Terytorialny paradygmat rozwoju

Elementarną cechą rozwoju jest jego „terytorialność”, co oznacza, że jest on związany z daną przestrzenią geografi czną, ekonomiczną i społeczną.

Szczególne zasługi w eksponowaniu terytorialnego wymiaru rozwoju wielu badaczy przypisuje P. Aydalotowi i jego pracy pod tytułem Dynamika prze-strzenna i nierównomierny rozwój, w której za pomocą analizy mechanizmów sterujących gospodarką przestrzenną autor podejmuje próbę wyjaśnienia dynamiki rozwoju i jego nierówności¹⁴⁸. Praca ta miała charakter pionierski i umożliwiła analizę przestrzeni jako aktywnego czynnika rozwoju¹⁴⁹.

I. Pietrzyk zwraca uwagę na fakt, że kategoria terytorium wykracza poza pojęcie przestrzeni fi zycznej i postrzegana jest jako przestrzeń wytworzona przez daną społeczność, mającą swoją historię i kulturę, nagromadzoną wiedzę i umiejętności, wraz z funkcjonującymi w jej łonie instytucjami oraz sieciami relacji między wszystkimi aktorami życia społeczno-gospodarczego.

Generalnie eksponuje się trzy wymiary terytorium, którymi są trzy rodzaje przestrzeni: przestrzeń geografi czna, relacyjna i instytucjonalna. Te dwie ostatnie formy tworzą „zawartość” terytorium i kształtują jego tożsamość¹⁵⁰. Terytorium nie traktuje się jako „pustego i nieposiadającego zawartości”, pozbawionego „swoich form i wymiarów”, lecz jako zasób bogaty w swoją historię, kulturę, logikę i architekturę społeczną¹⁵¹.

Stosowne w tym miejscu jest wyjaśnienie różnic między przestrzenią a terytorium. Z gospodarczego punktu widzenia przestrzeń ma charakter neu-tralny, terytorium z kolei integruje bądź ma wpływ na zbliżenie aktorów eko-nomicznych. K. Colletis-Wahl podkreśla, że terytorium różni się od przestrzeni fi zycznej, ponieważ umożliwia przedsiębiorstwom zakorzenienie się¹⁵². Wymiar terytorialny odnosi się przede wszystkim do warunków organizacyjnych, które dają możliwość bądź przynajmniej ułatwiają prowadzenie twórczych działalności.

148 A. Jewtuchowicz, Terytorium i jego rozwój w warunkach globalizacji [w:] Globalizacja i regionalizacja we współczesnym świecie, A. Jewtuchowicz, K. Starzyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012, s. 26-27.

149 Szerzej: P. Aydalot, Dynamique spatiale et développement inégal, Economica, Paris 1976.

150 I. Pietrzyk, Globalizacja, integracja europejska a rozwój regionalny [w:] Wiedza, in-nowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, A. Jewtuchowicz (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 12-13.

151 G. Benko, La science régionale, serie Que sais-je?, PUF, Paris 1998, s. 14.

152 Pojęcie „zakorzenienia – umocowania” zostało wprowadzone do nauk ekonomicznych przez K. Polanyi, który zdefi niował je jako powiązania pomiędzy zachowaniami gospodarczymi a stosunkami społecznymi.

W przestrzeni funkcjonują mechanizmy rynkowe, natomiast terytorium jest miejscem kreowania technologii. W pierwszym przypadku powiązanie z fi rmami ma specyfi kę jednokierunkową i opiera się na profi tach, jakie przedsiębiorstwa uzyskują z dostępnych w przestrzeni czynników. Wyczerpanie się tych czyn-ników oznacza zwykle poszukiwanie przez fi rmę innego miejsca działalności i w rezultacie jej delokalizację. W przypadku terytorium związek z przedsię-biorstwami cechuje się wzajemnością, większą złożonością i wymaga czasu¹⁵³. Terytorialny paradygmat rozwoju precyzuje i wyjaśnia zjawisko zako-rzeniania procesów rozwoju, które J. Grzeszczak defi niuje jako społeczne umocowanie działalności gospodarczej. Idea ta stanowi próbę umiejscowienia działalności ekonomicznej i jej rezultatów w środowisku społecznym oraz wyjaśnienia społeczno-przestrzennej specyfi ki procesów gospodarczych.

Wskazuje, że stosunki pomiędzy podmiotami gospodarczymi są silnie umiej-scowione w środowisku lokalnym oraz determinowane przez daną strukturę terytorialną i występujące tam normy, zaufanie i relacje społeczne. Ten społeczny wymiar terytorium określany jest jako trwała sieć wzajemnych interakcji, zasób kreowany wspólnie przez konkretną społeczność, będący zarazem czynnikiem i skutkiem spójności tej społeczności¹⁵⁴. I. Pietrzyk zauważa, że różne kombinacje przekazywania wiadomości dają możliwość przepływu wiedzy milczącej¹⁵⁵, zakotwiczonej w pamięci terytorium, która to wiedza ma charakter nieskodyfi kowany i nie podlega mechanizmom rynkowym (podlegają im jedynie informacje skodyfi kowane i wycenione).

