Z sufiksem -asti

1. Z badań I. Winkler-Leszczyńskiej (1964: 66, m. 5, 6, 7) wynika, że ka­

szubszczyzna (wraz ze słowińszczyzną) należy raczej do systemów, w których występują form y z obsługującym te same kategorie słowotwórcze sufiksem -at-, a przym iotników z sufiksem -ast- jest tam niewiele. Materiał zawarty w Słowni­

ku gw ar kaszubskich potwierdza ten wniosek. Odnotowano 33 formacje (plus 2 z AJK). Stanowi to niespełna połowę zbioru na -ati.

2. Większość słów jest obecnie używana: barańasti ‘nieokrzesany’ , bocóńasti

‘podobny do bociana’ , ceglasti ‘ podobny do czerwonej cegły’ , drźeńasti ‘ob­

fitujący w drżeń’ ( ‘rdzeń drzewa’), farba sti ‘kolorow y’ (Staniszewo, Sianowo, por. fa rb a ‘ farba, barwa’ ), gąbasti ‘mający tłuste policzki, pucołowaty’ (pn-zach, por. gąba ‘twarz’), gleńasti ‘zawierający w sobie glinę’ , także o chlebie z zakal­

cem, glovasti ‘mający wielką głowę’ a. ‘podobny do głow y’ , kałduńasti ‘mający duży kałdun, brzuchaty’ , kałtóńasti obok kałtuńasti ‘brudny, kłębiasty’ , kłąbasti

‘ chudy’ (por. kłąba ‘krowa chuda z wystającymi kłębam i’), krevasti obok krvasti - zwykle o oczach nabiegłych krwią: ‘krw isty’ , lepasti (Kępa Żarnowiecka) obok slepasti ‘mający duże oczy’ (por. lepą, ślepą ‘ ślepię’), mevasti ‘ o kolorze podobnym do m ewy’ , morasti ‘ błotnisty’ (por. moras ‘błoto’), muńasti ‘mają­

cy szerokie usta lub obwisłą wargę’ lub ‘nadąsany’ (por. mima ‘warga obwisła, zwł. bydlęca, pysk, paszcza’ , wulg. ‘twarz, usta człowieka’), ogońasti ‘mający ogon \ p e r asti ‘kłębiasty’ (Wejherowskie), pivasti ‘podobny do koloru piwa, bru­

natny, jasnobrązowy, p iw n y’ , fecasti ‘mocno zbudowany, szeroki w biodrach’

(por. rec ‘pośladki, tyłe k’ ), sovasti - o włosach, sierści, o chruście, sianie: ‘na­

stroszony, rozczochrany, sterczący’ , spHżasti ‘ stromy’ (por. spix ‘ stromy brzeg, stroma góra’), steblasti ‘ odznaczający się grubym źdźbłem (pn-zach, por. stebło

‘źdźbło’), strąpasti ‘ strzępiasty’ , śpećasti ‘ostro zakończony, śpiczasty’ (śr, por.

spec ‘ ostre zakończenie czego, wierzchołek, ostrze’), torbasti ‘przypominający torbę’ , travasti obok travasti ‘pokryty, porośnięty trawą’ oraz ‘podobny do koloru traw y’ , trepasti ‘ ociężały, powolny, nieumiejętny’ (pn, por. trepa ‘człowiek po­

wolny, ociężały, flegmatyk’).

Słownictwo odchodzące reprezentuje | xmurasti ‘pokryty chmurami’ (śr).

Jeden przym iotnik został uznany przez ks. Sychtę za nowy (być może w sensie znaczeniowym): verbasti - neolog. o włosach: ‘ spadający na ramiona’ (pn).

Z serii formacji obserwowanych przez autorów A JK (IX , m. 410-412), o gle­

bie: paśćasta, kameńasta, gleńasta, u Sychty obecna jest tylko ostatnia.

3. Formacje na -asti, jakkolw iek rzadsze niż wyznaczające te same funkcje derywaty z sufiksem -ati, pokiywają cały obszar kaszubski z lekką przewagą tere­

nów północno-środkowych. Por. północne: trepasti, verbasti, i dokładniej zloka­

lizowane lepasti (Kępa Żarnowiecka), perasti (Wejherowskie), północno-zachodnie:

gąbasti, steblasti, środkowe: śpećasti, \xm urasti oraz farba sti (Staniszewo,

115

Sianowo). Tereny te w świetle danych zgromadzonych przez eksploratorów A JK (Handke, Popowska-Taborska 1978: 95) charakteryzuje częstsza w opozycji do innych formacji obecność form z sufiksem -isti (-ésti), co tłumaczyłoby ustępowa­

nie formacji f xmurasti na rzecz wariantywnego xmurésti. Interpretowaną przez Sychtę jako ogólna formację gleńasta A JK (IX , m. 412) pokazuje trochę inaczej, bo brakuje je j w większości punktów północnokaszubskich.

