Etiopia jako przykład eksperymentu socjalistycznego w Afryce Subsaharyjskiej

Jestem żołnierzem. Robiłem, co robiłem, wyłącznie po to, by uwolnić mój kraj od feu-dalizmu i trybalizmu. Jeśli mi się nie udało, to tylko dlatego, że zostałem zdradzony.

Tak zwane ludobójstwo nie było niczym innym jak sprawiedliwą wojną w obronie rewolucji i ustroju, który wszystkim przyniósł wymierne korzyści.

Hajle Marjam Mengystu⁵³⁴

W styczniu i lutym 1974 roku przez Etiopię przeszła fala buntów w jednostkach wojskowych w różnych częściach kraju. Były one spowodowane głównie trud-nymi warunkami życia żołnierzy, którzy domagali się ich poprawy. W tym sa-mym czasie doszło do demonstracji ulicznych w Addis Abebie, w których wzięli udział przedstawiciele różnych zawodów, a także studenci. Punktem zwrotnym w wydarzeniach, które w rezultacie doprowadziły do upadku cesarstwa, była inicjatywa grupy młodszych oficerów 4. Dywizji w Addis Abebie, którzy posta-nowili przejąć kontrolę nad państwem i utworzyli Komitet Koordynacyjny Sił Zbrojnych, w skrócie Derg (co w języku amharskim oznacza „rada”)⁵³⁵. Derg, li-czący 120 osób, podzielony został na 12 zespołów/komitetów odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny życia w kraju. Znamienne jest, że przez kilkanaście tygodni nazwiska osób będących członkami Dergu nie były ujawniane społe-czeństwu. Wewnątrz Komitetu wyłoniła się nieformalna grupa osób faktycznie podejmujących decyzje z majorem Hajle Marjamem Mengystu na czele. Jeszcze tego samego roku, jesienią, cesarz Hajle Sellasje został zdetronizowany, monar-chia została obalona. Wkrótce doszło do sporów wewnątrz Dergu co do przy-szłości rewolucji. Zwyciężyła grupa forsująca ustrój marksistowsko-leninowski.

W ten sposób Etiopia znalazła się w orbicie wpływów ZSRR. Dopiero jednak w 1987 roku, i to w wyniku nacisków Moskwy, przyjęto konstytucję i oficjalnie proklamowano Ludowo-Demokratyczną Republikę Etiopii⁵³⁶.

Dla Moskwy była to świetna okazja do ugruntowania swych wpływów w jednym z najbardziej strategicznych obszarów świata, a do tego celu wyko-rzystano największe i najludniejsze państwo regionu. Już podczas pierwszej wizyty Mengystu w Moskwie przywódca ZSRR Leonid Breżniew miał mu

534 R. Orizio, Diabeł na emeryturze. Rozmowy z dyktatorami, Poznań 2004, s. 156–157.

535 Jak się później okazało, nie mniejszą rolę odegrali oficerowie 3. Dywizji stacjonującej w Harare.

536 A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko, Historia Etiopii, Wrocław 1987, s. 453–477; J. Mantel-Niećko, Etiopia od początku dziejów do 1991 roku [w:] Róg Afryki, red. J. Mantel-Niećko, M. Ząbek, Warsza-wa 1999, s. 192–193.

obiecać, że ZSRR gotów jest pomóc Etiopii w każdej kwestii politycznej, go-spodarczej i militarnej. Po latach Mengystu wspominał:

Związek Radziecki wspomógł nas materialnie, a nie tylko słownie. Od tej chwili Breżniew był dla mnie jak ojciec. Spotkaliśmy się jeszcze 12 razy, zawsze w Moskwie. Zawsze, za-nim powiedziałem mu o naszych problemach, mówiłem: Towarzyszu Leonidzie, jestem waszym synem, wszystko wam zawdzięczam. Naprawdę uważałem, że Breżniew jest dla mnie jak ojciec⁵³⁷.

