandowych (obchody rocznic rewolucji październikowej, dni radzieckiej kultury, techniki, książki), wymianą grup turystycznych (pociągi i au-tobusy przyjaźni), działalnością kulturalno-oświatową (kursy języka rosyjskiego, festi-wale piosenki radzieckiej, wystawy). Do lat 80. skupiało ok. 3 mln członków, głównie zbiorowych – w szkołach, instytucjach publicznych i innych zakładach pracy (Wielka Encyklopedia, 2005, t. 27). W 1991 r. TPPR zostało przekształcone w Stowarzyszenie Współpracy Polska-Związek Radziecki. Po rozpadzie ZSRR jego nazwę zmieniono na Stowarzyszenie Współpracy Polska-Wschód. Jednocześnie powstały oddzielne orga-nizacje współpracy z byłymi republikami (np. Polska-Rosja), dla których stowarzysze-nie to pełni funkcję matki.

Analogiczną rolę w odniesieniu do relacji z Polską pełniło utworzone w 1957 r.

w ZSRR Towarzystwo Przyjaźni Radziecko-Polskiej. Jego działalność obejmowała or-ganizowanie kontaktów pomiędzy obwodami ZSRR i polskimi województwami oraz poszczególnymi współpracującymi instytucjami. Na terenie kraju TPRP przygotowy-wało imprezy popularyzujące kulturę polską, np. dni polskiej książki, fi lmu, konkursy piosenki, wieczory przyjaźni itp. (E.K. Kostrzewa, 1986). W latach 80. TPRP liczyło 5,5 tys. członków zbiorowych, obejmujących zakłady pracy lub inne instytucje uczest-niczące we współpracy z polskimi partnerami. Łącznie do TPRP należało wówczas ok. 6 mln obywateli ZSRR (E.K. Kostrzewa, 1986).

Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej jako organizacja ogólnopol-ska posiadało rozbudowaną strukturę, składającą się z oddziałów woje-wódzkich, kół terenowych, szkolnych i zakładowych. Podmiotami po-wiązań transgranicznych z Obwodem Kaliningradzkim były oddziały olsztyński i elbląski (od 1976 r.) TPPR. Organizacja olsztyńska, istniejąca od 1946 r., liczyła pod koniec lat 80. ok. 29,5 tys. członków indywidualnych i 508 zbiorowych w 720 kołach (Olsztyn: coraz bliżej…, 1988). Podobna liczebność charakteryzowała oddział elbląski, który w 1987 r., w 733 kołach skupiał 28,2 tys. członków indywidualnych i 341 zbiorowych (III Wojewódzka Konferencja…, 1988).

Zadania TPPR w kontekście powiązań z Obwodem Kaliningradzkim zostały określone na początku 1957 r. Olsztyński oddział stowarzyszenia przejął wówczas techniczną stronę organizacji większości kontaktów z kaliningradczykami (TPPR na nowej…, 1957). Funkcja organizatora współpracy z Rosjanami zadecydowała także o zainicjowaniu powiązań transgranicznych TPPR w Elblągu już w lipcu 1976 r., tuż po włączeniu do kooperacji obszaru województwa elbląskiego²⁴.

Nawiązanie współpracy pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradz-kim dało asumpt do powołania w listopadzie 1959 r. kaliningradzkiego oddziału Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej (W Kaliningradzie powstał…, 1959). W latach 80. w ramach członkostwa zbiorowego należało do niego ok. 140 tys. osób (B. Banaszczyk, 1986). Członkami TPRP było wiele zakładów produkcyjnych (np. kombinaty celulozowo-papiernicze w Kaliningradzie i Sowietsku, Kaliningradzka Fabryka Wagonów), koł-chozy, sowkoł-chozy, uniwersytet, szkoły (В. Богданчиков, 1972).

Rolę TPPR i TPRP w tworzeniu polsko-kaliningradzkich powiązań transgranicznych należy rozpatrywać w dwóch aspektach. Po pierwsze – stowarzyszenia te zapewniały stronę organizacyjną całokształtu współ-pracy, po drugie – same stanowiły partnerów powiązań bilateralnych, co przejawiało się we wzajemnych kontaktach obu stron. Ponadto, zgodnie z założeniami statutowymi, organizacje te prowadziły, podobnie jak inne oddziały na terenie obydwu krajów, formy działalności niegenerujące ruchu granicznego.

