Z sufiksem -ani

1. Klasa form acji na -ani reprezentowana jest przez 68 struktur. Są one sło­

wotwórczo przejrzyste poza obecnym ju ż tylko w mowie najstarszego pokole­

nia użytkowników przym iotnikiem f f małńani ‘ o płomieniu pełgającym’ , który zachowuje słaby związek zarówno z rzeczownikiem małńa 1. ‘błyskawica bez grzmotu’ , ja k i czasownikiem małńic są 1. ‘błyskać się bez grzmotu’ .

2. Materiał przedstawia się następująco: baválñani (pn), bavelñani ‘bawełnia­

n y ’ (por. baválna, bavelna), blaśani ‘ zrobiony z blachy, blaszany’ , b u lv a n i- rzad­

ko: ‘ ziemniaczany’ (por. bulva ‘ziemniak’ ), belezńani - od delezna, ceglani ‘ zbu­

dowany z cegły’ , ceńani - od cena ‘zrobiony z cyny’ , detćani ‘kosztujący grosze, tani’ (por. détk 1. ‘ dziesięć groszy wzgl. fenigów ’), drevñani ‘ drewniany’ , drócani

‘zrobiony z drutu’ , drevani, drevani ‘ drewniany’ , gnácani ‘kościany’ (por. gnat

‘kość, gnat’), gleńani 1. ‘ zrobiony z g lin y ’ , 2. ‘kruchy, łam liwy, słaby’ , govñani

‘mało wartościowy’ , góvúani - z odcieniem bardziej wulgarnym: zob. govñani, ja d ra n i - 1. od ja d ro ‘ sieć’ , 2. ‘ zrobiony z lekkiej, przezroczystej tkaniny’ (por.

ja d ro 1. ‘jakakolw iek sieć'), ja g la n i - od ja g ła ‘ proso ’, jig le ń an i, jegleńani - od jig le n a je g le n a ( ‘ja ło w ie c’), karńani - od karna w znacz. 1. ( ‘w ie lki półstożko- waty kosz z drewnianym dnem na ryby noszony na plecach, pleciony z korzeni sosnowych na zebrax z płaskich szczapek’), konoplani - od konopie ‘konopny’ , krévani (pn), krvani ‘podobny do k rw i’ , krovani ‘należący do kro w y’ , Ińani - od len, ‘ lniany’ , łupćani ‘pleciony z łupek’ (por. łupka ‘pas rozszczepionego korzenia sosny lub jałowca, niekiedy także młodego dąbczaka, służący do wyplatania ko­

szy’), t f małńani ‘o płomieniu pełgającym’ , maślani ‘mający kolor właściwy ma­

słu, maślany, krem owy’ , olovani ‘zrobiony z oło w iu ’ ,parcani - o d p a rł (1. ‘ grube płótno lniane lub konopne’ , 2. ‘tkanina zawierająca mały procent wełny '),p łó tńa n i

‘zrobiony z płótna’ , półdjablani ‘ sporządzony z grubego płótna’ (por. półdjabeł

‘najgrubsze płótno - na w orki, żagle...’) , paśćani - rzadko: ‘piaszczysty’ , rżani 1. ‘żytn i’ (por. f reź ‘ żyto’ wyłącznie ju ż tylko w drobnej twórczości ludow ej...), remaní ‘rzemienny, skórzany’ (por. rem ‘rzemień’), ródlani ‘źródlany’ (por. rodło

1. ‘źródło’), sklani, śklani ‘ szklany’ , skleńani, skleńani ‘ zrobiony ze szkła, szkla­

n y’ , skorani ‘ skórzany’ , słomani 1. ‘ zrobiony ze słom y’ , srébrani, odm. sr'ébrani (sporad. pd) ‘srebrny’ , stalani ‘ stalowy, m etalowy’, sukńani, odm. súkñani, sék- ńani - od sukno ‘ sukienny’ , śkańani - od śkańe ‘podobny do nosideł’ (por. śkańe 1. ‘drewniane nosidła z nieckowatym wgłębieniem na kark, zakładane na barki, zaopatrzone po zwężonych bokach w łańcuszki do zaczepiania wiader i koszów’), ta tć a n i- rzadko: ‘ ojczysty, rodzinny’ (śr), velñani, odm. válñani (Puckie), válñani (pn-wsch), váñani (Połchowo) ‘zrobiony z w ełny’ , vsani ‘mający na sobie wszy, zawszony’ , zdródlani ‘źródlany’ (por. zdródło ‘początek rzeki, strumienia, źró­

d ło ’), zlocani - zob. złoti w znacz. 1 ( ‘wykonany ze złota, pozłocony’).