W związku z tym wprowadza ono pojęcie kapitału relacyjnego (fr. capital relationnel), który obejmuje oparte na zaufaniu i wzajemności relacje poza-rynkowe. W tym przypadku często stosowane jest również pojęcie kapitału społecznego, które defi niuje się jako powiązania sieciowe między aktorami sceny lokalnej/regionalnej oraz tradycje kulturowe (wliczając w to „kultu-rę przedsiębiorczości”, normy zachowań społecznych i wspólne działania na rzecz kooperacji). Kapitał społeczny jest rezultatem występowania

rela-153 A. Jewtuchowicz, Terytorium i jego…, op. cit., s. 27, [za:] K. Colletis-Wahl, L‘hypothèse des facteurs de concurrence spatiale: quels fondements? „Revue d‘Economie Régionale et Urbaine”, nr 5, 1995, s. 805-806 oraz G. Colletis, B. Pecqueur, Intégration des espaces et quasi-intégration des fi rmes: vers de nouvelles rencontres productives?, „Revue d‘Economie Régionale et Urbaine“, nr 3, 1993, s. 497-498.

154 J. Grzeszczak, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, Prace Geografi czne Instytutu Geografi i i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, nr 173, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 1999, s. 56-58.

155 Pojęcie „wiedzy milczącej” (ang. tacit knowledge) zaproponował M. Polanyi, który za-uważył, że wiemy więcej, niż potrafi my powiedzieć (ang. we know more than we can tell), a zarazem wskazał, że wiedza ta umyka świadomości tych, którzy ją mają. Szerzej: M. Polanyi, The Tacit Dimension, Doubleday, New York 1967; M. Polanyi, Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, Routledge and Kegan Paul, London 1958.

cji sieciowych między autonomicznymi partnerami (podmiotami) rozwoju regionalnego i istniejących między nimi interakcji. Wspiera on kooperację w długim okresie, pogłębia relacje ekonomiczne i kreuje zaufanie będące elementarną determinantą konkurencyjności. Jednocześnie wspiera on funk-cjonowanie rynku i instytucji, umożliwiając oszczędności w obszarze kosztów transakcji (np. koszty zawierania umów, nadzorowania i respektowania ich przestrzegania). Kapitał społeczny odgrywa również ważną rolę w procesie zbiorowego uczenia się i uzyskiwania umiejętności charakterystycznych dla danego środowiska lokalnego, stymulując równocześnie jego zdolności innowacyjne. Za pomocą lokalnych i regionalnych sieci transferowana jest nieskodyfi kowana wiedza skumulowana w konkretnym środowisku, co uła-twia pozarynkową dyfuzję wiedzy, umiejętności i innowacji¹⁵⁶.

Interdyscyplinarny charakter terytorialnego paradygmatu rozwoju jest niewątpliwie pozytywną stroną tego podejścia. Rozważania będące jego skut-kiem cechuje złożoność i wielowątkowość. Terytorium jest identyfi kowane i opisywane w oparciu o następujące założenia¹⁵⁷:

 nie jest ono defi niowane w wymiarze geofi zycznym i zdefi niowanym przez granice administracyjne, ale stanowi przestrzeń abstrakcyjną, określoną przez granice sieci i aktywność podmiotów w niej działających i ją tworzących;

 to miejsce historycznie nacechowane, mające wyraźny kontekst spo-łeczny i instytucjonalny, ukształtowany przez ścieżkę jego rozwoju;

 jest miejscem stworzonym przez aktorów, reprezentuje logikę „aktyw-nej przestrzeni”, która jest identyfi kowana i tworzona przez pryzmat podmiotów w niej działających;

 określane jest jako miejsce tworzenia działalności gospodarczej, kre-owania relacji między partnerami, miejsce sprzyjające zmniejszaniu kosztów transakcji gospodarczych;

 jest miejscem, w którym powstają zasoby specyfi czne i kapitał społecz-ny, zasoby konieczne dla tworzenia procesów wiedzy (ze szczególnym uwzględnieniem interaktywnego uczenia się) i innowacji, a także trans-feru technologii;

 to miejsce, które charakteryzuje własny sposób koordynacji zachowań konkretnych podmiotów i zarządzania zmianami (governance).

