Ewolucja modelu procesu innowacji w teorii ekonomii

społecznego (zarówno dla twórców, jak i użytkowników) aż do momentu, kiedy zostaną praktycznie zastosowane, co związane jest z wdrożeniem ich do produkcji. Aby tak się stało, innowacja musi pokonać szereg etapów począwszy od wygenerowania pomysłu, a skończywszy na rozpoczęciu produkcji. Niezbędne dla komercjalizacji każdej innowacji jest wystąpienie specyfi cznego ciągu zdarzeń (działań), który określa się mianem procesu innowacyjnego⁶⁹. P. McGowan defi niuje proces innowacyjny jako działalność twórczą, w której największy nacisk położony jest na implementację pomysłu.

Jest to ciągły proces, który rozpoczyna się od dostrzeżenia okazji lub potrzeby do zaspokojenia, a kończy się w momencie podjęcia decyzji o wdrożeniu tego pomysłu i rozpoczęciu jego realizacji⁷⁰. W ujęciu A. Pomykalskiego proces innowacyjny to zespół działań obejmujących wytworzenie oraz pierwsze zaimplementowanie do praktyki nowych rozwiązań technicznych, techno-logicznych i organizacyjnych⁷¹.

W czasie ostatnich kilkudziesięciu lat model procesu innowacji pod-legał zmianom pod wpływem uwarunkowań jego realizacji. Wynikały one z nasilającej się konkurencji na rynkach, coraz częściej poddawanej ocenie w skali międzynarodowej oraz dynamicznego rozwoju techniki, technologii, zwłaszcza teleinformatycznej, a także wiedzy, której skuteczne wykorzystanie i rozwój w wysokiej mierze determinują wzrost wartości przedsiębiorstwa.

W tym okresie model procesu innowacji podlegał rozwojowi liniowego poda-żowego w kierunku liniowego popytowego, liniowego popytowo-podapoda-żowego (wciąż znajdującego zastosowanie w praktyce), a następnie interakcyjnego,

68 Z. Zioło, Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.),

„Przedsiębiorczość – Edukacja”, nr 4, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa–Kraków 2008, s. 12.

69 K. Szatkowski, Istota i rodzaje innowacji [w:] Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, M. Brzeziński (red.), Difi n, Warszawa 2001, s. 38.

70 P. McGowan, Innowacje i przedsiębiorczość wewnętrzna [w:] Praktyka kierowania, D.M. Stewart, PWE, Warszawa 1994, s. 281-283.

71 A. Pomykalski, Innowacje…, op. cit., s. 46.

obejmującego relacje pomiędzy rynkiem, sferą badań i rozwoju, wdrażaniem, produkcją, marketingiem innowacji i jej dyfuzją⁷².

Pierwsza generacja tzw. liniowego modelu procesu innowacyjnego ma swoje korzenie w teorii J.A. Schumpetera i przypada na lata 40. i 50. XX wieku (rys. 1). Założono w niej, że proces innowacji obejmuje sekwencję czynności począwszy od powstania pomysłu (inwencja), poprzez urzeczywistnienie pomysłu (innowacja), a także jego upowszechnienie (dyfuzja). Model ten jest logiczny, dokładnie precyzuje funkcje konkretnych aktorów partycypujących w realizacji procesu, reprezentujących sferę B+R, implementację innowa-cji, produkcję i marketing⁷³. Kolejne etapy modelu liniowego podażowego obejmują: badania podstawowe, badania stosowane, wdrożenia i upowszech-nienia (dyfuzję) innowacji⁷⁴. Model ten bywa również określany jako model innowacji „pchanej” przez naukę. Nacisk kładzie się na czynniki podażowe (nowe rozwiązania), a zarazem pomija się w zasadzie czynniki popytowe, czyli rynek. Zakłada się zatem mniej lub bardziej pasywną rolę odbiorcy.

Warunkiem sukcesu jest ciągłe obserwowanie rozwoju badań podstawowych i utrzymywanie wysokiego potencjału badawczo-rozwojowego⁷⁵.