1 0 4

Dane A JK (IX , m. 414-415 i komentarz w cz. II: 95-99) rozszerzają zbiór form o nieobecne u Sychty odmiany przymiotnika ‘ szklany’ : sklqni, skláni, siani, śklańani; ‘ słomiany’ : slomani, słomąni, słómoni, slómqnv, ‘ drewniany’ : drevñqni.

Dodatkowo zapisano sporadycznie występujący przym iotnik kamani notowany w opozycji do powszechnego kamanni (por. SFPS X II, s. 117-119).

3. Formacje zlokalizowane są na całym obszarze Kaszub. Ewentualne ograni­

czenia zasięgów mają przeważnie charakter leksykalny, por. np.ja d ra n i mex ‘wo­

rek z sieci’ (Hel, Wielka Wieś, Chłapowo), półdjablani mex (Hel), Pérvé jednak tak ńe belo, źebe xto jadrané nog'avice nosił, a je ś ob zemą ja k j i s (Sławoszyno, Żarnowiec, Strzelno, Wielka Wieś), karńana poduska ‘poduszka, jaką kładły so­

bie niegdyś rybaczki na krzyż, ilekroć m iały nieść karénq na plecach’ (Wybrze­

że), skańana vaga ‘waga szalkowa’ : Do váíeúa masła nálepsá je skańana vaga (sporad. pn).

Istotna ze słowotwórczego punktu widzenia jest opozycja, jaką tworzą przy­

m iotniki na -ani z równoległym i formacjami z sufiksem -anni. Formy na -ani powszechne były w dialektach słowińskich, a dziś występują ze szczególnym nasileniem w kaszubszczyźnie północnej. Im dalej na południe, tym częściej for­

macje obu typów spotykają się (por. A JK IX , m. 414-416 i cz. II: 96). Zauwa­

żyć też trzeba występowanie na północno-zachodnim krańcu terenu przymiotnika krovani, z sufiksem -ani przy nazwie zwierzęcej, podczas gdy regularne i po­

wszechne są warianty z - i (krovi) lub -ski (króvski).

4. Sufiks -ani jest wyspecjalizowany w zakresie doboru podstawy. Wszystkie przym iotniki motywowane są przez rzeczowniki pospolite o znaczeniu konkret­

nym. Są to przede wszystkim nazwy materialne (84% bazy derywacyjnej), por.

bavełńani <— bavelna, blasani <— blaxa itd., rzadziej nazwy przedmiotowe, por.

np. karńani *— karna, skańani <— skańe, wyjątkowo zwierzęce: krovani <— krova, vsani <— ves a. vsa, a zupełnie odosobniona jest formacja od nazwy osobowej:

tatćani <— tatk.

5. Funkcja semantyczna derywatów nie jest z góry określona, choć widać przewagę użyć materiałowych (M AT), w których podstawa przym iotnika nazywa materiał, a rzeczownik określany to, co wykonano z tego materiału: bavelñané nog'avice ‘nogawice uszyte z bawełny’ , blasani vqbork, talér ‘zrobiony z bla­

chy’ , por. też: bulvaná zácérka (Bulvaná zácérka je zdróv), cenovi kriz, drócani płot, drócaná lina, drevané gozje. gléñani gark, gleñaná miska, jigléñané pivo, konoplané buksę ‘ spodnie’ , łupćani koś,parcana torba i in. Przy podstawach ma­

teriałowych poświadczona jest także funkcja genetyczna (GEN), por.: bulvaná męćka ‘mączka pozyskana z ziemniaków' Jaglane krepé ‘kasza, której dostarcza ja g ła , tj. proso’ , Ińani olej ‘ olej pochodzący z lnu’ oraz porównawcza (S IM IL), np.: maślana sekńa (M ała na se maslanę sekńq i kapelus) ‘ suknia barwą przypo­

minająca masło’ i analogiczne: krévaná farba, Inane vlosé.

