Innowacje i procesy innowacyjne w gospodarce

Harmonijny rozwój nauki, postępu technicznego i gospodarki stanowi najważniejszy czynnik rozwoju cywilizacyjnego każdego kraju. Istota tego problemu rodzi konieczność poszukiwania takich rozwiązań o charakte-rze instytucjonalnym, które w możliwie największym stopniu oddziały-wały na tworzenie innowacji cechujących się wysokim zaawansowaniem techniczno-ekonomicznym. Innowacje te powinny być szybko przejmowane przez przemysł i niezwłocznie implementowane. Taki rodzaj rozwiązania określa się mianem mechanizmu absorbowania innowacji. Tworzy on gamę

49 A. Nowakowska, M.E. Sokołowicz, Z. Przygodzki, Region w gospodarce opartej na wiedzy.

Kapitał ludzki – Innowacje – Korporacje Transnarodowe, Difi n, Warszawa 2011, s. 86-87, [za:]

P. Niedzielski, Innowacyjność [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, K.B. Matusiak (red.), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 151.

50 Ibidem, s. 86-87.

rozwiązań o specyfi ce instytucjonalnej i organizacyjnej, w której funkcjonują konkretne podmioty gospodarcze, a które umożliwiają, zachęcają, a nawet zmuszają je do realizowania rozsądnej polityki rozwojowej, kreowania i przej-mowania innowacji z różnych źródeł, a następnie ich wdrażania w procesie produkcyjnym⁵¹.

W ostatnich latach można zaobserwować istotne znaczenie innowacji dla wzrostu efektywności procesów gospodarowania. Powszechnie uważa się to za skutek sukcesywnie rosnących potrzeb społeczeństwa, których zaspoko-jenie jest możliwe dzięki właściwemu wykorzystaniu nauki i jej osiągnięć.

Obecnie wśród ekonomistów panuje zgodność w kwestii istotności innowacji dla rozwoju gospodarczego. Eksponuje się przy tym, że możliwości zwięk-szania oddziaływania innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy wynikają z następujących aspektów⁵²:

 koncentracji znacznych środków fi nansowych przeznaczonych na rozwój nauki, dzięki czemu pojawia się możliwość tworzenia nowoczesnego, wysoko wydajnego wyposażenia technicznego i kadrowego;

 silnej współzależności nauki z produkcją, rynkiem wewnętrznym i świa-towym, co implikuje nakierowanie podejmowanej działalności naukowo--badawczej w głównej mierze na zaspokojenie potrzeb rynku;

 podejścia do innowacji jako procesu, który wymaga właściwego za-rządzania na każdym szczeblu organizacji – przedsiębiorstwa, regionu, państwa, Unii Europejskiej.

Treść terminu innowacja w języku współczesnym, w sensie rozwoju techniczno-ekonomicznego została określona przez J.A. Schumpetera, który w książce Teoria rozwoju gospodarczego pisze: innowacje w gospodarce nie dokonują się z reguły w taki sposób, że najpierw u konsumentów powstają spontanicznie nowe potrzeby, a następnie, pod ich presją, przedstawiony zostaje aparat produkcyjny. W pewnych przypadkach taka relacja zachodzi, aczkolwiek na ogół stroną inicjującą zmianę ekonomiczną jest producent.

Innowacja rozumiana jako rozwój ma miejsce: jeśli nowe kombinacje wystę-pują w sposób nieciągły, wówczas powstaje zjawisko charakterystyczne dla rozwoju. J.A. Schumpeter utożsamia rozwój z produkcją, którą rozumie jako znalezienie i wprowadzenie nowych kombinacji materiałów i sił znajdujących się w zasięgu naszej władzy. Kolejno wskazuje na pięć przypadków rozumia-nych jako rozwój, a są to: (1) wprowadzenie nowego towaru lub nowego jego gatunku (innowacje produktowe); (2) wprowadzenie nowej metody produkcji (innowacje procesowe); (3) otwarcie nowego rynku, na którym gałąź przemy-słu danego kraju wcześniej nie funkcjonowała; (4) pozyskanie nowego źródła