Rys. 1. Klasyczne liniowe modele procesu innowacyjnego a)

Badania podstawowe

Badania stosowane i inżynieryjne

Wdrożenie Marketing

b)

Potrzeba rynkowa

Prace

rozwojowe Wdrożenie Sprzedaż

a) model innowacji pchanej (tłoczonej) przez naukę, b) model innowacji ciągnionej (ssanej) przez rynek

Źródło: R. Rothwell, P. Gardiner, The Role of Design in product and Process Change, „Design Studies”, nr 3, 1983.

W latach 60. i 70. XX wieku miała miejsce ewolucja modelu liniowe-go podażoweliniowe-go w kierunku popytoweliniowe-go (rynkoweliniowe-go), któreliniowe-go twórcą jest J. Schmookler (rys. 1). W modelu tym, w kontraście do modelu podażowego, to rynek odgrywa aktywną rolę w procesie innowacji, kiedy wiedza (również

72 M. Dolińska, Innowacje…, op. cit., s. 30.

73 Ibidem.

74 K. Kozioł, W. Janasz, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 86-87.

75 A.H. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KiW, Warszawa 1992, s. 13.

istotna) stanowi czynnik bierny – przyzwalający, który umożliwia dokonywa-nie innowacji. J. Schmookler w zbliżony sposób interpretuje funkcjonowadokonywa-nie innowacji na rynku dóbr konsumpcyjnych. W tej sytuacji zmiany popytu konsumpcyjnego wpływają na działalność innowacyjną. To popyt poprzedza innowacje, a nie przeciwnie – dokonane innowacje nie tworzą własnego popytu. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w nastawieniu przedsiębiorstw, także w płaszczyźnie innowacyjnej na zysk, co determinuje respektowanie sygnałów płynących z rynku⁷⁶. Pomimo pewnych braków zapoczątkowane przez naukowca podejście popytowe oraz popytowy model innowacji zyskały dużą popularność i niemal powszechną akceptację. Należy zauważyć, że popytowy model procesu innowacji, który zakłada, że skala i obszary innowacji są skutkiem czynników popytowych, podważał jednocze-śnie elementarne założenie endogenicznych modeli wzrostu o zewnętrznym charakterze technologii względem gospodarki⁷⁷. Przyjęte przez J. Schmooklera założenia odnoszące się do wpływu zmiennych ekonomicznych na postęp techniczny (a nie, że pochodzi on „z zewnątrz” gospodarki) znalazły swoje odzwierciedlenie w endogenicznych modelach wzrostu⁷⁸.

W latach 80. XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych modele liniowe zaczęły stopniowo tracić na popularności na rzecz tzw. modeli nieliniowych (złożonych), w których droga (ścieżka) dojścia innowacji, począwszy od wygenerowania pomysłu do odbiorcy (komercjalizacja innowacji) nie zawsze musiała odpowiadać drodze narzuconej wprost przez model liniowy. Two-rzenie modeli nieliniowych opiera się na jednoczesnym powiązaniu czynni-ków podażowych z popytowymi i sprzężenie tych czynniczynni-ków we wzajemne interakcje w taki sposób, żeby w końcowym rozrachunku przyniosły one benefi ty potencjalnemu odbiorcy innowacji. W praktyce idea ta polega na umiejętnym dostrzeganiu nowych potrzeb rynkowych i ich konfrontowaniu z nowymi możliwościami techniczno-produkcyjnymi przedsiębiorstwa⁷⁹.

76 J. Czerniak, Polityka innowacyjna w Polsce. Analiza i proponowane kierunki zmian, Difi n, Warszawa 2013, s. 23, [za:] F.M. Scherer, Demand-Pull and Technological Invention:

Schmookler Revisted, „The Journal of Industrial Economics”, vol. 30, No. 5, 1982, s. 225.

