1.4. Zintegrowane podejście terytorialne jako nowy paradygmat polityki
1.4.2. Terytorialne formy organizacji produkcji
W okresie pierwszych dwudziestu lat po zakończeniu II wojny światowej w założeniach polityki przemysłowej większości krajów można było zaobser-wować pogląd, że elementarnym źródłem rozwoju społeczno-gospodarczego danego terytorium nie było ono samo oraz jego specyfi czne zasoby, lecz skumu-lowane na tym terytorium inwestycje realizowane przez duże przedsiębiorstwa produkcyjne. Kryzys fordowskiego systemu organizacji produkcji oraz obowią-zujących wtedy, a opierających się na koncepcji biegunów wzrostu i przestrzen-nego podziału pracy teoriach rozwoju regionalprzestrzen-nego wskazały, że w analizach dynamiki przemysłowej konieczne jest uwzględnienie czynników lokalnych.
W rezultacie biorących już te czynniki pod uwagę różnych badań, realizowanych przez liczne zespoły badawcze i obejmujące swym zakresem zazwyczaj zróż-nicowane kulturowo i gospodarczo obszary, powstało wiele koncepcji i pojęć opisujących terytorialne formy organizacji produkcji, które miały względem siebie charakter alternatywny, konkurencyjny lub komplementarny164.
162 Ibidem.
163 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 22.
164 A. Nowakowska, J. Chądzyński, Z. Przygodzki, Region…, op. cit., s. 161.
U podstaw rozważań nad terytorialnymi formami organizacji produkcji leży pojęcie dystryktu przemysłowego165 (okręgu przemysłowego) zapropono-wane po raz pierwszy przez A. Marshalla. Pojęcie to ma charakter centralny w teoriach rozwoju lokalnego i regionalnego oraz koncepcjach powstawania nowych przestrzeni produkcyjnych. A. Marshall pod koniec XIX w. w Zasa-dach ekonomiki166 opisał społeczno-historyczną ścieżkę rozwoju, specyfi czną dla konkretnego miejsca oraz proces lokalizowania tam przemysłu167. Autor dokonał analizy obszaru, którego struktura ekonomiczna opierała się na małych lokalnych przedsiębiorstwach. W jego dystrykcie przemysłowym kluczowe zna-czenie miały pozarynkowe relacje występujące między przedsiębiorstwami oraz koordynacja i wzajemność (polegające na wzajemnym, darmowym świadczeniu różnych usług). Sprzyjały tej sytuacji bliskość geografi czna i społeczny podział pracy (dezintegracja pionowa) między małymi fi rmami, które cechowała specja-lizacja w poszczególnych segmentach procesu produkcyjnego168. Funkcjonująca w ramach dystryktu przemysłowego specjalizacja i gęsta sieć relacji sprzyjają tworzeniu lokalnej atmosfery przemysłowej, wspólnej tożsamości kulturowej i przyjaznego klimatu dla rozwoju. Wysoki poziom współzależności wystę-pujący wewnątrz systemu produkcji oraz bliskość geografi czna konkretnych gałęzi powodują przyciąganie dostawców i odbiorców, a zarazem pozwalają na uzyskanie szeregu korzyści: (1) korzyści specjalizacji będące skutkiem podziału pracy między fi rmami, co umożliwia uzyskanie zaawansowanych kompetencji w zakresie jednej z faz procesu wytwarzania produktu, oraz efekty skali; (2) korzyści będące pokłosiem łatwej dostępności dużych zasobów pracy;
(3) korzyści będące wynikiem kumulacji informacji, doświadczenia, praktyki, które wpływają pozytywnie na tworzenie i wymianę wiedzy, dyfuzję kompe-tencji i nowych idei. To rozprzestrzenianie się zasobów informacji i wiedzy stymuluje tworzenie i dyfuzję nowych rozwiązań – innowacji169.