Gdy podstawa nazywa przedmiot, możliwe są użycia wskazujące na w ytw ór (RES): belezńani jedváb (Kupq sobe belezńani jedváb v kvátki do nocné kosie)

‘jedwab na bieliznę’ , zakresowe (ZAKRES): jigleúané dreva ‘drzewa będące ji g l é n f , lokatywne (LOC): ródlaná a. zdródlaná voda (Ródlaná voda je zdróv do p ica ) ‘woda czerpana ze źródła’ , obiektowe (OB): detcané zabávki (Nakupiła

105

détcanex zabávkóv dlá je c i na gvázdkq) ‘zabawki kupione za dętki’ , i trudne do jednoznacznej interpretacji użycia typu: détcané opłatę, To je detćani vedatk, w których podstawa przymiotnika pełni w adekwatnej konstrukcji rolę określenia ilościowego ‘kosztujące dętki’ - by wym ienić te funkcje, które znalazły potwier­

dzenie w badanym materiale.

Niespodziewanie w omawianej klasie znalazły się derywaty o znaczeniu cha­

rakterystycznym konkretnym (C H AR -K O N KR ), obsługiwane głównie przez for- manty -isti (-ésti) oraz -ati: vsani łeb ( Vez sobe ten vsani łeb vemij) ‘ głowa, na której są wszy’ , rodlana łęka ( Uvazáj, co te me na té ródlané łęce kona ńe utopis)

‘trzęsawisko’ , czyli ‘łąka mająca liczne źródła’ , paśćane pole ‘pole obfitujące w piach’ . Ujawniające się w parafrazach znaczenie kwantytatywne jest wtórne, sygnalizuje typowe dla derywatów charakterystycznych przekroczenie normy dla danego obiektu.

Szczątkowe derywaty od nazw osób i zwierząt (veí jest nazwą zwierzęcia, ale w gromadzie konceptualnie zbliża się do pojęć materialnych) realizują się w ty ­ powych dla siebie zastosowaniach posesywnych i pseudoposesywnych (POSS):

tatćanć stronę ‘ ziemia ojców ’ , krovaná lęka (Na krované łęce pase króvnik léjké krové) ‘pastwisko dla krów dawnych robotników dworskich’ .

6. Warianty słowotwórcze ma 21 przym iotników (36%, ponad jedna trzecia zbioru). Stosunkowo duży jest zakres elementów objętych wymianą: -anni (7 razy), -isti (3), -asti (2), -avi (2), -ski (1), -a rs ii (2), -ovi (3), -n i (1), -ati (1), for- mant paradygmatyczny (2), -óv (1).

Formacje z sufiksem -ani wymieniają się najczęściej z identycznymi co do znaczenia derywatami na -anni (zob. niżej) i - w mniejszym stopniu - z dery­

watami z -ovi, z którym i dzielą się funkcją materiałową, por. bulvaná a. bulvová zácérka, ceńani a. cénovi kriź, skorané rqk'avice, skorani zakét i skórová torba, skórovipiase. Człony z -ovi mają przeważnie charakter lokalny, zapisane zostały w północno-środkowej części Kaszub (bulvová zácérka - Puszcza Darżlubska, skórovi - Pomieczyno, Żukowo, Przodkowo, Kielno, Łebno).