77 Ibidem, [za:] F.M. Scherer, Demand-Pull…, op. cit., s. 225; N. Rosenberg, Science, Inven-tion and Economic Growth, „The Economic Journal”, vol. 84, No. 333, 1974, s. 91-92 oraz D. Elliott, V. Mole, Enterprising innovation: an alternative approach, Pinter, London 1987, s. 17-20.

78 Ibidem, s. 24, [za:] J. Schmookler, Invention and Economic Growth, Harvard University Press, Cambridge 1966, s. 207-209 oraz R.M. Solow, On Macroeconomic Models of Free-Mar-ket Innovation and Growth [w:] Entrepreneurship, innovation, and the growth mechanism of the free-enterprise economies, E. Sheshinski, R.J. Strom, W.J. Baumol, Princeton University Press, Princeton 2007, s. 15.

79 K. Szatkowski, Istota… [w:] Zarządzanie…, M. Brzeziński (red.), op. cit., s. 45.

Za przykład takiego modelu może posłużyć model sprzężeniowy zapro-ponowany przez R. Rothwella i W. Zegvelda (rys. 2)⁸⁰. Jego twórcy uważają, że innowacja może być postrzegana jako logicznie sekwencyjny, aczkolwiek niekoniecznie ciągły proces, który można poddać podziałowi na ciąg funkcjo-nalnie odrębnych, lecz sprzężonych i współzależnych etapów. Nie jest ważne, czy pomysł na innowację jest zdeterminowany czynnikami popytowymi czy podażowymi. Natomiast kładzie się nacisk, aby te czynniki podlegały wza-jemnemu przenikaniu i uzupełnianiu z korzyścią dla potencjalnego odbiorcy.

W rzeczywistości rozumie się to jako wykorzystanie różnorodnych możliwości techniczno-technologicznych w celu ciągłego zaspokajania nowych potrzeb rynku. Innymi słowy, eksponuje się tutaj rolę ciągłego poszukiwania nowych okazji do rozpoczęcia procesów innowacyjnych.

Rys. 2. Złożony (sprzężeniowy) model procesu innowacyjnego

Prace

rozwojowe Wdrożenie Marketing Rynek

Nowy pomysł

Nowa możliwość techniczna

Nowa potrzeba Potrzeby społeczne

Stan techniki i technologii produkcyjnych

Źródło: R. Rothwell, W. Zegveld, Reindustralization and Technology, Longman, London 1985.

Popularnym w środowisku naukowym modelem jest propozycja S. Kle-ina i N. Rosenberga. Zaproponowali oni model związanego łańcucha in-nowacji, który opiera się na sprzężeniach zwrotnych i interakcji innowacji (rys. 3). W tym ujęciu eksponowane jest znaczenie interakcji między dwoma elementami: analizą zapotrzebowania rynkowego (otoczenia) oraz bazy naukowo-technicznej (możliwości przedsiębiorstwa). Podkreśla się złożony charakter procesu innowacyjnego i stopień niepewności osiągnięcia zamie-rzonych wyników. Umożliwia lub niekiedy wymusza to konieczność powrotu do wcześniejszych etapów w celu pokonania pojawiających się trudności.

Wszystkie składowe tak pojmowanego procesu innowacyjnego oprócz poten-cjalnego rynku umożliwiają wykorzystanie wspólnego dla nich elementu, czyli zakumulowanej wiedzy (nauki). Zauważyć należy, że proces innowacyjny może mieć swój początek na każdym z wymienionych poziomów, a nie jak

80 Ibidem, s. 45-46, [za:] R. Rothwell, P. Gardiner, Innovation and Re-Innovation. A Role of User, „Technovation”, nr 3, 1985 [w:] Przedsiębiorstwo…, A. Jasiński, op. cit., s. 24.

