WARIANTYW NOŚĆ SŁOW OTW ÓRCZA

Słowotwórstwo kaszubskich przym iotników odrzeczownikowych cechuje stosunkowo duży zakres wariantywności rozumianej jako występowanie forma­

cji motywowanych przez te same podstawy, a utworzonych za pomocą różnych formantów (tzw. przez współczesną gramatykę derywatów współpodstawowych - Kallas 1998: 499). Wynika to m.in. stąd, że kaszubszczyzna w swej odmianie mówionej wykazuje silne wewnętrzne zróżnicowanie i nie ma w niej wykształco­

nego ponaddialektalnego wzorca, który obowiązywałby wszystkich mówiących (Breza, Treder 1981: 91)116 117.

N ie istnieje w zasadzie - poza kilkom a marginalnymi pod względem liczby jednostek - klasa słowotwórcza pozbawiona dubletów. Ich liczba w poszczegól­

nych zbiorach waha się w zależności od pozycji klasy w systemie (w najsilniej­

szych sytuuje się na poziomie ok. 20%, wyjątkowo w formacjach paradygmatycz- nych dochodzi do 55% )"7 i od stopnia konkurencyjności struktur (o wystąpieniu dubletu decyduje głównie podobieństwo funkcyjne formantów).

Obecność wariantów słowotwórczych w systemie języka jest zjawiskiem ob­

serwowanym we wszystkich stadiach jego rozwoju. Z punktu widzenia kryterium wystarczalności języka stanowią one nadwyżkę, jeżeli opozycji form nie towa­

rzyszy opozycja funkcji (znaczeniowej, stylistycznej). Ostatecznym celem, do którego dąży system, jest związanie jednej form y z jednym znaczeniem (nawet je śli będzie ono bardzo ogólne). Dlatego w perspektywie rozwojowej mamy do czynienia z ciągłym procesem o charakterze regulującym. Odbywa się nieustanna selekcja form. Równoznaczne elementy dążą do repartycji, czego efektem jest 115 Opis uwarunkowań między typem znaczeniowym rzeczownika motywującego a rolą seman­

tyczną spełnianą przez przymiotnik jest trudny, ponieważ nie dysponujemy w chw ili obecnej w y­

starczającą metodologią do tego rodzaju prac. Próbę dla języka polskiego podjęła ostatnio M. Urban (2006: 129-137). Z jej obserwacji wynika, że wpływ znaczenia rzeczowników podstawowych na jakość i zakres znaczeń tekstowych tworzonych od nich przymiotników jest ograniczony.

116 To zróżnicowanie ujawnia się we wszystkich podsystemach, także: fonetycznym, fleksyjnym, leksykalnym i frazeologicznym, składniowym, co widoczne jest w przywoływanych w pracy cyta­

tach.

117 Szacunkowe dane dla większych klas przedstawiają się następująco: -ovi 18%, -ni 21%, -s ii 17%, -ó\> 21%, -in 22%, -ati 29%, -ovati 19%, -ani 36%, -isti (-esti) 54%, -asti 55%, -levi 28%, formant paradygmatyczny 55%.

151

utrzymanie rywalizujących form z częściowym lub całkowitym podziałem zakre­

sów użycia i znaczeń między nim i. Proces przebiega w niejednakowym tempie na poszczególnych terenach i w poszczególnych parach wyrazów i nie zawsze konsekwentnie w raz obranym kierunku. M ożliw e jest także wycofywanie się de­

rywatów reprezentujących starszy typ budowy (Satkiewicz 1982: 340-382).

Zebrane fakty pozwalają śledzić bieżący etap procesu. W całości materiału w i­

doczne jest niewielkie rozchwianie strukturalne, np. w zakresie derywatów z -ati, -asti oraz -iti, -isti (-esti), które w ogóle mają stosunkowo wysoki współczynnik wariantywności, a wymieniają się szczególnie chętnie przy podstawach nazywa­

jących ważne dla mówiących elementy świata, por. paśćeti - paśćesti, gleńisti - gleńasti, xmuresti - f xmurasti, kłosati - kłos asti, steblati - steblasti i in. Nie do końca rozdzieliły się pokrewne -ati i -ovati, por. gr'ećati - grećovati, p a lca ti - palcovati, sąkati - sąkovati itp., -ski i -ovski: gąski - g'axovski, ź ijk i - zedovski.