W gestii TPPR i TPRP pozostawały sprawy formalne związane z wy-jazdami oraz aprowizacją gości. Załatwiały je jednostki różnych szczebli – od zarządów wojewódzkich po koła zakładowe i szkolne, działające w instytucjach biorących udział w wymianie. Dotyczyły one pobytów w sąsiednim kraju i przyjazdów delegacji, grup, hufców pracy, obozów i innych form współpracy (Więzi coraz serdeczniejsze, 1974). Należała do nich również organizacja masowych imprez odbywających się na granicy (por. rozdz. 5.3).

24 APE, zesp. KW PZPR, sygn. 824/506.

Mimo znaczącego udziału TPPR i TPRP w tworzeniu powiązań na pograniczu polsko-rosyjskim, ich kontakty bilateralne podlegały podobnej reglamentacji, jak w wypadku innych grup branżowych. Rozpoczęte w 1959 r. wizytą Polaków na zebraniu założycielskim TPRP w Kaliningra-dzie (W KaliningraKaliningra-dzie powstał…, 1959), utrzymywane były z dużą regular-nością do końca lat 80. Mimo to, rocznie najczęściej dochodziło tylko do jednej obustronnej wymiany delegacji. Zwiększenie liczby kontaktów zaczęto odnotowywać dopiero od połowy lat 70., m.in. w związku z włą-czeniem do współpracy województwa elbląskiego.

Na wyjazdy członków TPPR i TPRP składały się wizyty kilkuosobo-wych delegacji oraz – od połowy lat 80. – grup liczących ok. 30-40 osób w autobusach przyjaźni.

Delegacje w zależności od celu pobytu za granicą można podzielić na:

okolicznościowe – związane z obchodami rocznic (np. podpisania Układu o przyjaźni) – oraz robocze, których dużą część stanowiły spotkania środo-wiskowe (np. w zakładach pracy, szkołach), a pozostałą kontakty aktywi-stów zarządów współpracujących towarzystw, poświęcone m.in. kwe-stiom organizowania technicznej strony współpracy transgranicznej.

Niektóre wyjazdy łączyły kilka celów²⁵.

W latach 60. i 70. działacze TPPR i TPRP praktycznie co roku uczestni-czyli w delegacjach roboczych, wizytujących różne miejsca i środowiska społeczne na terenie obwodu i przygranicznych województw Polski. Od-wiedzali zakłady produkcyjne, gospodarstwa rolne, szkoły, placówki kultury. Na przykład w lipcu 1964 r. Rosjanie gościli w roszarni lnu w Szczytnie, fabryce kalafonii w Spychowie i na obozie młodzieżowym nad jeziorem Kośno (Do Olsztyna…, 1964). Z kolei w sierpniu 1971 r. olsz-tyńska delegacja TPPR zapoznała się z funkcjonowaniem domów kultury w Czerniachowsku i w kołchozie „Zona komunizma”, Domu Rybaka w Liesnoje, żłobka i przedszkola w Zielenogradsku (Działacze TPPR…, 1971).

W 1967 r. delegaci TPRP z Kaliningradu uczestniczyli w zakończeniu roku szkolnego w Szkole Podstawowej nr 9 w Olsztynie, inicjując kontakty transgraniczne tej placówki (Spotkanie z kaliningradzkimi…, 1967). Szesna-ście lat później, podczas wizyty w grudniu 1983 r., przekazali uczniom tej szkoły paczki ze słodyczami (Noworoczne upominki…, 1983).

Od połowy lat 70. obok roboczych wyjazdów środowiskowych pojawi-ło się nieznacznie więcej wzajemnych wizyt delegacji aktywistów zarzą-dów wojewódzkich TPPR i obwodowego TPRP (R. Anisiewicz, 2011).