sugeruje to model klasyczny, tylko w jednym punkcie (innowacja nie ma więc charakteru liniowego). P. Drucker podkreśla, że to właśnie rynek jest najważniejszym źródłem ilościowego generowania innowacji, a nie badania podstawowe. Proces innowacyjny obejmuje pięć równie istotnych ścieżek innowacji⁸¹. Pierwsza z nich obejmuje podstawowe elementy w modelu powią-zań łańcuchowych, które tworzą: potencjalny popyt rynkowy, inwencyjność, prace rozwojowe i testowanie, prace wdrożeniowe i produkcja oraz ostatni łańcuch – marketing i dyfuzja innowacji na rynku. Ścieżka druga eksponuje interakcje pomiędzy dyfuzją, marketingiem i rynkiem oraz resztą elementów modelu. Ścieżka trzecia przedstawia związek pomiędzy inwencyjnością oraz badaniami naukowymi, a ścieżka czwarta pomiędzy badaniami naukowymi oraz innowacjami powstałymi dzięki wynalazkom. Rynek determinuje kie-runki rozwoju badań naukowych oraz formuje przyszłe potrzeby odbiorców, dlatego piąta ścieżka określa związki pomiędzy popytem rynkowym i bada-niami naukowymi. Proces kończy dyfuzja innowacji⁸².

Rys. 3. Model związanego łańcucha innowacji

Działalność badawcza i rozwojowa (B+R) Działalność naukowo-techniczna

Źródło: S.J. Kline, N. Rosenberg, An Overview of Innovation [w:] The Positive Sum Strategy, Harnessing Technology for Economic Growth, R. Landau, N. Rosenberg, National Academy Press, Waszyngton 1996, s. 289.

81 A. Świadek, Regionalne systemy innowacji w Polsce, Difi n, Warszawa 2011, s. 22-23 [za:]

Nauka i technika w 1997 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1999, s. 38; W. Janasz, Innowacje, badania i rozwój [w:] Identyfi kacja i realizacja procesów innowacyjnych w przed-siębiorstwie, W. Janasz, I. Leśkiewicz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1995; S. Łobejko, Systemy informacyjne w zarządzaniu wiedzą i innowacją w przed-siębiorstwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Ofi cyna Wydawnicza, Warszawa 2004, s. 63-64; S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Politechnika Warszawska, Warszawa 2000, s. 34-36.

82 M. Dolińska, Innowacje…, op. cit., s. 33.

Obecne uwarunkowania gospodarcze i rynkowe kreowania i wyko-rzystywania innowacji w praktyce wskazują na konieczność budowania sieciowego modelu procesu innowacji, w którym ma miejsce efektywne zarządzanie wiedzą instytucji, fi rm i klientów kooperujących ze sobą w sieci w celu rozwoju innowacji (rys. 4). Cechą współczesnej fi rmy powinna być umiejętność generowania innowacji, które są rezultatem rozpoznania potrzeb i oczekiwań klientów, angażowania ich do współpracy w trakcie realizowa-nia procesu innowacyjnego i kształtowarealizowa-nia z nimi trwałych relacji, które umożliwiają efektywny przepływ i rozwój wiedzy w procesie. Realizacja procesów innowacji ma coraz częściej miejsce w sieci, w której instytucje, fi rmy partnerskie kooperują ze sobą w zakresie zarządzania wiedzą i uczenia się, co sprzyja osiąganiu efektów synergicznych w aspekcie wykorzystywania wspólnych zasobów wiedzy, fi nansowych, a przede wszystkim stałego rozwoju i implementowania innowacji w czasie. Rezultatem tego jest zwiększenie wartości posiadanego przez współpracowników sieci kapitału intelektualnego, a zarazem wzrost ich wartości rynkowej w czasie⁸³.

Rys. 4. Model ogólny procesu innowacji realizowanego w sieci

Analizy rynku, badania marketingowe, potrzeby, oczekiwania, preferencje klientów

Koncepcja

Makrootoczenie (uwarunkowania ekonomiczne, kulturowe, społeczne,. demografi czne, ekologiczne, osiągnięcia naukowe, techniczne, polityka innowacyjna, UE, państwa

Źródło: M. Dolińska, Innowacje…, op. cit., s. 35.

83 Ibidem, s. 34.

Rozwój wiedzy, wzrost wartości kapitału intelektualnego

w procesie innowacji