Paradygmat rozwoju terytorialnego zgoła odmiennie pojmuje znaczenie i funkcje podmiotów działających w konkretnej przestrzeni. To podmioty identy-fi kujące się z przestrzenią i aktywnie partycypujące w jej tworzeniu (za pomocą wspólnego działania), a nie struktury administracyjne mają kluczowy wpływ

156 I. Pietrzyk, Polityka…, op. cit., s. 28.

157 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 17.

na sposób funkcjonowania terytorium. Innymi słowy, w zakresie zarządzania i polityki rozwoju to terytorium określa metodę regulacji i koordynacji zachowań podmiotów działających na jego obszarze. Ten nowy i stanowiący alternatywę w relacji do klasycznych form sposób zarządzania przestrzenią, określany jako governance¹⁵⁸, defi niuje zarządzanie jako samoorganizację podmiotów i ich współdziałanie¹⁵⁹. Koncepcja ta wyznacza nowy kierunek rozumienia rozwoju będący wynikiem ewoluującej rzeczywistości. Governance jest rezultatem de-mokracji, dlatego też opisuje społeczności ludzi wolnych, które żyją w obrębie systemów demokratycznych, w warunkach względnego dobrobytu, obfi tującego w bogate kontakty z otoczeniem. Zarządzanie takim społeczeństwem wymaga zastosowania innych metod niż w przypadku społeczeństwa tradycyjnego. Klu-czowe są tu dialog i kompromis. Governance implikuje rzeczywistość, gdzie wszystko podlega negocjacjom, gdzie ma miejsce rzeczywista debata i gdzie przyjmuje się, że negocjacje prowadzone są między równorzędnymi partne-rami, a ich rezultatem są racjonalne kompromisy. Governance określa system stosunków społecznych jako grę i przyjmuje, że reguły gry są sprawiedliwe, a każdy może w niej brać udział i odnieść zwycięstwo¹⁶⁰.

Zintegrowane podejście terytorialne, powstałe na pograniczu ekonomii, nauk regionalnych, socjologii i geografi i, zdecydowanie różni się od inter-pretacji dokonywanych w obszarze klasycznych teorii ekonomii. Wskazuje ono, w jaki sposób konkretna przestrzeń kreuje dynamikę i autonomię pro-cesem rozwoju. W tej koncepcji przestrzeń „tworzy” dynamikę gospodarczą i jednocześnie nadaje jej właściwe cechy. Skutkiem nowego paradygmatu rozwoju regionalnego jest radykalna zmiana podejścia do przestrzeni i roz-woju lokalnego. Jak słusznie wskazuje A. Jewtuchowicz, obecnie następuje zmiana postrzegania przestrzeni w kategoriach „miejsca” w stronę tery-torium rozumianego jako aktywny podmiot – „aktor na scenie lokalnej”.

W klasycznych teoriach ekonomii przestrzeń postrzegana jest jako czynnik wtórny. W najnowszych koncepcjach logika jest odmienna, gdyż przestrzeń jest w nich najważniejsza. To ona odpowiada za generowanie społeczności, miast i gospodarek. Procesy innowacyjne są „dziełem” danej przestrzeni¹⁶¹.

W naukach regionalnych, w ostatnich trzech dekadach, zaobserwować można wzrost zainteresowania problematyką odnoszącą się do procesów in-nowacji, mechanizmów uczenia się oraz transferu wiedzy i innowacji. Nacisk kładzie się na społeczne i instytucjonalne aspekty rozwoju regionu. W tej orientacji badań eksponuje się pozaekonomiczną specyfi kę relacji w

gospo-158 Niestety, nie istnieje dobre polskie tłumaczenie tego pojęcia, najlepiej oddaje jego istotę

„współzarządzanie”.

159 A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 19.

160 A. Jewtuchowicz, Terytorium i jego…, op. cit., s. 26-27.

161 A. Nowakowska, M.E. Sokołowicz, Z. Przygodzki, Region…, op. cit., s. 90.

darce globalnej i opartej na wiedzy. Wskazuje się na istotną rolę czynników terytorialnych i lokalnie „zakorzenionych” w rozwoju gospodarczym. Pod-kreśla się znaczenie kooperacji i zaufania wynikające z podłoża kulturowego i środowiska lokalnego jako podstawa procesu tworzenia, absorpcji i dyfuzji wiedzy oraz innowacji. Badacze mocno eksponują rolę bliskości przestrzen-nej, która sprzyja procesowi akumulacji wiedzy, jej transferowi i kreowaniu innowacji. Podkreślają zarazem, że regionalne środowisko wytwarza wiele nieuchwytnych zasobów, które mają decydujące znaczenie w procesie budo-wania regionalnych zdolności innowacyjnych. Zasoby te można postrzegać przez pryzmat charakterystycznego rodzaju kapitału, który wynika z relacji społecznych, norm, wartości i interakcji wewnątrz społeczności. Kapitał ten pomaga przedsiębiorstwom przeciwstawić się niedostatkom mechanizmów rynkowych lub zminimalizować koszty rynkowe¹⁶².

Refl eksja, że fundamentem innowacji jest ciągła i skumulowana wiedza generowana na obszarze terytorium oraz że proces ten charakteryzuje bliskie powiązanie i wzajemne interakcje różnych aktorów społeczno-gospodarczych, przyczyniła się do powstania licznych koncepcji teoretycznych starających się wyjaśnić te zależności¹⁶³. Wśród ekonomistów panuje zgoda w kwestii, że uczenie się, innowacje i przemiany technologiczne mają charakter za-korzeniony w strukturze przestrzennej – są naturalnie lokalne i w znacznej mierze uwarunkowane ścieżką rozwoju terytorium.