4. Podstawami derywatów z sufiksem -asti są rzeczowniki konkretne żywotne i nieżywotne. Zwraca uwagę liczna obecność nazw części ciała jako podstaw derywacyjnych, por. gąbasti <— gąba, glovasti <— glova, kałduńasti <— kałdun, lépasti <— lépq, muńasti <— muña, ogońasti <— ogon, recasti fec.

5. Pod względem funkcjonalnym klasa na -asti wykazuje - ja k była o tym mowa - ścisłą odpowiedniość z klasą na -ati. Trochę inaczej układa się tylko frekwencja wyrazów w poszczególnych grupach znaczeniowych. O ile w klasie na -ati centralne miejsce w układzie funkcji zajmuje relacja charakterystyczna konkretna ze znaczeniem ‘który m a..., jest zaopatrzony w to, co nazywa podsta­

wa’ , a relacja porównawcza w obrębie podstaw nieżywotnych występuje zdecy­

dowanie rzadziej, tutaj widoczna jest większa równowaga. Pozwala to uznać dwa równorzędne schematy.

Pierwszy - rzeczownik konkretny nieosobowy i nieżywotny > przym iotnik charakterystyczny (C H AR -K O N KR ) - realizują gąbasti: Te j i x je c é sę vsétké barn gqbasté ‘mają pucołowate policzki, czyli gąbą’ , steblasti: Ta słoma be są nadávajla] do dakovaúá, bo je steblasta ‘ma stebło, tj. źdźbło’ . Por. też: muńasti {Ona mu je za muńasta i temu on są z ńę ńe zeńi), spećasti {Po jé spećastim nosu je vijec, ze to je sęka ‘ksantypa’), recasti {Récasté końe sę mocne), kałduńasti {Co za kałduńasti xłop) i in. Drugi schemat - rzeczownik konkretny nieosobowy i nieżywotny > przym iotnik porównawczy (S IM IL ) - znajduje zastosowanie w ta­

kich derywatach, ja k ceglasti: Ona x o ji v také ceglasté sekńi ‘ sukni barwy cegły’ , verbasti: Nasé Ance stroję verbasté vlosé... ‘przypominające gałązki w ierzby’ . Por. też: kałtóńasta voda v rece, perasté xmuré, pivasté océ, torbastá sekńa itp.

W k ilk u derywatach obserwować można nakładanie się obu m ożliw ych funk­

cji, np. gleńasti oznacza zarówno ‘zawierający w sobie glinę’ (gleńasta rola), ja k i ‘podobny do g lin y ’ (gleńasti xléb). Nosicielami dwóch znaczeń są też przy­

m iotniki glovasti, por. glovasté je cko ‘ mające w ielką głowę’ i glovastá kapusta

‘kształtem przypominająca głowę’ , oraz trávasti, por. trávasti gruńt ‘porośnięty trawą’ {To tu jé trávasti gruńt, ten ostavita lepé na łęką) i trávasté vlosé ‘ sztywne ja k trawa’ {Véplóc le sobe dobre glovqpo umécim, tej té travastéx vlosóv ńe mjeś mal), też trávastá sekńa ‘koloru traw y’ .

Margines klasy stanowią formacje ukształtowane według wzorca: rzeczownik konkretny osobowy lub żywotny > przym iotnik porównawczy. Por. barańasti: To je barańasti clovek, ten są ńe znaje na obécajax ‘jest niewdzięczny’ , czyli ‘jest ja k baran’ , por. też bocóńastixłop ‘mężczyzna wysoki, równocześnie pochylony’ , bocóńasti gęsor, mévastá gąs, sovasti pes, sovastá kopicą sana, gromada xróstu, trepaste spéré. Podstawy żywotne przy znaczeniu symilatywnym obsługiwane są chętniej przez sufiks -ati niż -asti.