165 Słowo „dystrykt” ma angielskie korzenie i znaczy „dzielnica”. A. Marshall interpretuje dystrykt przemysłowy jako dzielnicę, którą cechuje specjalizacja w konkretnej działalności przemysłowej i stanowi fragment dużego miasta, w którym funkcjonują również inne specjali-zacje. Jego analiza odnosi się do aglomeracji miejskiej i dystrykt nie powinien być w żadnym przypadku badany jako jednostka wyizolowana, co często ma miejsce w literaturze, [za:]
K. Colletis-Wahl, L‘hypothèse..., op. cit., s. 811.
166 Szerzej: A. Marshall, Principes of Economics, Macmillan, London 1890, przekład polski C. Znamierowski, Zasady ekonomiki, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1925.
167 A. Marshall podejmując próbę scharakteryzowania mechanizmów funkcjonowania dys-tryktu, odrzuca klasyczne teorie lokalizacji, opierające się na zasadach matematyki eukli-desowej i uniwersalnych prawach ciążenia Newtona. Jego analiza opiera się na koncepcji darwinowskiej i zakłada, że rozwój podmiotów następuje kosztem otoczenia, a więc tak jak zachodzi to w przypadku doboru naturalnego, zazwyczaj na konkurencyjnym rynku, [za:]
K. Colletis-Wahl, L‘hypothèse..., op. cit., s. 811.
168 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne…, op. cit., s. 75-77.
169 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 23.
Specyfi czną terytorialną formą organizacji produkcji są tzw. dystrykty technologiczne, których najbardziej zaawansowanym przykładem są techno-polie, i których głównym celem jest tworzenie zasobów (kreowanie nowej wiedzy). Powstają one w rezultacie koncentracji działalności innowacyjnych, charakteryzujących się wzajemną integracją z przedsiębiorstwami usługo-wymi. Wskutek zjawiska tzw. cross fertilisation170 możliwe staje się uzyski-wanie w nich efektów zewnętrznych stymulujących zmiany technologiczne.
Jednakże charakter procesów zachodzących w dystryktach technologicznych jest odmienny od natury procesów mających miejsce w dystryktach prze-mysłowych z uwagi na międzynarodową specyfi kę wysokich technologii w technopoliach, a z kolei relacje nieformalne cechuje zaawansowany poziom profesjonalizmu (w odróżnieniu od więzi emocjonalnych lub rodzinnych w dystryktach przemysłowych)171.
Do specyfi cznych form dystryktów technologicznych oprócz wspo-mnianych technopolii zalicza się również technopole. G. Benko wskazuje, że technopol to: zbiór przedsiębiorstw, w większości małych i średnich, biur, laboratoriów i jednostek wytwórczych – ustrukturyzowanych w otoczeniu o wysokiej jakości. Zebranie w jednym miejscu działalności zaawansowanej technologii, centrów badawczych, przedsiębiorstw, a także instytucji fi nanso-wych, które ułatwiają kontakty osobiste między środowiskami; produkt efektu synergii, gdzie mogą powstawać nowe idee, innowacje techniczne, a więc pobudzać tworzenie przedsiębiorstw. Pojęcie technopolii172 powstało później i ma szersze znaczenie niż technopol. Technopolię można interpretować jako miasto „zaawansowanych technologii”, miasto koncentracji infrastruktury badawczo-rozwojowej i transferu technologii, w którym funkcjonują instytu-cje fi nansujące przedsięwzięcia o wysokim stopniu ryzyka oraz proponujące wysoki poziom życia i środowiska naturalnego. Technopol stanowi umiejętne połączenie w tym samym miejscu siły innowacji ze zdolnościami rozwoju regionalnego. To ośrodek innowacji technologicznych stymulujący procesy rozwoju we własnym otoczeniu173.
170 Zjawisko cross fertilisation polega na wykorzystywaniu w realizacji przedsięwzięć inno-wacyjnych wymiany pomysłów i informacji dzięki możliwości codziennych, bezpośrednich kontaktów i rozmów osób reprezentujących różne dziedziny badań naukowych, różne fi rmy przemysłowe oraz instytucje fi nansowe, [za:] B. Gruchman, I. Pietrzyk, Regionalne aspekty wspierania postępu technicznego w świetle doświadczeń krajów OECD [w:] Regionalne i lokalne uwarunkowania i czynniki restrukturyzacji gospodarki Polski, Wydawnictwo Uni-wersytetu Łódzkiego, Łódź 1996, s. 5.