Brali oni udział w spotkaniach organizacyjnych mających na celu ustalenie zasad współpracy transgranicznej w danym roku lub udział w zjazdach, seminariach, konferencjach sprawozdawczo-wyborczych itp. formach

25 Wywiad z Anną Szczepańską – prezesem Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Stowa-rzyszenia Polska-Rosja, d. TPPR w Elblągu, przeprowadzony 18 listopada 2009 r.

aktywności organizacyjnej. Częstsze niż w poprzednich latach były też wizyty delegacji okolicznościowych, związanych z obchodami rocznic, np.

powstania TPPR. W wypadku osób z województw olsztyńskiego i elblą-skiego czasami organizowano wspólny wyjazd.

W latach 80. liczebność roboczych kontaktów środowiskowych kilku-osobowych delegacji uległa znacznemu zmniejszeniu. Być może przyczy-niło się do tego zwiększenie od 1985 r. częstotliwości wyjazdów turystycz-nych autobusami przyjaźni, w ramach których uczestniczący w nich członkowie TPPR lub TPRP – reprezentanci różnych grup zawodowych – zwiedzali m.in. wybrane zakłady produkcyjne i instytucje.

Przewaga wizyt kilkuosobowych delegacji w kontaktach bilateralnych TPPR i TPRP zadecydowała o ich niewielkim ilościowym udziale w cało-kształcie polskich powiązań z Obwodem Kaliningradzkim. Rocznie prze-kraczało granicę od kilku do kilkunastu osób związanych z tą dziedziną współpracy, jednak pamiętać należy, że członkowie tych organizacji często wchodzili w skład innych grup branżowych i środowiskowych biorących udział w wymianie transgranicznej. Wprowadzenie autobusów przyjaźni zwiększyło te liczby do kilkudziesięciu rocznie ogółem w obydwu kie-runkach.

Pierwsze wycieczki autobusowe członków TPPR i TPRP odwiedziły sąsiedni region już w latach 60., kolejne w 1977 i 1980 r. (R. Anisiewicz, 2011). W latach 80. liczba autobusów przyjaźni, podobnie jak pozostałych form powiązań transgranicznych, podlegała reglamentacji. Była ograni-czona do najwyżej kilku rocznie. Każdorazowo w 1-2–dniowym wyjeździe uczestniczyło ok. 30-40 osób, dla których pobyt za granicą stanowił rodzaj nagrody za pracę na rzecz organizacji. Tę formę wzajemnej wymiany z Kaliningradem województwo olsztyńskie i elbląskie prowadziły osobno.

Trasy autobusów przyjaźni obejmowały ciekawe miejsca na terenie województw przygranicznych oraz obwodu, również takie, w których zlokalizowane były instytucje prowadzące współpracę transgraniczną. Na przykład w maju 1985 r. kaliningradzcy uczestnicy autobusu przyjaźni, reprezentujący członków TPRP – pracowników oświaty, kultury, piekar-nictwa oraz radia i telewizji, zwiedzili kętrzyńskie zakłady odzieżowe

„Warmia” (jeden z podmiotów współpracy polsko-rosyjskiej), kwaterę Hitlera w Gierłoży, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Uzbrojenia i Elektroniki (COSSUiE) oraz planetarium w Olsztynie (Olsztyniaków spo-tkania…, 1985).

W wyjazdach autobusami przyjaźni brali udział wytypowani członko-wie omawianych stowarzyszeń z terenu całego województwa lub obwodu.

Na przykład w październiku 1985 r. pojechali do Kaliningradu działacze TPPR pracujący w służbie zdrowia, kulturze, oświacie i wojsku z Olsztyna, Kętrzyna, Szczytna, Lidzbarka Warmińskiego, Bartoszyc i Ostródy (Z wizytą u przyjaciół, 1985).