51 A. Pawlik, Potencjał innowacyjny w rozwoju regionalnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2012, s. 41.

52 A. Pomykalski, Innowacje, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2001, s. 6.

surowców lub półfabrykatów; (5) wprowadzenie nowego sposobu organizacji konkretnego przemysłu. J.A. Schumpeter wskazuje zarazem, że nieodłącznym elementem postępu technicznego jest zjawisko tzw. twórczej destrukcji, którą rozumie jako: proces, który nieprzerwanie, od wewnątrz, rewolucjonizuje strukturę gospodarczą, nieustannie niszczy stare struktury i nieprzerwanie tworzy nowe. Proces twórczej destrukcji jest dla kapitalizmu najistotniej-szym faktem⁵³. Schumpeter uważał, że elementarnym czynnikiem rozwoju kapitalizmu są zyski wynikające z kreatywności przedsiębiorców, a także możliwość zatrzymania przez nich części korzyści z wprowadzenia nowych produktów i procesów⁵⁴. Teoria J.A. Schumpetera zakorzeniła się w historii myśli ekonomicznej, przede wszystkim eksponując znaczenie przedsiębiorców i przedsiębiorstw dla procesu rozwoju gospodarczego. Wdrażanie innowacji przez przedsiębiorców skutkuje „wybiciem” gospodarki ze stanu równowagi.

Pierwotne inwestycje innowatorów stymulują inwestycje pozostałych przed-siębiorstw. Nowe pomysły biznesowe, z uwagi na swoją wysoką rentowność pokrywającą ryzyko, zachęcają banki do ekspansji kredytowej. Gospodarka sukcesywnie zwiększa stopień aktywności. W ślad za innowatorami podążają imitatorzy, co jeszcze bardziej determinuje rozwój gospodarczy⁵⁵.

Literatura przedmiotu obfi tuje w rozliczne defi nicje innowacji. Według OECD innowacja technologiczna występuje wówczas, gdy nowy lub ulep-szony produkt zostaje wprowadzony na rynek albo gdy nowy lub ulepulep-szony proces znajduje zastosowanie w produkcji, przy czym produkt i proces są nowe, przynajmniej z punktu widzenia przedsiębiorstwa, które je wprowadza⁵⁶. Ch. Freeman określa innowację jako pierwsze handlowe zastosowanie nowego produktu, procesu lub urządzenia⁵⁷. E. Mansfi eld defi niuje innowację jako pierw-sze zastosowanie wynalazku⁵⁸. Z nieco szerszym ujęciem innowacji spotykamy się u Kotlera, który stwierdza, że innowacja odnosi się do jakiegokolwiek dobra, usługi lub pomysłu, który jest postrzegany przez kogoś jako nowy⁵⁹.

53 S. Marciniak, Innowacyjność, op. cit., s. 15-16, 101, [za:] J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1960, s. 104.

54 A. Wojtyna, Czy tradycyjna ekonomia pozwala zrozumieć tzw. nową gospodarkę? [w:]

Czy ekonomia nadąża za wyjaśnianiem rzeczywistości?, A. Wojtyna (red.), VII Kongres Ekonomistów Polskich, t. 1, PTE – Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 171.

55 Z. Dach, Mikroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012, s. 220.

56 W. Świtalski, Innowacje i konkurencyjność, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 80.

57 Ch. Freeman, The Economics of Industrial Innovation, F. Pinter, London 1982, s. 7.

58 E. Mansfi eld, Industrial Research and Technological Innovation, W.W. Norton, New York 1968, s. 83.

59 P. Kotler, Marketing, analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner & S-ka, Warszawa 1994, s. 322.

Najważniejszym źródłem z obszaru metodologii innowacji jest Pod-ręcznik Oslo, który pojęcia innowacji i działalności innowacyjnej interpretuje w następujący sposób⁶⁰:

Innowacja (innovation) to wdrożenie nowego lub znacząco udoskona-lonego produktu (wyrobu lub usługi), procesu, nowej metody marketingowej, nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca, lub w stosunkach z otoczeniem.

