-ńisti +
-asti + +
-avi + +
-evi + +
-levi + + +
-oblevi + +
-iti (-eti) +
-oviti + +
-ńiti +
-ńi +
1 SUB, 2 OB, 3 POSS, 4 INSTR, 5 MAT, 6 RES, 7 GEN, 8 SING, 9 TOT, 10 PART, 11 CHAR- -KONKR, 12 CHAR-ABSTR, 13 SIM IL, 14 ZAKRES, 15 L IM IT , 16 LOC, 17 TEMP, 18 CZYN
2.2. FORMACJE PREFIKSALNO-SUFIKSALNE
2.2.1. U w a g i ogólne
Ogromna większość przym iotników odrzeczownikowych powstaje w w yniku sufiksacji (zob. rozdz. 2.1.). Derywaty z prefiksem i sufiksem jednocześnie są w badanym materiale nieliczne i ograniczają się do tzw. „pozornych im iesłowów”
(Kallas 1996: 494), czyli tworów przypominających budową im iesłowy przym iot
nikowe bierne, lecz które wobec braku odpowiednich podstaw czasownikowych trzeba uznać za formacje słowotwórcze motywowane przez rzeczowniki, por. np.
zaźabałi stavk ‘napełniony żabami’ .
2.2.2. Przegląd i analiza m ateriału
1. W Słowniku gw ar kaszubskich znalazło się 10 przymiotników, które można uznać za motywowane w rozumieniu synchronicznym. M ają one różną budowę.
Obok form zakończonych na -oni, -óni obecne są form y zakończone na -ałi, na
wiązujące do dawnych imiesłowów przeszłych czynnych, które w kaszubszczyź- nie regularnie funkcjonują na prawach im iesłowów przym iotnikowych biernych (Breza, Treder 1981: 135).
2. Typ z sufiksem -oni, -óni reprezentują: obklatoni ‘oberwany, obdarty’ (Hel, por. klatę ‘ku d ły’), okaślóni ‘mający kaszel’ (pn, sporad. śr), iom uńoni ‘ zadąsa- n y ’ (Puzdrowo, Pałubice, por. muña ‘warga o bw isła ...’), ovśoni ‘wszawy’ (pn), podgajoni - o ludziach i zwierzętach: ‘długonogi, chudy’ (por. gajda 1. ‘ długa noga’), p o d g a jjo n i - zob. podgajoni (Łubiana), r'ozklatróni ‘nieuczesany’ (Zabo
ry, por. klatra, zwykle pl klatre - w znacz, pejor. ‘włosy, zwłaszcza pozlepiane, nieuczesane’).
Sufiks -a łi występuje w: 'oćaplałi ‘ smutny, przygnębiony’ (Zabory), omśałi
‘pokryty, obrośnięty mchem’ , zaźabałi ‘napełniony żabami’ .
3. Formacje są różnie lokalizowane i przeważnie mają ograniczony zasięg te
renowy. Dane te nie są jednak istotne dla słowotwórstwa, ilustrują raczej stan słownictwa na danym obszarze.
4. Pod względem doboru podstawy formacje układają się w dość jednolity sze
reg. M otyw ują je rzeczowniki pospolite o znaczeniu konkretnym - zarówno ży
wotne, ja k i nieżywotne. Na pograniczu abstractów sytuuje się okaślóni <— kaśel z nazwą czynności w podstawie, jest to jednak czynność percypowana zmysłowo.
5. Jednolicie przedstawiają się derywaty również, jeżeli chodzi o znaczenie.
Poza 1oćaplałi, które wyraża sens porównawczy (S IM IL ), por. Jes té xori, ze tak sejiś 'o ćaplałi? ‘na podobieństwo czapli’, reszta przym iotników ma znaczenie charakterystyczne (C H AR -K O N KR ), określa cechę polegającą na posiadaniu wyróżnika w postaci tego, na co wskazuje podstawa, por.: ovsoni le je ‘ ludzie, którzy mają wszy’ , X o ji obklatoni ja k vqdrovcik ‘ chodzi obrośnięty kudła
m i’ (= ‘ma ku d ły’), i podobnie: Ń i uceśes té są, bąjeś té tak cali je ñ 1'azeła r'ozklatróná?!, OkaSlóná baba préxáda é le me cas zabérá, Ja go jes jin a cé ñe vi ja l, ja k omuúonégo, Podgajoné sviñe vele ñe vázg, Podgajoni xlop vézdñ stra- śno, Ten kam tu musi długo lezec, bo je tak omsali, Z tim daką bę je vnet ćas co zrobić, bo on je ju tak mocno omsali, ze p taki nóm ten mex zválajq vedno na glovq, Ten stávk je tak zazabali, ie go leye nazévajq źabińcem.