Jedynie obok -ani występują formacje z sufiksem wtórnym -anni: drevani - drevanni, płótńani - pbótńanni, remani - remanni itd. (chociaż te pary są zróżni­

cowane geograficznie - zob. 3.7). A le widać też tendencję do porządkowania ty ­ pów. Wyraźna selekcja odbywa się ju ż na etapie doboru podstawy słowotwórczej.

Formanty takie ja k -ski albo formant paradygmatyczny dążą do przejęcia podstaw będących odpowiednio: nazwami miejsc (wyjątkowo mało dubletów) i nazwa­

m i zwierząt (wyjątkowo dużo dubletów). Ciekawie układają się relacje w parach form acji z klas izolowanych, poświadczonych jednym, dwoma przykładami, ja k -elni, -ijn i, -alni, -arni, -ićni, by wym ienić tylko rozszerzenia sufiksu -ni. Derywa­

ty z tym i formantami albo w yro b iły sobie pozycję w systemie (mlećarni ‘przezna­

czony na m leko’- mlećni ‘ dotyczący m leka’ , ‘biały ja k m leko’), albo rywalizują z formami o innej budowie, por. rzadkie taklećni ‘charakterystyczny dla hołoty’

wobec powszechnego taklovati (używanego także w znaczeniu porównawczym) oraz ścierające się p a r a f aln i - p a r a f ijn i, które ks. Sychta ukazuje w odmiennych kontekstach: p a r a f aln i dóm... koscól, ale p a r a f ijna zema.

Podstawą repartycji derywatów przeważnie jest wiązanie się przymiotników z określonymi typami semantycznymi rzeczowników, a powtarzalność tych związ­

ków prowadzi do wykształcenia się dodatkowych komponentów znaczeniowych, jak w przytoczonych wyżej przykładach. Ale nie brak też sytuacji, gdy podział znaczeń derywatów dokonuje się wraz z różnicowaniem się znaczeń podstawy, np. górna jizba

‘będąca na górze’ (od góra ‘położenie wyżej względem czego j- g ó r o v i kitka ‘miesz­

kający na górze’ (od góra ‘wzniesienie’). Podobne przykłady traktować można jako szczególny typ homonimów słowotwórczych (por. Buttler 1972: 140-143).

Więcej szczegółów dotyczących współistnienia przym iotników odrzeczowni- kowych mających te same podstawy przynoszą odnośne rozdziały pracy oraz ta­

bela 9. Zawiera ona alfabetyczny wykaz wyrazów motywujących więcej niż jeden przym iotnik wraz z listą derywatów uporządkowanych według klas (ze względów technicznych sufiksy proste i rozszerzone potraktowane zostały łącznie i uwzględ­

nione w jednej rubryce). Z tabeli można odczytać - w układzie pionowym - l i ­ czebność wariantów w poszczególnych klasach słowotwórczych oraz to, jakiego rodzaju podstawy obejmuje wymiana i jakich wyrazów dotyczy. Układ poziomy informuje o rozległości szeregu oraz o udziale jednostek określonych klas.

Tabela 9. Wariantywność słowotwórcza derywatów paradyg­ mat

i

-O barańi bocani bocóni bozi brute i buli biskupi celąci, celëci

-iti (-ëti) -o vi ti -ńiti

-ëvi -lëvi -oblëvi

:iU

>t-3 X )

-avi-asti Ibarańasti| bocóńasti 1 ceglasti

-isti (-ësti) -ńisti 1 teepisti

-ani -ńani -ováni -anni bórńani bulvani ceglani ceńani

-ati, -ovati -kovati babovati beckovati I bulovati

* ai

babin 1 brutćin bałcin côrcin

-óv bratöv cëgônôv

-ski -ovski (-evski) -arski babski Boski ^■!5co

G 2CO

'JE ^cegańs

ki cëgônski

— C C C e - C S c C

c > > >ej .2, «— U >c¿

• ® V , 1* ” 7 ? T

B - G■O

- ł - bratni bratećni brónni brukevni buksni b'ulevni ₃

>o

d—

celni _G

G

<D

O córećni

-ovi (-evi) babovi beckovi borovi bronovi brukovi buksovi buksevi bulevi bulvovi burovi cënovi

t / 1

CtJ

C / t o

O / / o

Hh

Û-baba baran bećka bocón _ÛX

•o

co bór brat brona bruk brutkaI buksë bula bulva°c3 3 - O bałka ^G

2co

£ wG O

c3-' S

O :<D

CO

O Cëgôn cëna córka

paradyg­ mat ćapli card diabli djâbli diobli diaxli diaxli dioxli >O

■oSi

-iti (-««) -oviti -ńiti

-ëvi -lëvi -oblëvi dobrotlëvi

-avi 1 d'uravi '>_C3

H3 K

-asti drzènasti

-isti (-ësti) -ńisti O)