171 I. Pietrzyk, Globalizacja. Integracja…, op. cit., s. 16-17.
172 Szerzej: I. Pietrzyk, „Fenomen technopolii” a postęp technologiczny i rozwój regionalny,
„Gospodarka Planowa”, nr 8-9, 1989, s. 42-43 oraz A. Jewtuchowicz, Terytorium i współcze-sne…, op. cit., s. 86-88.
173 G. Benko, Geografi a technopolii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 13-14.
Koncepcja dystryktów przemysłowych, która wraz ze śmiercią Mar-shalla została na jakiś czas zapomniana, została ponownie podjęta przez naukowców włoskich174. Prowadzone przez G. Becattiniego badania nad fenomenem Trzeciej Italii175 wzbudziły szerokie – wykraczające poza gra-nice kraju – zainteresowanie ze względu na wysoką dynamikę rozwoju (i to w czasie kryzysu strukturalnego) obszarów usytuowanych w centralnej i pół-nocno-wschodniej części Włoch. Skutkiem tego zjawiska było wprowadzenie podziału Włoch na trzy olbrzymie strefy, wyodrębnione na podstawie ich charakterystyk ekonomicznych i stadiów rozwoju na: (1) Północny Zachód, (2) Południe (Mezzogiorno), (3) Północny Wschód i Centrum, nazywane Trzecią Italią. Cechą specyfi czną tych regionów jest występowanie swoistych enklaw wzrostu, które specjalizują się w konkretnym obszarze wytwórczości (zazwyczaj należącym do przemysłu lekkiego), z gęstymi sieciami małych, często komplementarnych wobec siebie przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych, posiadających zdolność dostosowania się do potrzeb rynku i wymogów konkurencji międzynarodowej. Bazują one zazwyczaj na rodzin-nej sile roboczej oraz lokalnych powiązaniach, tradycjach i zdolnościach, przy równoczesnym wykorzystywaniu w szerokim zakresie pracy chałupniczej.
Dzięki nadzwyczaj dynamicznemu rozwojowi Włochy osiągnęły swój drugi
„cud gospodarczy”, wyprzedzając w 1986 r. Wielką Brytanię w rankingu największych potęg gospodarczych świata176.
Ważną rolę w podbudowie teoretycznej koncepcji regionalnego wymiaru procesów innowacji odgrywają nurty badawcze opierające się na procesach aglomeracji oraz tzw. nowych przestrzeniach produkcyjnych, w których od-naleźć można bezpośredni związek ze zjawiskami i mechanizmami obserwo-wanymi w marshallowskim dystrykcie przemysłowym. Kluczową rolę w tym nurcie przypisać należy kalifornijskiej szkole geografów ekonomicznych, której głównymi przedstawicielami są: A.J. Scott, M. Storper177 i R. Walker.
Podstawą tych rozważań jest teoria kosztów transakcji oraz model Coase--Williamson-Scott, według którego organizacja przemysłowa jest wynikiem relacji między kosztami organizacji wewnątrz fi rmy a kosztami transakcji
174 Z. Szymla, Uwarunkowania rozwoju klastrów przemysłowych [w:] Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej, nr 1, Bielsko-Biała 2007, s. 27.
175 Szerzej: G. Becattini, Dal settore industriale al. Distretto industriale, Alcune considerazioni sull’unita d’indagine dell’economia industriale, „Rivista di economia e politica industriale”, nr 1, 1979.