Formanty przedrostkowe doprecyzowują treść formacji, dając dodatkowe w y obrażenie o tym, w ja kim kontakcie z przedmiotem pozostają rzeczy nazwane podstawowym rzeczownikiem, np. ob- ‘w kontakcie z powierzchnią boczną’ , o-
‘dookoła’ , roz- ‘na wszystkie strony’ , pod- ‘poniżej’ , za- ‘wewnątrz’ .
6. Najsilniejszy związek semantyczny wykazują formacje prefiksalno-sufiksalne z derywatami sufiksalnymi na -ati, -asti i -ovad i w tych klasach przede wszyst
kim znajdą się dublety. Pary z -ati (2), -asti (1) i -ovad (3) mimo dużej bliskości sensów wykazują różnice ujawniające się na poziomie leksykalnym oraz - jeszcze wyraźniej - składniowym, bo przym iotniki prefiksalno-sufiksalne mniej ochoczo wchodzą na pozycję przydawki niż ich współpodstawowi konkurenci, por. ktoś jest omuńoni ‘nadąsany’ a. muńad czy muńasti ‘nadąsany’ lub ‘ z grubą wargą’
(przym iotnik w ro li orzecznika), ale muńata bałka (przym iotnik w ro li przydaw
k i) x o ji obklatoni, krové sę klataté, ale klatati sc ir ‘pies kudłaty’ , łeb klatovati, se jiś 'oćaplałi, ale caplovati xód. Bywa, że różnice zaznaczają się poprzez sam dobór członu określanego, por. dak je omśałi, omśałi kam ‘ obrośnięty mchem’
wobec mexovaté łęki ‘ zawierające dużo mchu, przypominające mech’ .
127
Wyraźne różnice ujawniają współpodstawowe warianty formacji prefiksalno- -sufiksalnych z derywatami paradygmatycznymi, które nie są wyspecjalizowa
ne semantycznie i mogą mieć rozmaite zastosowania zależnie od kontekstu, por.
zażabałi stavk i żabi pesk ‘twarz ja k u żaby’ , żabę oće ‘oczy wyłupiaste’ i in.
zwykłe użycia, których nie pokazuje słownik, np. żaba noga, żabi skrek, rexot...
Całkowicie synonimiczne wydają się przym iotniki ovśoni i vśani, por. ovśoni le je i vśani łeb (a można rzec i zavsoni).
7. Przymiotnikom prefiksalno-sufiksalnym nie poświęcono miejsca we wcze
śniejszych opisach gramatycznych, nie odnalazłam też podobnych tworów we wcześniejszych słownikach Ramułta (Ram I) i Lorentza (LPW, I: A -P ).
2.2.3. Podsum owanie
W Słowniku gw ar kaszubskich zabrakło poświadczeń dla struktur innych niż tzw. „pozorne im iesłowy” , w szczególności nie ma typów z prefiksami zapoży
czonymi, które są charakterystyczne dla współczesnej polszczyzny (Tekiel 1977:
43; Kallas 1996: 494). Tego typu formacje przedstawia słownik Jana Trepczy- ka (1994), por. np. antixolerni ‘ antycholeryczny’ , antiklerikalni ‘antyklerykalny’
(obok derywatów odwyrażeniowych z przyim kiem procem), ale jest to ju ż ka
szubszczyzna literacka, otwarta na obce wpływy, która nie stroni od intemacjo- nalizmów.
Wykaz poświadczonych formantów prefiksalno-sufiksalnych przedstawia ta
bela 2. Uwzględnia ona korelację między danym formantem a pełnioną przez przym iotnik rolą semantyczną.
Tabela 2. Funkcje formantów prefiksalno-sufiksalnych (na podstawie użyć kontekstowych przym iotników )
.__ Funkcje Formanty
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
o- + -oni +
ob- + -oni +
pod- + -oni
+
roz- + -óni +
o- + -ali + +
za- + -ali +
1 SUB, 2 OB, 3 POSS, 4 INSTR, 5 MAT, 6 RES, 7 C.EN, 8 SING, 9 TOT, 10 PART, 11 CHAR- -KONKR, 12 CHAR-ABSTR, 13 S IM IL, 14 ZAKRES, 15 L IM IT , 16 LOC, 17 TEMP, 18 CZYN