116

6. Wariantywność słowotwórcza jest dość duża. Dotyczy 20 jednostek. Za­

zwyczaj identyczne znaczenie i zakres zastosowań mają formacje z -asii i -ati (paralelnych formacji z -asti i -ovati nie ma w zgromadzonym materiale wcale):

kałduńasti — kałduńati, kłąbasti — kłąbati, kłosasti — kłosati, muńasti — muńati, ste- blasti - steblati, śpećasti - śpHćati, także z pewnym wahaniem trépasti - trepati (por. formacje z sufiksem -ati). Raz poprzez definicję i kontekst ukazana zostaje opozycja znaczenia porównawczego i relacyjnego: kałtóńasti ‘brudny, kłębiasty’

0kałtóńaste xmure) - kałtóńati ‘ adj. od káltón’ (kaltóńata xoroba ‘kołtun’). Zwra­

ca uwagę brak dubletów od podstaw zwierzęcych o znaczeniu porównawczym, chociaż obie klasy tworzą takie formacje. Widać, że nastąpiła tu pewna selekcja form.

M niej par tworzą derywaty z sufiksami -asti i -isti (-esti): drźeńasti - drżeń isti, gleńasti - gleńisti, f xmurasti - xmurésti, p e r asti - p e r esti. Są one również w pełni synonimiczne, ale silniejszy wydaje się typ na -isti.

Osobnego rozpatrzenia wymagają nieliczne warianty -asti i -ani: ceglasti - ce­

glani, gleńasti - gleńani, które przeciwstawiają się sobie semantycznie. Podczas gdy człony z -asti mają znaczenie charakterystyczne lub (i) konkretne, ich pary opozycyjne wyrażają relację materiałową, por. ceglasté vepeki ‘rumieńce, w y- p ie k i’ , gleńasta rola, gleńasti xléb wobec ceglani mur, gleńani gark. Na podob­

nej zasadzie opozycji znaczeń, ale też na prawach ustabilizowania się w danych połączeniach wyrazowych funkcjonują izolowane pary z -asti i -ovi: kałduńasti

‘mający duży kałdun’ {kałduńasti xlop) - kaldunovi (w związku kaldunová xoro­

ba ‘wzdęcie u bydła’), a także z -asti i -avi: krvasti {krvasté oće) - krvavi (krvavá vojna).

Szczególną sytuację mamy w grupie form acji tworzonych od podstaw o zna­

czeniu żywotnym. Wszystkie derywaty wchodzą w relację wariantywności z przy­

m iotnikam i paradygmatycznymi, co pokazuje siłę techniki paradygmatycznej w zakresie tworzenia derywatów od nazw zwierząt (por. rozdz. 3.3.). Odpowied­

nim parom towarzyszy różnica znaczeniowa - człony na -asti są porównawcze, człony na -i, zgodnie z transpozycyjną funkcją formantu, są znakiem czystego stosunku i kontekstowo mogą wyrażać rozmaite sensy, w tym także te zarezer­

wowane dla konkurentów, np.: sovastá a. sová głowa ‘rozczochrana’ , ale poza tym sovép o ro ... i in., por. też: barańasti (barańasti clovek ‘niewdzięczny’) - ba- ra ń i (barańa skóra...), bocóńasti (bocóńasti xłop) - bocóni (bocóńe gńazdo...), mévasti (mévasta gąs) - mévi (mévi k rik . ..).

7. W ocenie Lorentza (LGP: 766-767, 793) sufiks -ayńjest nie za bardzo częsty w formacjach charakterystycznych („adjektiwach posiadania” ), a jeszcze rzadszy w przymiotnikach porównawczych. Wypada podzielić to stanowisko. Przykłady podawane przez niemieckiego badacza są skąpe. Widać powtarzające się i u Sych- ty przym iotniki gleńasti, glovasti, a poza tym m ożliw y polonizm słowiń. grańasti

‘graniasty’ (poi. grań), 4 struktury, którym odpowiadać mogą form y na -ati lub -isti: sazasti ‘ sadzasty’ (por. w tym samym źródle sazati), skridlasti ‘ skrzydlasty’ , spićasti ‘ spiczasty’ (u Sychty skridlati, sp'icati), valńasti ‘wełniasty’ (u Sychty vełńisti), a także 2 formacje o znaczeniu ‘podobny do tego, co nazywa wyraz pod­

stawowy’ : konoplasti ‘konopiasty’ <— konopla oraz mlécasti ‘mleczasty’ <—mleko.

117