Z sufiksem -óv

1. W Słowniku gw ar kaszubskich występuje 75 form acji z sufiksem -óv. Są one w pewien sposób komplementarne wobec derywatów na -in (zob. niżej) ze względu na tożsamość spełnianej funkcji semantycznej. Sufiks -ov rozwinął się z prasłowiańskiego *-ovr>, będącego także punktem wyjścia dla sufiksu -ovi. Oba morfemy o wspólnej genezie na gruncie pomorskim rozdzieliły się i służą jako dwa formanty różniące się dystrybucją oraz funkcją (LGP: 758-760). Oboczna postać prasłowiańskiego sufiksu *-evb nie jest obecnie wykorzystywana w oma­

wianym typie derywacji. Jej ślady utrwalają nazwy miejscowe: Bolszewo, Dargo- lewo, Swarzewo, Lisewo, Bysewo i in. (LGP: 759).

Cechą fleksyjną kaszubskich form acji na -óv jest kontynuacja dawnej odmia­

ny rzeczownikowej, a nie rzeczownikowo-zaimkowej, którą regularnie ma w ięk­

szość przymiotników. Utrzymała się ona również w rodzaju żeńskim i nijakim, o czym świadczy wygłosowa samogłoska a (dla r.ż.) lub o (dla r.n.) zamiast za­

kończenia à (r.ż.) lub è (r.n.) właściwego przymiotnikom o dłuższej formie (Bre­

za, Treder 1981: 119).

2. M ateriał reprezentują leksemy: ańolóv - adj. poss. od ańóFx, b'ednârôv - od bednar, braciskóv - od bracisk, ‘należący do bractwa zakonnego’ , bratôv - od brat, cëgônôv - od Cëgôn, dësrôv - od deser ( ‘ stolarz’ , pn), ja d ô v ‘należący do ja d a ’ (por. j â d ‘dziad, żebrak’), gdôvcôv - od gdôvc ( ‘w dowiec’ ), gospodàrôv - od gospodâr, gvizjôv - od g v iz j (1. ‘przewodnik oprowadzający gvazdkq 71

71 Ze względu na powtarzalność kształtu definicji dla oszczędności miejsca pozostawiam tylko część szczegółową, tj. bez adnotacji „adj. poss.” .

i oznajmujący je j przybycie dzwonkiem lub gwizdaniem’), Jezusóv, częściej P ana Jezusóv - od Jezus, jegomoscóv - od jegomość, k'arcmaróv obok k'acmaróv - od karćmar, kaćmar, kętróv - od kęter (1. zool. ‘ropucha szara, Buto vulgaris j , kravcóv, krávcóv - od k r ave, kráve, ksqjóv - od ksgj, ksijóv - od k s ij (1. ‘ du­

chowny wyznania ewangelickiego, pastor’ , 2. ‘ duchowny katolicki’), Labudóv - od Labuda (częste nazwisko kaszubskie), l'elekóv - od lelek w znacz. 1. ( ‘ lek­

ceważąco lub pieszczotliwie o kimś niezbyt mądrym, nierozgamiętym, głuptas’), ojeóv - od ojc, orgaúistóv - od organista, ópóv - od ópa ( ‘ ojciec matki lub ojca, dziadek’ , sporadycznie pn obok stark, stareśk, rzadziej gdzie indziej), ópapóv - od ópapa ( ‘pradziadek’), pajkóv, odm. pajgkóv (śr pd) - od pajk, pañicóv - od panie (zob.paúcbv),panóv - odpón w znacz. 2. i 3. (2. ‘pan domu, chlebodawca, gospodarz’ , 3. hist, ‘ dziedzic’ ), paúcóv - od pańć w znacz. 1. i 2. (1. hist, ‘ syn szlachcica’ , 2. ‘młody, nieżonaty, w ytw orny pan, panicz’), pasturkóv - od pa- sturk (dem. od pastuf), p'asturóv - od pastur, popóv - od pop, p'ólbratóv - od p ó łbra t (1. ‘brat stryjeczny lub brat cioteczny’ , 2. ‘brat przyrodni’), pólpankóv - odpólpónk (jp ó łpó n k ‘niezamożny, podupadły szlachcic j,p ó n k ó v , odm. pankóv (pd) - od pónk ( ‘gospodarz, najczęściej pochodzenia szlacheckiego, zwł. na południu Kaszub, posiadający większe gospodarstwo i mieszkający w dworku, zwykle w pewnym oddaleniu od reszty w s i’), prédróv - od préder ( ‘ duchowny wyznania ewangelickiego, pastor’), proboscóv - od probóse, ptáskóv - rzadko:

od ptaśk, purtkóv ‘należący do diabła’ (por. p u rtk 4. ‘zły duch, diabeł’ , kartu­