Działalność innowacyjna (innovation activities) to całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, fi nansowych i komercyjnych, które rzeczywiście prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Niektóre z tych działań same z siebie mają charakter innowacyjny, natomiast inne nie są nowością, lecz są konieczne do wdrażania innowacji.

Działalność innowacyjna obejmuje także działalność badawczo-rozwojową (B+R), która nie jest bezpośrednio związana z tworzeniem konkretnej inno-wacji.

Zgodnie z trzecim wydaniem Podręcznika Oslo wyróżnić można cztery rodzaje innowacji⁶¹:

Innowacja produktowa (product innovation) to wprowadzenie wyrobu lub usługi, które są nowe lub znacząco udoskonalone w zakresie swoich cech lub zastosowań. Zalicza się tu znaczące udoskonalenia pod względem specyfi kacji technicznych, komponentów i materiałów, wbudowanego oprogramowania, łatwości obsługi lub innych cech funkcjonalnych.

Innowacja procesowa (process innovation), czyli innowacja w obrębie procesu, to wdrożenie nowej lub znacząco udoskonalonej metody produkcji lub dostawy. Do tej kategorii zalicza się znaczące zmiany w zakresie technologii, łatwości obsługi lub innych zmian funkcjonalnych.

Innowacja marketingowa (marketing innovation) to wdrożenie nowej metody marketingowej wiążącej się ze znaczącymi zmianami w projekcie/

konstrukcji produktu lub w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej.

Innowacja organizacyjna (organisational innovation) to wdrożenie nowej metody organizacyjnej w przyjętych przez fi rmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem.

A. Pomykalski proponuje klasyfi kację innowacji według takich kryte-riów jak⁶²:

• oryginalność zmian (innowacje oryginalne i imitowane);

• skala wielkości (innowacje duże, małe);

60 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2008, s. 48.

61 Ibidem, s. 50-53.

62 A. Pomykalski, Innowacje…, op. cit., s. 19.

• źródło innowacji (innowacje zagraniczne, krajowe);

• poziom złożoności procesu innowacyjnego (innowacje sprzężone, nie-sprzężone);

• uwarunkowania psychospołeczne (innowacje refl eksyjne, zamierzone);

• rodzaj wiedzy (innowacje materialne, niematerialne);

• wpływ na środowisko naturalne (innowacje ekologiczne);

• zakres oddziaływania (innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne).

Przymus wynikający z otoczenia rynkowego przedsiębiorstwa wywołuje podwójną motywację do wprowadzenia innowacji. Z jednej strony aktywność innowacyjna przedsiębiorstw umożliwia zwiększenie szans przetrwania i mi-nimalizację ryzyka bankructwa, natomiast z drugiej strony stanowi szansę maksymalizacji efektywności oraz dalszego rozwoju⁶³. Według A. Francik celem wprowadzanych przez przedsiębiorstwa innowacji może być: poprawa jakości wytwarzanych produktów; rozwój nowych produktów, technologii i materiałów; opracowanie nowych zastosowań produktów, stosowanych technologii i materiałów; obniżenie kosztów; usuwanie barier występujących w produkcji i zbycie wyrobów; polepszenie kontaktów z konsumentami;

postęp w sferze ochrony i humanizacji pracy; wzmacnianie ochrony środo-wiska naturalnego oraz doskonalenie potencjału pracy w przedsiębiorstwie⁶⁴. Do najważniejszych elementów charakteryzujących innowacje zalicza się to, że są one⁶⁵:

 jedynie w wybranych przypadkach związane z technologicznym know--how (do istotnych elementów zalicza się także wiedzę ekonomiczną i ogólny poziom wykształcenia);

 interakcyjne i charakteryzujące się interdyscyplinarnością (konieczne jest więc budowanie więzi między podmiotami regionalnymi i powoływanie instytucji promujących kontakty na szczeblu lokalnym/regionalnym);

 umiejscowione (kreowanie i dyfuzja innowacji są powiązane z okre-ślonym obszarem, przeniesienie innowacyjności, a zarazem konku-rencyjności, którą za sobą niesie, na terytorium całego regionu wiąże się z utworzeniem właściwego układu terytorialnego, który umożliwi równomierny przepływ technologii i wiedzy, w przeciwnym wypadku może wystąpić „wyspowy” rozwój regionalny);

 związane z procesem integracji (poszczególne podmioty podejmują kroki w celu szerokiej integracji w najbardziej kluczowych kwestiach);

63 J. Czupiał (red.), Ekonomika innowacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wro-cławiu, Wrocław 1994, s. 28.