176 I. Pietrzyk, Polityka…, op. cit., s. 43-45.
177 Sztandarowe dzieła tych ekonomistów to: A.J. Scott, New industrial spacer, Pergamon, London 1988; M. Storper, The regional world: territorial development in a global economy, Guilford Press, New York 1997.
między podmiotami gospodarczymi178. Przyjęto założenie, że w sytuacji zmian zachodzących na rynku, przedsiębiorstwa są bardziej skłonne wybierać stra-tegie dezintegracji pionowej, które umożliwiają nie tylko redukcję kosztów transakcji, ale również pozwalają osiągać korzyści w wyniku różnorodności oraz integracji wielu procesów produkcyjnych. Ostatni ze wskazanych ro-dzajów benefi tów stawia w uprzywilejowanej pozycji elastyczność systemu produkcyjnego wobec formy organizacji w ramach dużego przedsiębiorstwa opierającego się na koncentracji i korzyściach skali. W rezultacie przestrzenne systemy zintegrowane pionowo, charakterystyczne dla fordowskiego modelu gospodarki, są zastępowane przez skupiska przedsiębiorstw, które umożliwiają elastyczność zachowań i redukcję kosztów transakcji179.
Narastanie procesów eksternalizacji produkcji dynamizowało procesy aglomeracji, ponieważ bliskość geografi czna może determinować redukcję kosztów transakcyjnych, zwłaszcza w przypadku, gdy charakter transakcji jest częsty, nieprzewidywalny i złożony. W związku z tym tworzenie się nowych przestrzeni produkcyjnych interpretowane było głównie za pomocą analizy przekształcających się struktur organizacyjnych oraz relacji input--output w strukturze przedsiębiorstwa. Ta transformacja struktury organiza-cyjnej procesu produkcji oraz organizacji przedsiębiorstw stymuluje procesy transferu wiedzy i kreowania innowacji, a także formuje relacje z teryto-rium. Wyjątkową rolę przypisywano także pozaekonomicznym czynnikom rozwoju, rozumianym jako współzależności pozahandlowe (ang. untraded interdependencies), pojawiające się między podmiotami biorącymi udział w działalności gospodarczej. Określa się je jako formalne i nieformalne re-guły życia gospodarczego, zasady zachowania i zwyczaje, które harmonizują zachowania podmiotów gospodarczych działających w regionie, determinują wymianę informacjii wiedzy pomiędzy aktorami gospodarki regionalnej180. Na podstawie tego nurtu rozważań powstała m.in. szeroko popularyzowana koncepcja klastrów181.
Szczególnie intensywnie rozwijanym obecnie kierunkiem badań w kon-tynentalnej regionalistyce europejskiej są badania dotyczące zjawiska teryto-rialnych/lokalnych systemów produkcyjnych182. Ta orientacja jest wynikiem
178 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 26.
179 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 26, [za:] G. Benko, Geografi a…, op. cit., s. 26.
180 Ibidem, [za:] D. MacKinnon, A. Cumbers, K. Chapman, Learning, innovation and regional development: a critical appraisal of recent debates, „Progress in Human Geography”, No. 26, 2002, s. 294.
181 Koncepcja klastrów została omówiona w niniejszej pracy w podrozdziale 1.3.2.
182 W literaturze przedmiotu odnaleźć można co najmniej dwa określenia tego samego po-jęcia. W zależności od sposobu tłumaczenia i wyboru jednego ze stosowanych w literaturze francuskojęzycznej pojęć les systèmes productifs locaux oraz les systèmes productifs
territo-wcześniejszych badań, które wskazują, że dynamikę terytorialną cechuje wysoki stopień zróżnicowania w zależności od podłoża politycznego, histo-rycznego, demografi cznego, społecznego itp. C. Courlet defi niuje lokalny system produkcyjny jako konfi gurację zlokalizowanych w bliskości geo-grafi cznej jednostek produkcyjnych (w szerokim tego słowa znaczeniu, jak:
przedsiębiorstwa przemysłowe, usługi, centra badań i kształcenia, organiza-cje pośredniczące itp.), charakteryzujące się wzajemnymi i intensywnymi relacjami o zróżnicowanym natężeniu. Charakter tych relacji może być nie tylko materialny i rynkowy, ale także nierynkowy i nieformalny. Mogą one być związane z przepływami materialnymi, usług, siły roboczej, technologii lub wiedzy183.