skie, rzadziej wejherowskie i Puckie), pekaróv - od pekár, p érjeióv - od p é rje la ( ‘ stary kawaler lub wdowiec, zwł. je ś li opowiada głupstwa, bzdury’), Poxóv - od Pox (1. ‘P io tr’ , 2. ‘nazwisko kaszubskie’), P'oterkóv - od Poterk (dem. od Poter), Potróv - od Poter, senóv - od sin, sgsadóv - od sęsad, skórcóv - od skórę w znacz. 1. (zool. ‘ szpak, Sturnus vulgaris j , smuckóv - od smućk ( ‘ ślimak w in ­ niczek, H elix pom ada’, Wybrzeże), staréskóv - od stareśk w znacz. 2. ( ‘ ojciec ojca lub matki, dziadek’ ), starkóv - od stark w znacz. 1. i 2. (1. ‘ ojciec ojca lub matki, dziadek’ , 2. ‘teść’), st'olemóv, odm. stolemov, stolimov - od stołem (we­

dług szczątkowych wierzeń ludowych: ‘ dawny olbrzym żyjący na Kaszubach’), strejóv - od strij, strijkóv - od strijk, salt es óv - od saltes ( ‘ sołtys’), Sandaróv - od śandara w znacz. 1. i 2. (1. za czasów zaborów: ‘żandarm pruski’ , 2. w okre­

sie międzywojennym: ‘pracownik p o licji, policjant’), seveóv - od śevc w znacz.

1. ( ‘ szewc’), svagróv - od ś va g e r,ta d n kó v-o d ta tin k (l. ‘ ojciec u drobnej szlach­

ty kaszubskiej’ , 2. pieszczotl. w ogóle ‘ ojciec’), tatkóv - od tatk, tatóv - od tata, vaspaúicóv, vacpañicóv - od v'aspaúic, v'acpaúic, v'aspaúcóv, v'acpañcóv - od v'aspañc, v'acpañc, jv'aspanóv, v'acpanóv - od vaspón, vacpón, zajeóv - od zaje, zajkóv - od zájk (por. też zajk - Ram I, 261), zajgckóv - od zajgćk, zdunóv - od zdun ( ‘rzemieślnik stawiający piece, niegdyś także wyrabiający kafle i naczynia gliniane’), źedóv - od Żid.

3. Geografia form acji na -óv nie wykazuje cech specyficznych. Derywaty w y­

stępują na całym badanym obszarze, a ewentualne ograniczenia terytorialne nie mają charakter słowotwórczego, lecz dokumentują stan leksyki na poszczegól­

nych terenach. Północ Kaszub ma nieco więcej poświadczeń, tam odnotowano przym iotniki: désróv, ópóv, ópapóv,prédróv i usłyszane na Wybrzeżu smuckóv.

4. Przym iotniki motywowane są regularnie przez rzeczowniki męskie osobo­

we (88% bazy derywacyjnej). Mogą być nim i wyrazy rodzime i obce, por. ópóv <—

opa, ópapóv <— ópapa, różne co do budowy morfologicznej — bo zarówno rdzen­

ne: bratóv <— brat, panóv <— pon, sénóv <— sin, ja d ó v <— ja d , ja k i derywowane sufiksalnie: braciskóv <— braciśk, gdóvcóv <— gdóvc,pańicóv <— pańic, b'ednáróv

<— bednár, gospodáróv <— gospodár, orgamstóv <— organista (z udziałem struktur 0 różnej budowie), także złożenia: jegomoscóv <— jegomość, p'ólbratóv <— półbrat - i o dowolnej charakterystyce fonetycznej tematu: twardo- i miękkotematowe.

Grupę podstaw męskich osobowych wspierają nazwy własne, których potencjał został tylko zasygnalizowany w słowniku, np. od imion: Jezusóv <— Jezus, Potróv

<— Poter, P'oterkóv <— Poterk, od nazwisk: Labudóv *— Labuda, Poxóv <— Pox.

Rzadziej podstawę słowotwórczą stanowią rzeczowniki męskie żywotne (13%

zasobu) i są to nazwy zwierząt, np. kętróv <— kęter, pajkóv <— pajk, ptáskóv <—

ptaśk (ostatni z nieoczekiwanym dubletem w klasie na -in: ptasćiń).

Podobna specjalizacja formantu w zakresie doboru podstawy, tj. preferencja podstaw osobowych, cechuje współfunkcyjne -in. Oba formanty dzielą się zaso­

bem rzeczowników według rodzaju: sufiks -óv łączy się z męskimi, a -in wybiera żeńskie. Widać to bardzo wyraźnie w parach typu: cégónóv - cegónćin, désróv - deśrećin, p'asturóv - pasturćin, sęsadóv - sęsadćin, starkóv - starćin, st'olemóv

— stolem ćin i in.