64 A. Francik, Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003, s. 108.

65 A. Raszkowski, Rola innowacji w konkurencyjności regionów, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 1095, Wrocław 2005, s. 56-57.

 związane z procesem kształcenia (efektywność gospodarowania i procesy generowania innowacji są blisko związane z poziomem wykształcenia regionalnych kadr, zasoby pracy należy traktować jako wspólne dobro wspierające rozwój procesu integracji);

 zjawiskiem o charakterze społecznym (każda innowacja powoduje wpro-wadzenie nowych elementów naruszających dotychczasowy porządek i wzorce; implementacja nowych procesów innowacyjnych powinna być zaakceptowana przez społeczność lokalną/regionalną, co sprzyja budowaniu proinnowacyjnej atmosfery);

 procesem, który można scharakteryzować jako twórczą destrukcję (li-kwidację dotychczasowych układów w procesach produkcji, organizacji i zarządzania itd.);

 związane z rozwojem kulturowym (czynniki tradycji i kultury mogą wpływać pozytywnie i negatywnie na rozwój regionalny, ponieważ in-nowacje wywodzące się z tradycji występujących w regionie znajdują swoje odzwierciedlenie w stymulującym wpływie na wzrost konkuren-cyjności regionu, a rewolucyjne zmiany funkcjonujących metod produkcji i zachowań ekonomicznych mogą nie zostać zaakceptowane w związku z brakiem ich powiązania ze środowiskiem kulturowym regionu);

 ryzykowne i kosztowne (redukcja kosztów i ryzyka związanego z wpro-wadzaniem innowacji zależy od wsparcia instytucji ubezpieczeniowych i fi nansowych).

Innowacje są rezultatem zmian i generują w przedsiębiorstwie i w jego otoczeniu rynkowym (dalszym i bliższym) kolejne zmiany. Innowacje sty-mulują rozwój społeczno-gospodarczy zarówno w skali mikroekonomicznej, jak i makroekonomicznej. Współcześnie innowacje odgrywają ważną rolę w kształtowaniu poziomu rozwoju gospodarki, kondycji ekonomicznej i po-zycji konkurencyjnej na rynkach jej elementarnych podmiotów – przedsię-biorstw, a zarazem mają wpływ na warunki i jakość życia ludzi wywodzących się z różnych grup społecznych i rynków⁶⁶. Innowacje i innowacyjność należy postrzegać jako szeroki i wewnętrznie złożony zespół środków służących do zwiększenia sprawności gospodarowania, zdobywania przewag konkuren-cyjnych, jak również korzyści ekonomicznych⁶⁷.

W konsekwencji rozwoju wiedzy podstawowej oraz jej weryfi kacji i wykorzystania w pracach badawczo-rozwojowych powstają nowe, re-wolucyjne technologie, jak również związane z nimi produkty. Sprzyja to zwiększaniu dystansu cywilizacyjnego między konkretnymi obszarami,

66 M. Dolińska, Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy, PWE, Warszawa 2010, s. 21.

67 K.A. Firlej, Innowacyjność jako instrument podnoszenia konkurencyjności regionów, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, nr 6 (2013), Wydawnictwo KPSW, Bydgoszcz 2013, s. 219.

a w rezultacie – zwiększaniu nierównowagi przestrzennej, która objawia się głównie poprzez zróżnicowanie stopnia rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturowego. Konsekwencją tej sytuacji jest odmienne tempo rozwoju po-szczególnych obszarów oraz wartości zysków wynikających z implementacji nowych rozwiązań o charakterze naukowo-technicznym i organizacyjnym oraz wprowadzania nowych produktów na rynek⁶⁸.

1.2.2. Ewolucja modelu procesu innowacji w teorii ekonomii