I. Pietrzyk zauważa, że nie istnieje idealny wzorzec terytorialnego systemu produkcji. Można natomiast mówić o nieograniczonej wprost róż-norodności, a nawet o wielości wariantów i konfi guracji przestrzennych w ramach jednego systemu terytorialnego, czego rezultatem jest zróżnico-wanie trajektorii rozwoju różnych terytoriów. Obecna interpretacja koncepcji marshallowskiej koncentruje się na historycznym i dynamicznym charakterze terytorialnych systemów produkcji, co wskazuje, że część z nich znajduje się w fazie tworzenia, inne w fazie reorganizacji i rozwoju, a jeszcze inne zanikają. Możliwości reprodukcji terytorialnych systemów produkcji są uwarunkowane ich endogeniczną zdolnością do tworzenia własnej dynamiki (np. produkcji konkurencyjnej czy generowania nowych technologii), która oznacza ukształtowanie zbiorowej efektywności produkcyjnej na wyższym poziomie, niż miałoby to miejsce w sytuacji implementowania strategii indywidualnych184.
Terytorialne systemy produkcji składają się z dwóch elementów185. Pierwszy z nich to konfi guracja przedsiębiorstw zlokalizowanych względem siebie w niewielkiej odległości wokół jednego lub kilku rodzajów produkcji.
Drugi element TSP to charakterystyczny system regulacji lokalnej, uwa-runkowany zwyczajami kulturowymi i bazą instytucjonalną. W pierwszym przypadku mówi się zazwyczaj o małych i średnich przedsiębiorstwach, aczkolwiek w praktyce można mówić także o relacjach, jakie mają miejsce
rialisés, można mówić o terytorialnych lub lokalnych systemach produkcyjnych, odpowiednio TSP lub LSP. Zaznaczyć należy, że określenie „terytorialny” jest w swoim zakresie szersze, ponieważ dotyczy ono zarazem wymiaru lokalnego, jak i regionalnego, [za:] A. Nowakowska, J. Chądzyński, Z. Przygodzki, Region…, op. cit., s. 183.
183 C. Courlet, Les systèms productifs locaux: da la défi nition au modèle [w:] Resaux d‘en-treprises et territoires. Regards sur les systèmes productifs locaux, Datar, La documentation française, Paris 2001, s. 25.
184 I. Pietrzyk, Polityka…, op. cit., s. 53-54.
185 Ibidem, s. 55.
między dużymi i małymi przedsiębiorstwami, które wykraczają poza tra-dycyjne więzi podwykonawstwa. Nawiązując do drugiej składowej, należy nadmienić, że charakter sposobu regulacji terytorialnych systemów produkcji sprowadza się do tego, że jest on kombinacją rynku oraz elementów poza-rynkowych. Te ostatnie, opierając się na więziach nieformalnych, bazują głównie na wzajemności i zaufaniu. Umożliwia to m.in wystąpienie zbioro-wej skłonności do podejmowania indywidualnego ryzyka oraz uzyskiwanie zaawansowanych kompetencji w procesie społecznego uczenia się przez członków przynależnych do tej samej wspólnoty186.
Terytorialny system produkcji ma pozytywny wpływ na stymulowanie stopnia innowacyjności zarówno przedsiębiorstw, jak i całego środowiska, stając się swego rodzaju „kołem zamachowym” innowacyjności. Funkcjo-nowanie systemu daje możliwość sprawnego przepływu informacji, ułatwia wymianę doświadczeń zawodowych, przekazywanie wiedzy i umiejętności oraz swobodną wymianę nowych pomysłów. Mechanizmy kreowania pro-cesów innowacji powstają w obrębie systemu poprzez relacje konkurencji i współpracy. Kooperacja w systemie innowacji może wystąpić zarówno między przedsiębiorstwami komplementarnymi, jak i konkurującymi187.