5. Właściwa przym iotnikom na -óv motywacja przez osobowe nazwy własne 1 pospolite (z niew ielkim uwzględnieniem żywotnych nieosobowych) powoduje, że wprowadzane przez formant znaczenie mieści się w ramach szeroko pojmowa­

nej dzierżawczości (POSS) związanej z pojęciem przynależności - od tej najbar­

dziej typowej polegającej na posiadaniu rzeczy przez jednostkę: To je moja łęka, a to svagrova ‘tego konkretnego szwagra’ , poprzez przynależność członków do rodziny lub rodu: Zdunova córka są źeńi z koválovim sénem, aż do przynależności w sensie mniej dosłownym, opisywanej dziś jako użycia subiektowe (SUB): Kede bqje pañcove veselé?, Na tatinkovg pustę noc presto vele lé ji, obiektowe (OB):

Je jem e ze stréjovégo pogrebu, partytywe (PART): Cé bextop mót c'égónove uecé, to be muu są c'égónka vi ja - Reskowo72 czy genetyczne (GEN): Zajkove mąso je smacné.

Por. inne przykłady - dla użyć posesywnych: np. braciskóv róźańc, braciskova ksęzka ( To je braciskóv róźańc, a to braciskova ksęźka), bratowa lęka, cégónóv kóń, cégónova kląć, cégónove zgrebą, j adova torba, gdóvcóv majętk, gvizjova krékuléca ‘gruba, sękata laska, kostur’ , gospodáfova krova, jegomoscova sekńa, kacmarove pole (Kacmarove pole cigńe są od karćme ja z do reki), ksąjóv ogród, ojcova sekńa, ópovapaléca ‘ laska k i j ’ (Ópa musi ju béc doma, bo tu ópovapa­

teca visi), panova krova (To je nasa krowa, a to panovd), pańcóv kij, pasturkóv pes (Xtos pasturkovégo psa prejaxál), pasturova bazuna, pólpankóv sád, pónkova

1~ Można tu zauważyć przechodzenie do relacji innego rodzaju. Przymiotnik nie odpowiada już ściśle na pytanie „czyj?” , lecz charakteryzuje obiekt pod względem jakości: c'egónove ueće - tzn.

‘takie ja k u Cygana’ (rzeczownik odnosi się do Cygana w ogóle, a nie do konkretnej osoby). Por. też l'elekóv: l'elekóv rozem, l'elekova robota..., gadka - ‘właściwa l'elekovi', ‘ja k u l'eleka'.

stodoła (Pónkova stodoła są spdleła),probośćova furm anka (Pred naśim sęsadem stoji probosćova furm anka), stareśkóv ogród, z.edova karćma, ksąjova jevka, ksijova bałka, pańcova brutka, popóv parobk {Popóv parobku umar), półbratove je c e (Półbratove je ce młodo umarłe) i pseudoposesywnych: sm'ućkova xeć

‘muszla ślimaka’ (Orle, Góra Pomorska, Smażyno) oraz dla dużo mniej licznie poświadczonych użyć subiektowych: pajkova p re ja , ptaśkóv głos (Ćeją ptaśkóv głos), vaspanova xoroba ( Vaspanova xoroba zacina są prevlakac), obiektowych:

strijkóvpogreb {Vćora beł strijkóv pogreb) i partytywnych: ańołove skridła, purt- kove rogi, zajcove nogi (w zwrocie przysłowiowym: Jic..., begac na zajcovex nogax ‘ spieszyć się’ ).

6. Wariantywność w klasie form acji na -óv obejmuje 17 jednostek (23% zbio­

ru), co stanowi w yn ik bardzo zbliżony do tego, który mają „bliźniacze” derywaty na -in. Sufiks -óv wymienia się przy tych samych podstawach z formantem para- dygmatycznym (4 przykłady) oraz przyrostkami -ski (8), -ni (2), -ećni (1) i w yjąt­

kowo -ani (1), -ovati (1), -in (1).

To, że wśród wariantów słowotwórczych na plan pierwszy wysuwają się for­

macje paradygmatyczne i z sufiksem -ski, jest śladem starego współzawodnictwa formantów między sobą (datującego się jeszcze na okres wczesnosłowiański - zob. Brodowska-Honowska 1960: 20-26). Znaczenie większości dubletów zamy­

ka się dziś w granicach szeroko pojmowanej dzierżawczości, ale nie zawsze są to pary synonimiczne.

