Konteksty geograficzne

Afrykańskie wybrzeże? Wspaniałe plaże – naprawdę, rzeczywiście cudowne plaże – lecz okropne naturalne zatoki. Rzeki? Imponujące, potężne rzeki, lecz większość z nich nie na-daje się do rzeczywistego transportu czegokolwiek, gdyż co kilka mil natrafia się na wodo-spady. To tylko dwa z długiej listy problemów, które pozwalają wytłumaczyć, dlaczego Afryka nie odniosła technologicznego i politycznego sukcesu (…).

T. Marshall, Prisoners of Geography…⁵⁴⁷

Warunki geograficzne, fizjografia i kształt granic często podnoszą lub obni-żają wartość terytorium państwa i mają wpływ na jego rozwój i bezpieczeń-stwo. W kontekście państwa część badaczy używa w ostatnim czasie terminu

545 Szacuje się, że do Etiopii do końca 1977 roku przybyło około 1,5 tys. doradców wojskowych z ZSRR z generałem Wasilijem Pietrowem na czele oraz 12 tys. żołnierzy kubańskich przerzuco-nych z Mozambiku i Angoli. W. Lizak, Kuba a Róg Afryki, op. cit., s. 305–306.

546 B. Ziółkowski, Konflikty zbrojne we współczesnej Afryce..., op. cit., s. 66–67.

547 T. Marshall, Prisoners of Geography: Ten Maps That Explain Everything about the World, New York 2015, s. 110.

geografia bezpieczeństwa (geography of security)⁵⁴⁸. Na ten aspekt w kontekście dysfunkcyjności państw zwracają także uwagę badacze tej problema tyki, eko-nomiści i naukowcy zajmujący się studiami nad rozwojem, tacy jak Jeffrey D. Sachs, Paul Collier czy Jared Diamond⁵⁴⁹. Selim Chazbijewicz definiuje, iż „Geografia bezpieczeństwa zajmuje się badaniem przestrzeni geograficznej (środowiska przyrodniczego i antropogenicznego) pod kątem szans i zagro-żeń danego państwa w zależności od rozwoju sytuacji politycznej, gospodar-czej, społecznej, kulturalnej, ekologicznej i militarnej, a także w jego bezpo-średnim i dalszym otoczeniu”⁵⁵⁰. Najczęściej wymieniane są trzy kategorie geograficznej przestrzeni: przyrodnicza, społeczno-gospodarcza i kulturowa.

„W ramach przestrzeni przyrodniczej wyróżnia się następujące podkategorie:

podłoże geologiczne, warunki klimatyczne, stosunki wodne, ukształtowanie powierzchni, warunki glebowe, szatę roślinną i świat zwierząt. W kategorii przestrzeni społeczno-gospodarczej podkategoriami są: struktura przestrzen-na rolnictwa, struktura przestrzenprzestrzen-na przemysłu, sieć komunikacyjprzestrzen-na (trans-port, łączność), sieć usług i administracji, rozmieszczenie ludności i zróżni-cowanie struktur demograficznych, sieć osadnicza (wiejska i miejska), zasoby kapitałowe i finansowe. W przestrzeni kulturowej wyróżnia się zwykle zasoby kultury duchowej i materialnej, poziom wykształcenia ludności oraz jej świa-domość polityczną i społeczną”⁵⁵¹.

Stosując przytoczoną wyżej definicję w kategoriach przestrzeni geogra-ficznej, można przykładowo rozpatrywać większość państw znajdujących się w pasie Sahelu. Obszar ten stanowią pustynie i półpustynie, które w 80%

pokrywają obszar Mauretanii i Nigru, w 75% Mali oraz w 50% Czadu i Su-danu⁵⁵². Państwa te charakteryzują się dużą powierzchnią i słabą gęstością zaludnienia, należą też do jednych z najuboższych i najbardziej dysfunkcyj-nych na świecie (tabela 30).

548 C. Philo, Security of Geography/Geography of Security, Boundry Crossing Essay, „Transac-tions of the Institute of British Geographers” 2012, Vol. 37, January, s. 1–7; Z. Lach, A. Łaszczuk, Geografia bezpieczeństwa, Warszawa 2004; S. Chazbijewicz, Geografia bezpieczeństwa [w:] Podsta-wowe kategorie bezpieczeństwa narodowego, red. A. Żukowski, M. Hartliński, W.T. Modzelewski, J. Więcławski, Olsztyn 2015.

549 J.D. Sachs, The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time, New York 2005, s. 57–58;

P. Collier, The Bottom Billion…, op. cit., s. 53–63; J. Diamond, Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed?, New York 2005.

550 S. Chazbijewicz, Geografia bezpieczeństwa, op. cit., s. 40.

551 Ibidem, s. 40–41.

552 W niektórych opracowaniach dotyczących Sahelu jako jego część występuje także Erytrea.

Tabela 30. Państwa Sahelu (liczby w nawiasach oznaczają miejsce danego państwa w rankingu światowym)

Państwo Powierzchnia Liczba

ludności Gęstość

zaludnienia Obszar

pustynny HDI 2015 FSI 2016

Mauretania 1 030 700 (28) 4 068 000 3,2 80% 157 28

Mali 1 240 192

(23) 17 600 000 10,7 75% 175 29

Niger 1 267 000

(21) 19 899 000 12,1 80% 187 19

Czad 1 284 000

(20) 14 037 000 7,5 50% 186 7

Sudan 1 886 068

(15) 40 235 000 16,4 50% 165 4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Factbook⁵⁵³; Total Population by Sex in 2015…, op. cit., s. 13–17, HDI 2015 i FSI 2016.