Wkrótce ruszyła „bratnia pomoc” państw socjalistycznych: ZSRR, NRD, Bułgarii, Kuby i Korei Północnej, które wysyłały specjalistów mających za za-danie pomóc w położeniu podwalin socjalizmu w Etiopii. Dnia 20 grudnia 1974 roku Derg ogłosił program rewolucyjnych reform pod hasłem „Przede wszystkim Etiopia” i formalnie proklamował państwo socjalistyczne. W krót-kim czasie setki prywatnych przedsiębiorstw zostało przejętych przez państwo.

W marcu 1975 roku ogłoszono reformę rolną nacjonalizującą ziemię, która miała zostać przekazana pod uprawę Stowarzyszeniom Chłopskim wzorowa-nym na radzieckich kołchozach. By lepiej sprawować kontrolę nad ludnością, powołano także milicję ludową i ogólnokrajową organizację związkową⁵³⁸. Środki finansowe szły głównie na państwowe gospodarstwa rolne. W latach 1978–1983 około 60% wydatków z budżetu na rolnictwo przeznaczono na go-spodarstwa państwowe, które dostarczały nie więcej niż 4% ogółu produkcji zbóż. Nie pomagały pieniądze państwowe płynące szerokim strumieniem, za-graniczni doradcy czy park maszyn rolniczych, wprowadzany pochopnie plan kolektywizacji rolnictwa zakończył się klęską, która doprowadziła do spadku produkcji rolnej. Na domiar złego w latach 1983–1984 pojawiły się na niektó-rych obszarach kraju (głównie w rejonach centralnych i północnych) lokalne susze. W 1984 roku nastąpiła klęska głodu, i w czasie gdy tysiące ludzi umiera-ło z powodu braku żywności, w prowincjach Tigraj i Wollo można byumiera-ło zoba-czyć potężne radzieckie traktory, unieruchomione z braku paliwa bądź części zamiennych, stojące wśród nieskoszonych i gnijących łanów zbóż należących do gospodarstw państwowych⁵³⁹.

Derg postanowił wykorzystać klęskę głodu do realizacji politycznych celów i przesiedlić stawiającą największy opór władzy ludność z północnych obsza-rów, które właśnie ogarnęła klęska suszy. Przyjmuje się, że w wyniku tej ope-racji przesiedlono na południowy zachód kraju około 600 tys. osób, osiedlając ich w środowisku zupełnie nowym i często odmiennym kulturowo i etnicznie.

537 R. Orizio, Diabeł na emeryturze..., op. cit., s. 159.

538 J. Mantel-Niećko, Etiopia od początku dziejów..., op. cit., s. 194.

539 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 298–299.

Ponadto przesiedleńcy z wysokich gór na północy musieli przystosować się do życia w wilgotnym klimacie południa. Prowincją, do której przybyło naj-więcej osiedleńców, była Wollega, zamieszkiwana głównie przez ludność ku-szycką – Oromów⁵⁴⁰.

Najczęściej podawana w literaturze liczba ofiar głodu z lat 1984–1985 wy-nosi milion osób i taką liczbę przyjęła oficjalnie ONZ. Niektórzy badacze uwa-żają jednak, że jest ona zawyżona, ale i oni liczbę ofiar śmiertelnych szacują na nie mniej niż 400 tys. osób⁵⁴¹.

Trzy lata po objęciu władzy przez Derg rozpoczął się okres zwany „czer-wonym terrorem”, przypadający na lata 1977–1979. Szacuje się, że w jego wy-niku zginęło około pół miliona osób. Dzisiaj o tamtych latach przypomina Muzeum Czerwonego Terroru w Addis Abebie usytuowane w sąsiedztwie placu Meskel, głównego miejsca defilad i wieców komunistycznych z czasów Mengystu⁵⁴². Muzeum kolekcjonuje też wspomnienia osób, które przeżyły represje. Jeden ze świadków tak wspominał ten okres: „To były okropne cza-sy. Pamiętam terror, bestialstwo, strach, więzienie, tortury, ludzi z mojej celi, którzy umarli, i tych, którzy tam zostali”⁵⁴³.

