Intensywność powiązań

Analizy intensywności powiązań transgranicznych, kształtowanych po-między północno-wschodnią Polską i Obwodem Kaliningradzkim przed 1990 r., dokonano w oparciu o wielkość ruchu granicznego, obejmującego wyjazdy za granicę uczestników oficjalnej wymiany¹³⁸. W badaniach uwzględniono dane za lata 1959-1989, dostępne w zasobach archiwalnych Straży Granicznej (d. WOP). Nie obejmują one przekroczeń granicy zwią-zanych z ruchem Północnej Grupy Wojsk Radzieckich oraz wyjazdami kolejarzy, którzy stanowili obsługę pociągów towarowych kursujących pomiędzy Polską i ZSRR, w ramach wymiany gospodarczej prowadzonej na poziomie krajowym (por. rozdz. 4.6).

Pozyskane materiały statystyczne dotyczące ruchu granicznego najpeł-niej ukazują intensywność powiązań transgranicznych. Ma to istotne znaczenie wobec braku kompletnych danych z poszczególnych lat, obra-zujących liczby uczestników i częstotliwość kontaktów polsko-kalinin-gradzkich, dostępnych w innych źródłach. Statystyki d. WOP nie zawie-rają informacji z lat 1956-1958. Na podstawie dokumentów KW PZPR w Olsztynie można jedynie w przybliżeniu określić, że w wyjazdach za granicę w tym czasie wzięło udział łącznie ok. 800 osób z obydwu stron granicy¹³⁹.

Główną cechę polsko-kaliningradzkiego ruchu granicznego przed 1990 r. stanowiło jego bardzo niskie natężenie, odpowiadające niewielkiej intensywności kształtowanych odgórnie powiązań pomiędzy obydwoma regionami (ryc. 6.2). Mimo niskiego natężenia ruchu, granica z Obwodem Kaliningradzkim, począwszy od 1956 r., była regularnie przekraczana przez mieszkańców badanego pogranicza, uczestniczących w ofi cjalnie prowadzonej współpracy.

138 Dane dotyczące ruchu granicznego obejmują wszystkie przekroczenia granicy. Ponie-waż wyjazd i powrót jednej osoby (tylko taki rodzaj ruchu występował w wymianie z Obwodem Kaliningradzkim) jest liczony jako dwa przekroczenia granicy, wielkości ruchu granicznego nie należy utożsamiać z liczbą uczestników współpracy transgra-nicznej. Liczba ta jest o ok. połowę mniejsza od wielkości zewidencjonowanego ruchu granicznego.

139 APO, zesp. KW PZPR, sygn. 1141/2191, 1141/2192, 1141/2193.

Ryc. 6.2. Osobowy ruch graniczny pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradzkim w latach 1959-1989.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ruch graniczny osób i środków transportu z lat 1959-1979 oraz innych materiałów niepublikowanych Wojsk Ochrony Pogranicza.

Do połowy lat 70. łączna liczba przekroczeń granicy w obydwu kierun-kach oscylowała wokół 1-3 tys. rocznie, co odpowiada udziałowi w wy-mianie transgranicznej od ok. 500 do 1,5 tys. osób zamieszkałych na całym badanym obszarze. W późniejszym czasie zaobserwowano fluktuacje ruchu granicznego, związane z oddziaływaniem różnych czynników, głównie natury politycznej (ryc. 6.2).

Pierwsze istotne zmiany miały miejsce w drugiej połowie lat 70., gdy odnotowano ok. dwukrotne zwiększenie liczby osób przekraczających granicę w stosunku do okresu poprzedzającego. Impulsem do wzrostu intensywności kontaktów stało się utworzenie w polskiej części badanego obszaru nowych województw, w tym elbląskiego, które od 1976 r. obok olsztyńskiego przystąpiło do kooperacji z obwodem. Administracyjne włączenie do współpracy województwa elbląskiego zrodziło potrzebę nawiązywania nowych kontaktów, głównie ze strony kaliningradczyków, co przejawiło się w zwiększeniu ruchu granicznego do 5-6 tys. osób rocz-nie (ryc. 6.2).