:<U

>o

°KJT3

CA) :c•0>

t i-a

1 1 1 ! 1 i 9 i1 i 1

djâblovàni drevnani dr'evnanni dr'eviionm drevani drevanni

-ati, -ovati -kovati caplovati1 dâkovati descovati I djâbiovati diâblovati diaxlovati 1 diâxtovati 1 d'urovati

es S

§P

* ia

1 gdovin

-ôv

•o>i-i

></5

T3

-ski -ovski (-evski) -arski cartovski I dëserski | diabelski I djâbeiski diobelski I 1 folvarski gâski e'âxovski

-ni -ovni (-evni) -ecni -ijni -alni -arni -icni (-ëcni) dâcni diabelni I djâbelni djobelni I

'£13 1T3

I diâxelni I i djoxelni J '5

o JSo

-a ^do

lni

■-s ; i_{O o}

f t £

1 folvarcni

-ovi (-evi) dâkovi deseovi

■>

'oT3

Formanty Podstawy capia ćart dâka deść dëser diabeł djâbei djobeł diaxeł diâxel

XO

T3

I d'obrota1

T3•O

drevno drżeń drevo dura

2_o

0)PO

a j-3

1 folvark! Gâx gdova

paradyg­ mat P

-ski -ovski (-evski) -arski morski męski 15_tn

reX

3

15V l-3

C3O pański

-ni -ovni (-evni) -eëni -ijni -alni -arni -icni (-ëcni) mlècni mlèëami mroźni

cC/5

paradyg­ mat tpańići _>o

-ni -ovni (-evni) -efni -ijni -alni -ami -icni (-ëcni) prosna__ _c

>o

paradyg­ mat voli vrôbli vilci zajići zajci zgrèbaci złoti zverëci, zveraci -c>N:e

•N

'G£

>NN

-iti (-ëti) -oviti -ńiti vodñiti 1

-ëvi -lëvi -oblëvi 1 zgodlëvi ; 1 zatoblëvi

-avi-asti-isti (-ësti) -ńisti vodnisti | vetrësti I 1 zâmisti 1 zdroiisti

-ani -ńani -ovâni -anni złocani

-ati, -ovati -kovati vodovati voiovati vrôblovatiI I vrodovati 1 vatrovati veprovati vilcati tzâmati

'G i

-ÔV zajcôv

-ski -ovski (-evski) -arski

£2 _{to o}>

■

>R

s

>N

-ni -ovni (-evni) -eëni -ijni -aini -arni -icni (-ëcni) vodni vetfni _G

:s-a

N

"Og

•Ow

N

I zgrèbnâ żałobni

-ovi (-evi) volovi vrodovi

m>

>8 'a<u

> vilkovi

.o

1

_{N z}^vefo

vi

0

1

O.9.‘-c

>N£

1 1

Forman ty \ Podstawy voda1_________________1 vrôbei vrôd vater

'a<D

>-> zajc zâmo •O

N cd T3 Otxt

N vcttX>_•<D

>•—01

N złoto zverą żałoba_°cd

'£>N cd

1

_>N£

N _cd

1 Żid

Trzeba zastrzec, że synteza danych w omawianym wycinku zagadnienia jest trudna. Otrzymanie dokładniejszego obrazu wariantywności kaszubskich przy­

m iotników denominalnych wymagałoby dodatkowych studiów historycznojęzy- kowych, popartych dalszym materiałem, dobrą znajomością praw rozwojowych słowotwórstwa dialektalnego oraz wiedzą o rozwoju poszczególnych klas forma­

cji, do czego w ch w ili obecnej brak jest dostępnej literatury.

W dokumencie Słowotwórstwo kaszubskiego przymiotnika : formacje denominalne (Stron 152-162)