Mengystu proklamował narodowo-demokratyczną rewolucję, podnosząc

„naukowy socjalizm” do rangi oficjalnej ideologii państwowej. Regularnie brał udział w spotkaniach przywódców państw bloku wschodniego, a każdego roku, dnia 1 maja, wojsko etiopskie maszerowało główną ulicą Addis Abeby, która po obydwu stronach była udekorowana portretami wodzów rewolucji proleta-riackiej, dokładnie tak, jak to się odbywało w miastach ZSRR i innych państw komunistycznych. Kierując się zasadami marksizmu i doświadczeniami rewolu-cji sowieckiej, Mengystu skonfiskował grunty należące do wielkich posiadaczy ziemskich i Kościoła etiopskiego, które stanowiły 80% najbardziej urodzajnych ziem w kraju. Etiopski dyktator nawet po latach jest przekonany o słuszności swych kroków, co wyraził w wywiadzie udzielonym Riccardowi Orizio⁵⁴⁴.

Jednocześnie konflikt w Rogu Afryki nabrał znaczenia w wymiarze glo-balnym poprzez zaangażowanie weń państw spoza kontynentu, w tym dwóch supermocarstw: ZSRR i USA, stojących na czele rywalizujących z sobą blo-ków polityczno-militarnych. Obie strony konfliktu somalijsko-etiopskiego

540 Amnesty International, Ethiopia: End of an Era of Brutal Repression: A New Chance for Hu-man Rights, New York 1991, s. 9.

541 P. Gill, Famine & Foreigners: Ethiopia Since Live Aid, Oxford 2010, s. 43.

542 Muzeum Czerwonego Terroru – Muzeum Pamięci Męczenników – powstało w 2010 roku jako pomnik ofiar reżimu Dergu.

543 R. Orizio, Diabeł na emeryturze..., op. cit., s. 163.

544 Ibidem, s. 156–157.

były przez cały czas jego trwania zaopatrywane w uzbrojenie i środki finan-sowe z zewnątrz. Przybywali także liczni doradcy i instruktorzy wojskowi (głównie z ZSRR, NRD, Kuby i Korei Północnej), doszło też do bezpośred-niego udziału w walkach kontyngentu kubańskiego, walczącego po stronie Etiopii⁵⁴⁵. W trakcie konfliktu nastąpiło również słynne odwrócenie sojuszy.

Do 1974 roku ZSRR i jego satelici wspierali separatystów erytrejskich i Soma-lię, z kolei USA i jego sojusznicy pomagali Etiopii. Po obaleniu cesarza Hajle Sellasjego w Etiopii, gdy reżim Dergu z pułkownikiem Mengystu na czele opo-wiedział się za przyjęciem modelu socjalistycznego, uzyskał mocne wsparcie z ZSRR w walce zarówno z ruchem wyzwoleńczym Erytrei, jak i z Somalią.

Wówczas z kolei skonfliktowaną z Etiopią Somalię i Erytrejczyków zaczę-ły wspierać Stany Zjednoczone. Długoletnie wojny dotkliwie ugodzizaczę-ły w pań-stwa regionu, przez który na dodatek w połowie lat osiemdziesiątych XX wie-ku przeszła klęska suszy, wywołując falę głodu. Kosztowny wyścig zbrojeń nie tylko finansowo zrujnował budżety państw, ale także spowodował ogromne nasycenie bronią całego regionu, co na przykład w Somalii stało się jedną z głównych przyczyn późniejszego wybuchu długotrwałej międzyklanowej wojny domowej, która w konsekwencji doprowadziła do trwającego do dziś całkowitego rozkładu państwowości somalijskiej⁵⁴⁶.