Znaczącą rolę w dalszym kształtowaniu relacji polsko-kaliningradzkich odegrały przemiany demokratyczne, jakie miały miejsce w Polsce na po-czątku lat 80. Obawy Rosjan przed przenikaniem idei wolnościowych do Obwodu Kaliningradzkiego stały się na tyle silne, że spowodowały zawie-szenie większości powiązań w tym okresie. Utrzymywaniu kontaktów nie

100 1000 10000 100000

1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989

osoby

sprzyjała też nacechowana niechęcią do ZSRR sytuacja polityczna po stronie polskiej. Ruch graniczny w latach 1981-1982 spadł do poziomu nieco ponad 2 tys. osób rocznie, czyli podobnego jak notowany na przeło-mie lat 60. i 70. (ryc. 6.2).

W kolejnych latach zaobserwowano stopniowe przywracanie zawie-szonych powiązań, a od połowy lat 80. nastąpiła wyraźna intensyfi kacja współpracy transgranicznej (ryc. 6.2). Ożywienie relacji polsko-kalinin-gradzkich stanowiło rezultat przemian społeczno-gospodarczych, zwanych pieriestrojką, rozpoczętych w ZSRR i zdynamizowanych podczas rządów M. Gorbaczowa. Jednym z jej przejawów było powolne łagodzenie reżimu przepuszczalności granic ZSRR. Ważne znaczenie dla intensyfi kacji po-wiązań z Obwodem Kaliningardzkim miało podpisanie przez Polskę i ZSRR w 1986 r. porozumień o współpracy produkcyjnej i naukowo-tech-nicznej oraz wymianie towarowej, a także w 1987 r. o współpracy kultu-ralnej, naukowej i oświatowej (por. rozdz. 2.3). Ułatwienia w nawiązywa-niu i utrzymywanawiązywa-niu kontaktów wprowadzone na mocy tych umów stały się jednym z elementów stopniowego redukowania funkcji silnie sforma-lizowanej bariery, jaką w całym badanym okresie pełniła granica z Obwo-dem Kaliningradzkim. Wyrazem zmian był gwałtowny wzrost ruchu granicznego – ponad trzykrotny w 1988 r. oraz dwukrotny w 1989 r., w sto-sunku do roku poprzedniego.

W całym badanym okresie (1956-1989) odnotowano łącznie ponad 233 tys. przekroczeń granicy z Obwodem Kaliningradzkim, co oznacza udział w kontaktach przeszło 116 tys. mieszkańców obydwu sąsiadujących regio-nów. Prawie 57% całości ruchu stanowiły jednak wyjazdy w dwóch ostat-nich analizowanych latach, z tego w 1988 r. – 43 888, zaś w 1989 r. – 88 798 osób.

Niskie wartości rejestrowane do 1987 r. wiążą się z silnym wpływem decyzji politycznych na regulowanie polsko-kaliningradzkiej współpracy transgranicznej przed 1990 r. Jej reglamentowanie, skutkujące niską inten-sywnością powiązań, podkreśla także liczba przekroczeń granicy na 10 tys. mieszkańców całego obszaru objętego współpracą. Do połowy lat 70. kształtowała się ona na poziomie poniżej lub ok. 10, po czym wraz ze wzrostem wielkości ruchu zaczęła rosnąć do ponad 35 wyjazdów na 10 tys. mieszkańców (lata 80.). Ożywienie wymiany transgranicznej od-zwierciedla wzrost liczby przekroczeń granicy do ponad 420 na 10 tys.

osób w 1989 r.

Wielkość ruchu granicznego, obrazująca intensywność powiązań trans-granicznych, jest pochodną preferowanych odgórnie form współpracy. Jej niewielkie wartości wynikają z oparcia całokształtu polsko-kaliningradz-kich kontaktów przed 1990 r. na wyjazdach kilkuosobowych, wymienia-nych relatywnie rzadko delegacji. Aktywizowanie współpracy w

niektó-rych okresach odzwierciedla większy udział form grupowych (wielooso-bowych), a także masowych (por. rozdz. 6.2).