Na przełomie lat 80. i 90. organizowaniem wycieczek do Kaliningradu zajęło się Biuro Turystyki TPPR „Kalinka”, utworzone w 1985 r. przez Zarząd Główny tej organizacji w Warszawie. Bez pośrednictwa innych biur podróży obsługiwało ono ruch turystyczny do wybranych regionów ZSRR. Wyjazdy te stały się formą działalności komercyjnej TPPR. Miały także swój udział we wzroście wielkości ruchu granicznego pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradzkim, obserwowanym od 1988 r. Na przy-kład w 1988 r. przekroczyło granicę 1000 turystów wyjeżdżających z „Kalinką” z województwa elbląskiego (M. Maciejak, 1988). Analogiczne grupy mieszkańców obwodu przyjeżdżały do przygranicznych woje-wództw Polski. Wycieczki do Kaliningradu dostępne były tylko dla człon-ków omawianej organizacji (M. Siwicki, 1990).

W latach 1983-1985 młodzież należąca do szkolnych kół TPPR, wyróż-niająca się w nauce oraz laureaci konkursów i olimpiady języka rosyjskie-go uczestniczyli wraz z harcerzami w trzytyrosyjskie-godniowych letnich obozach wypoczynkowych w Swietłogorsku (por. rozdz. 5.3). Z formy tej skorzy-stało co najmniej 250 osób pochodzących z obydwu przygranicznych województw (R. Anisiewicz, 2011).

Charakter transgraniczny posiadały także niektóre inne formy działal-ności statutowej prowadzonej przez TPPR w województwach olsztyńskim i elbląskim oraz TPRP w Obwodzie Kaliningradzkim. Wyrażał się on obecnością osób przybyłych zza granicy – niekoniecznie członków stowa-rzyszeń – na organizowanych przez nie akademiach, spotkaniach, wysta-wach, koncertach, konkursach, najczęściej uświetniających propagandowe imprezy związane z obchodami kolejnych rocznic. Oprócz najliczniej re-prezentowanych artystów znajdowali się wśród nich m.in. jurorzy kon-kursów piosenek, recytatorskich, olimpiad języka rosyjskiego²⁶.

Czasami w ramach tych przedsięwzięć dokonywano transgranicznej wymiany osiągnięć kultury profesjonalnej i amatorskiej. Na przykład w 1962 r. w kaliningradzkim Domu Rybaka zaprezentowano rysunki wykonane przez dzieci na konkurs zorganizowany przez TPPR w Olszty-nie (W Kaliningradzie wystawa…, 1962). Natomiast w lipcu 1969 r. wymie-niono wystawy książek. W olsztyńskim klubie TPPR pokazano dorobek Kaliningradzkiego Wydawnictwa Książkowego, zaś w Kaliningradzie odbyła się prezentacja publikacji Wydawnictwa „Pojezierze” z Olsztyna (Kaliningradzcy miłośnicy…, 1969). W tym samym czasie miał tam miejsce festiwal polskich fi lmów fabularnych (K. Miłowska, 1969).

Wśród form działalności nie generujących ruchu granicznego warto wymienić kursy językowe prowadzone przez omawiane stowarzyszenia.

O ile jednak TPPR stale prowadziło kursy języka rosyjskiego w

wojewódz-26 Jurorzy z Kaliningradu byli obecni np. podczas konkursu „Przedszkole śpiewa pio-senki radzieckie”, zorganizowanego pod patronatem TPPR w czasie olsztyńskich Dni Przyjaźni w 1978 r. (Dni Przyjaźni w Olsztynie…, 1978).

twie olsztyńskim, a później również w elbląskim, o tyle w Obwodzie Kaliningradzkim po raz pierwszy zostały one zorganizowane dopiero w 1988 r. Było to wspólne przedsięwzięcie TPRP i polsko-kaliningradzkiej spółki „Sowpol” (Летопись…, 2005b).

Podsumowując przestrzenny aspekt rozwoju powiązań bilateralnych towarzystw przyjaźni, należy stwierdzić, że objęły one cały obszar woje-wództw olsztyńskiego i elbląskiego oraz Obwodu Kaliningradzkiego. Na trasach pobytu różnych delegacji oraz wycieczek autobusami przyjaźni znalazły się rozmaite miejscowości położone w sąsiednich regionach przy-granicznych. Z różnych miejsc badanego obszaru pochodzili też uczestni-czący w wyjazdach członkowie TPPR i TPRP.