Jak wynika z tabeli 30, wszystkie państwa Sahelu należą do trzydziestu większych powierzchniowo państw świata oraz znajdują się w trzydziestce naj-bardziej dysfunkcyjnych państw globu. Są one również jednymi z najsłabiej zaludnionych obszarów, dla których średnia gęstość zaludnienia to 10 osób na km² (średnia dla świata wynosi 47 osób na km²). Duże terytorialnie pań-stwa o małej gęstości zaludnienia są trudne do administrowania i obrony, gdyż zapewnienie bezpieczeństwa, zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego, jest w tych warunkach wyzwaniem i państwa takie są zagrożone rozpadem lub po-działem (co stało się na przykład upo-działem Sudanu w 2011 czy Mali w 2012 r.⁵⁵⁴).

Państwa Sahelu znajdują na samym dole indeksu HDI 2015 dotyczącego ubóstwa, niedorozwoju społecznego i gospodarczego. Również w zestawie-niach mierzących poziom korupcji lub podatność na wybuch przemocy i za-grożenia dla pokoju omawiane państwa wypadają słabo. Niger zajmuje ostat-nią pozycję na liście HDI 2015, a wraz z Czadem i Mali plasują się w dziesiątce najuboższych państw świata. Biorąc pod uwagę miejsca państw Sahelu w in-deksach FSI, GPI, CPI, HDI i IIAG, w najgorszej sytuacji znajdują się obecnie Sudan, Czad, Mali oraz Niger, Mauretania natomiast w większości rankingów wypada na ich tle korzystniej.

553 World Factbook, CIA, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/

su.html (dostęp: 10.01.2017).

554 Mali utrzymało integralność terytorialną tylko w wyniku interwencji zewnętrznej w 2013 roku (operacja „Serwal”).

1000 km

Źródło: Sahel Region in Africa⁵⁵⁵.

Tabela 31. Państwa Sahelu w zestawieniu indeksów FSI, GPI, CPI, HDI i IIAG

Fund for Peace Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2016, GPI 2016, CPI 2016, HDI 2015 i IIAG 2016.

Drugim ważnym elementem państwa, który wpływa na funkcjonowanie, oprócz wielkości, jest kształt jego terytorium. Państwa o kształcie regular-nym mają przewagę nad tymi, których kształt jest nieregularny, na przykład wydłużony jak Somalii, Republiki Konga, Togo, Beninu, Gambii, Malawi, Mozambiku czy Erytrei. Duża rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia

555 Sahel Region in Africa [w:]  European Union’s approach in the Sahel, http://europesecuri-tynews.com/7043/european-unions-approach-in-the-sahel (dostęp: 2.06.2016).

w administrowaniu państwem i jego obronie⁵⁵⁶. Wpływ na to ma ograniczenie dostępności do centrum decyzyjnego, a co za tym idzie zwiększa się możli-wość powstania ruchów separatystycznych, szczególnie gdy dotyczy to pań-stwa wieloetnicznego. Problem dużego pańpań-stwa o wydłużonym terytorium to przypadek Somalii, która mimo że jest homogeniczna etnicznie, językowo i religijnie, rozpadła się na kilka części, a północna część kraju, jako Somali-land, ogłosiła secesję. Innym przykładem na to, iż nieregularny kształt może mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie państwa, jest Mali, które po rebelii Tuaregów w 2012 roku w zasadzie uległo podziałowi i tylko zewnętrzna in-terwencja utrzymała jego jedność. Państwa z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy wystających poza zwarty obszar terytorium także mają prob-lemy w utrzymaniu stabilności. Demokratyczna Republika Konga posiada dwie odnogi mające istotne, strategiczne znaczenie dla kraju. Stolica i cen-trum administracyjne znajdują się w zachodniej odnodze, która tworzy kory-tarz z dostępem do Oceanu Atlantyckiego, a południowo-wschodnia odnoga to część prowincji Katanga, ważny obszar z punktu widzenia gospodarczego, na którego terytorium znajdują się liczne bogactwa naturalne. DRK kilkakrot-nie w historii pogrążała się w głębokim konflikcie wewnętrznym, a prowincja Katanga ogłosiła nawet secesję, która została zdławiona po kilkunastomie-sięcznym krwawym konflikcie. Innym przykładem może być prowincja Ka-binda – eksklawa Angoli oddzielona terytorium Demokratycznej Republiki Konga. Z kolei Casamance, prowincja Senegalu, jest oddzielona w dużej części przez Gambię i tylko na wschodzie styka się na niewielkim odcinku z pozo-stałą częścią kraju. Obydwie prowincje starały się o uzyskanie niepodległości, a na ich terytorium wciąż działają ruchy separatystyczne.

Należy zaznaczyć, że w Afryce znajduje się największa liczba państw na świecie, które posiadają granice geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu) i astronomiczne (wyznaczane wzdłuż południków i rów-noleżników). Granice takie posiada w Afryce około 40% państw, co jest kon-sekwencją sztucznego podziału tego kontynentu, wprowadzonego decyzjami mocarstw kolonialnych.

556 S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 2006, s. 76.

SENEGAL

GAMBIA

GWINEA BISSAU

SIERRA LEONE GWINEA

MALI

Mapa 2. Senegal

Źródło: opracowanie własne.

30 km

SENEGAL

GAMBIA

GWINEA-BISSAU

Mapa 3. Gambia

Źródło: opracowanie własne.