Elementarne znaczenie dla interpretacji cech i mechanizmów kreowania procesów innowacji w wymiarze terytorialnym mają również aterytorialne nurty rozważań. W badaniach nad teoretyczną podbudową współczesnych procesów rozwoju regionalnego ważną rolę odegrała również koncepcja rozwoju endogenicznego188, zapoczątkowana dziełami P. Romera i R.E. Lu-casa189. Pomimo że w pierwotnych założeniach koncepcja ta miała charakter makroekonomiczny, to szybko doczekała się wielu zwolenników i została zaadaptowana na poziom regionalny. Regionalna wersja modelu wzrostu en-dogenicznego składa się z trzech głównych wymiarów rozwoju: (1) wymiaru gospodarczego, wykorzystującego czynniki produkcji lokalnie dostępne i lo-kalnie tworzone; (2) wymiaru społeczno-kulturowego, odzwierciedlającego zróżnicowanie i potrzeby kulturowe, a także tożsamość społeczności lokalnej;
(3) wymiaru politycznego, obejmującego proces podejmowania decyzji oraz włączania regionalnych podmiotów i grup społecznych w proces tworzenia
186 Ibidem, s. 55.
187 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 28.
188 Szerzej: B. Fiedor, K. Kociszewski, Ekonomia rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 80-85.
189 Szerzej: P. Romer, Increasing returns and long-run growth, „Journal of Political Econo-my”, 1986, s. 1002-1037; P. Romer, The origins of endogenous growth, „Journal of Economic Perspectives”, vol. 8, No. 1, 1994, s. 71-102 oraz R. Lucas, On the mechanics of economic development, „Journal of Monetary Economics”, July 1988, s. 3-42.
polityki190. Teoria rozwoju endogenicznego w sposób bezpośredni korespon-duje z nową koncepcją przestrzeń–terytorium. Wewnętrzna, endogeniczna dynamika rozwoju zajmuje miejsce przestrzeni interpretowanej jako „proste oparcie” funkcji gospodarczych. W koncepcji tej, oprócz specyfi cznych cech i czynników gospodarczych, eksponowanych również przez wcześniejsze teorie rozwoju regionalnego, przestrzeń jest wzbogacona nową zawartością, przez którą należy rozumieć wartości społeczno-kulturowe oraz lokalne dziedzictwo historyczne. W przestrzeni gospodarczej uwzględnia się jej dwie nowe kategorie składowe – środowisko i społeczności lokalne, które łączą wspólne wartości ekonomiczne, kulturowe i historyczne191.
Endogeniczna interpretacja rozwoju stała się zarazem fundamentem nowej koncepcji regionalnej polityki gospodarczej. Podstawą tej reorien-tacji jest inne postrzeganie kapitału i czynników rozwoju, który jest w tym przypadku rozumiany jako rezultat sprzężenia dwóch elementów: zasobów wiedzy oraz inwestycji, zwykle w kapitał ludzki. W efekcie najważniejszym przedmiotem oddziaływania w obrębie polityki regionalnej jest kształto-wanie zasobów ludzkich poprzez inwestycje w rozwój ich umiejętności, wiedzy czy elastyczności i kreatywności192. Endogeniczne mechanizmy rozwoju są pomocne również w wyjaśnianiu przyczyn przestrzennej biedy i bogactwa, a także dywergencji rozwoju193. Korzystając z modeli rozwoju i polityki gospodarczej opartej na paradygmacie endogenicznym, wyjaśnia się szybki rozwój wielu regionów europejskich (tzw. regiony rdzeniowe), w których obserwuje się obecnie najbardziej dynamiczny wzrost i wysoki poziom dochodów.
190 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 28, [za:] F. Moulaert, F. Sekia, Territorial Innovation Models: A Critical Survey, „Regional Studies”, vol. 37/3, 2003, s. 293.
191 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 28-30.
192 Ibidem, s. 30.
193 Ibidem, [za:] K. Gawlikowska- Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europej-skiej. Konwergencja czy polaryzacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.