Pozostałe wym iany zdarzają się incydentalnie i dowodzą raczej prób porząd­

kowania systemu słowotwórczego poprzez wiązanie współpodstawowych form z określonym kontekstem użycia i - w konsekwencji - z różnicowaniem się zna­

czeń. Na takiej zasadzie funkcjonują np. warianty z sufiksami -ani i -isti, -ani i -asti, -ani i -ati, por.: ceglani mur, koscół ‘ z cegły’ , ale ceglasté vépeki ‘ru­

mieńce, wypieki barwy cegły’ , velnané strefie ‘pończochy, skarpety z w ełny’ , ale velñistá ovca ‘ dająca wełnę’ , gnácani zęb ‘z kości’ , ale gnácati xłop ‘mający same kości’ . Bywa, że poszczególne formacje konkurują w szeregu wieloczło­

nowym, por. gleńani gark ‘z g lin y ’ ale gléúisté pole, gleńasta rola ‘zawierające glinę’ (tu jeszcze wchodzi przym iotnik g lin ni, por. glinná droga), gleńasti xléb

‘ja k glina’ . Opozycja semantyczna zachodzi też między przym iotnikam i na -ani i -avi: krévani, krvani ‘podobny do k rw i’ (krévaná fa rb a ) wobec krvavi ‘ obfitu­

jący w krew ’ (krvavá vojna), choć druga para: vsani i vsavi wyraża ten sam sens

‘mający wszy’ .

Własny zestaw wariantów mają formacje motywowane przez nazwy zwierzę­

ce i osobowe, por. synonimiczne w zasadzie krovani — krovanni — króvski — kro vi

106

oraz różne co do znaczenia tatćani — tatków. Kaśebe to sę moje tatćane stronę, Na tatkovim grobe zasada jem j i s kvate.

1. Zestawienie otrzymanych w yników z danymi zamieszczonymi w Gramaty­

ce pom orskiej (LGP: 754-756) pokazuje ustępowanie formacji na -ani tam, gdzie w grę wchodziłyby zastosowania inne niż materiałowe.

Lorentz notuje wiele przym iotników charakterystycznych ze znaczeniem ‘ma’ : ceńani ‘cienisty’ <— cena, drozjani ‘drożdżowy’ <— d r oz je , gnojani ‘nagnojony, gnoisty’ <— gnó j,je g lan i ‘ iglasty’ <— je g la, maślani ‘maślany’ <— masło (u Sychty wyraz poświadczony w funkcji symilatywnej), meśani ‘myszaty’ <— mes, mrozani m roźny’ <— mróz, mqsani ‘mięsisty’ <— mąso, m ejani <— mej, płovani ‘plew isty’

<— płove, sazani ‘sadzisty, sadzany’ <— saza, śćecani ‘szczeciany, szczeciniasty’

<— Mec, z Jastarni xroscani <— xróst, a ponadto: gofani <— góra, travani <— trava.

Liczne są też w źródle wcześniejszym przym iotniki o znaczeniu ogólnym ‘ sto­

ją cy w pewnym stosunku d o ...’ : deśćani < - de,sć, głovani <— glova, g o ja n i <—

gode ‘ gody, Boże Narodzenie’ , ja s tra n i <— ja stre ‘W ielkanoc’ , jezerani < - jezoro, koclani <— koceł ‘kocioł’ , koblani *— kobła, kobeła ‘kobyła’ , parscani <— parsc prosię , peklani *—pękło, zdrój ani <— zdrój, zdrebani zdrebą ‘ źrebię’ . Szeroki zakres funkcjonalny form acji na -ani tłumaczy się rozległą bazą derywacyjną.

Wprawdzie łączliwość formantu nie wykracza poza rzeczowniki konkretne, nazywające rzeczy i zjawiska odbierane za pomocą zmysłów (z wyjątkiem dwóch nazw świąt), ale większy udział mają podstawy żywotne i niematerialne.

Adiectiva materialne obecne w materiale wcześniejszym, a nieodnotowane przez Sychtę, są bardzo nieliczne: koprani ‘miedziany’ <— koper ‘miedź’ , męćani

‘mączny’ <— męka, vośćani ‘w oskow y’ < - vo.sLplus dwie odmiany dla znaczeń re­

prezentowanych w Słowniku gw ar kaszubskich: ńedvabani ‘jedwabny’ <— ńedvab i olovani ‘ ołow iany’ <— ołóv.