Warianty z - i oraz -óv, tworzone zarówno od podstaw osobowych, ja k i zwie­

rzęcych, cechuje większa identyczność spełnianej funkcji, por. panice końe,panice p oła {To sępańićśpola, a to naśe) i pónkovepole,pónkova stodoła {To jepónkove pole, Pónkova stodoła są spaleła) oraz pajiće nitki {Babć lato je j u tu, poznać to po pajićex ńitkax) i pajkova p re ja . A le o ile człony z sufiksami wyrażają relację posesywną, i to zazwyczaj w je j najbardziej ścisłym sensie jako przynależność osobistą obiektu, to formacje paradygmatyczne mogą mieć znaczenie ogólniejsze, por. pajiće nogi - o cienkich nogach: Ona le md pajiće nogi ‘ja k u pająka’ . Trzeba zauważyć też ograniczenie zasięgu występowania i wycofywanie się form acji na -i: fp a ń ić i (Kępa Żarnowiecka).

Pary z derywatami na -ski ujawniają więcej rozbieżności. Podczas gdy przy­

m iotniki na -óv występują w funkcji wyraźnie posesywnej, niektóre ich odpo­

w iedniki z sufiksem -ski dążą do rozszerzania granic dzierżawczości właściwej i oznaczania cech gatunkujących, por. np. gospodarova krova ‘należąca do tego gospodarza’ i gospodarski sin ‘ syn gospodarza w ogóle’ , gospodarska ćesc ‘w ła­

ściwa gospodarzowi’ , deśróv sin {Deśróv sin śed do vojska) ‘ syn tego deśra (stolarza)’ i deśerske n a rą ja ‘narzędzia, których używa każdy deser’ , sęsadova córka {Sqsdova córka je verą xora) ‘ córka tego sąsiada’ i sęsejke źece {Naśego sęsejkego źecego ńic dotędka ńe zepseło) ‘życie sąsiada w ogóle’ . Nie jest w yklu ­ czone jednak ich użycie posesywne, np.: Ne pola, co te vijiś, to ńe sę naśe pola, le sęsejke.

W relację synonimii słowotwórczej z derywatami na -óv wchodzą wyjątkowo nieliczne, biorąc pod uwagę rozmiary obu klas, przym iotniki z derywatami na -ni, por. bratóv sin i bratne je cko {Je to vaje jecko? Ńe, to je bratne jecko, me je po

8 2

brace vzqlë), sënôv sin i sinećna córka, l'elekova robota, gadka i lelećni clovek

‘niepoważny’ . Twory na -ni usłyszane zostały na północy (bratni) i w pasie zaha­

czającym o środek Kaszub (lelećni - Przodkowo, Pomieczyno, Kielno). Ostatni przym iotnik, mocno zleksykalizowany i przez to nietypowy w klasie struktur na -óv, ma jeszcze wariant wśród form acji z sufiksem -ovad, por. Te je x je cë sę vsëtkè përnq lelekovatè.

7. W porównaniu ze stanem wcześniejszym (LGP: 758-759) niewiele się zmieniło. Potwierdza się obserwacja Lorentza, że sufiks -óv „tw orzy adjektywa posesywne (dzierżawcze) od nazw osób męskich wszystkich pni” i „rzadziej od nazw samców zwierzęcych” (LGP: 758). Dane z Gramatyki pomorskiej pozwalają śledzić tę prawidłowość na w ielu przykładach, przeważnie słowińskich: doktorôv

<— doktór, rëbàkàv +— rëbàk, vqdrovcëkôv <— vqdrovcëk ‘wędrowiec’ , cèsarôv

<— cèsàr, krôlôv < - król, kovàlôv <— ko val, kupcôv <— knpc, balbérôv * - balbèra

‘balwierz’ , belôv <— bela ‘krewniak’ , skôlnôv <— śkólni ‘nauczyciel’ , Cexôv <—

Cex, Damaskôv <— Damask, Norkôv < - Nork, Cërôv <— Cëra, Pàsôv <— Pasa wraz z wcale liczną grupą od nazw zwierząt: bocçnôv * - bocón, drozdóv <— drôzd, yëcâlôv * - yëcal, ftàxôv ftà x ‘ptak’ , krakôv *— krak ‘kru k’ , kretôv <— kret, âpôv

<— apa ‘małpa’ , smokôv <— smok, sërôv <— sur ‘ szczur’ , tkofôv <— tkôr ‘tchórz’ , oslôv *— osel, vqgorôv <— vqgôr, vrôblôv <— vrôbel.

Wysoką frekwencję na gruncie kaszubskim przym iotniki na -óv zawdzięczają temu, że znajdują tu mniejszą konkurencję w dopełniaczu posiadacza, który prze­

ważnie określa stosunki własności w języku polskim. Na Kaszubach m ówi się:

Ten n óźje bratôv, tzn. konstrukcje typu Ten nóź je brata chętnie są zastępowane starszymi (LGP: 1092; Breza, Treder 1981: 153).