Z sufiksem -in

L Derywaty z sufiksem -in reprezentowane są przez 73 leksemy i zapewne nie są to wszystkie wyrazy, jakie mogą być w użyciu. Silną pozycję klasy należy wiązać z tym, że w kaszubszczyźnie, podobnie ja k w dawnej polszczyźnie i w nie­

których innych gwarach polskich, stosunek własności będący prymamą funkcją sufiksu -in określa się przymiotnikiem, a nie dopełniaczem rzeczownika. Mamy zatem konstrukcje typu: brutćena sekńa, mëmina xustka, nie zaś: sëkna brutki, xustka même (por. Breza, Treder 1981: 105). Chociaż - trzeba dodać - przynaj­

mniej na pewnych terenach żywa jest ju ż tendencja do wycofywania się tego typu określeń przym iotnikow ych (por. Smoczyński 1956: 62).

2. Słownik gwar kaszubskich podaje następujące przykłady formacji na -in:

ańółćin - adj. poss. od ańółk13, babin - od baba w znacz. 2. ( ‘jakakolw iek kobie­

ta’), brutćin - od brutka, bałćin - od bałka (1. ‘ kobieta’ , 2. ‘ żona’ , śr), cëgôncin - od C'ëgônka, cotćin - od cotka, ćoteććin - od ćotecka, cotilćin - od ćotilka, co- tilinćin - od cotilinka, cotinćin - od c'otinka, cotineććin - od cotinećka, cotiśćin, cotuśćin - od cotiska, cotuśka w znacz. 1. (dem. ‘ciotka’ ), côrëxûin a. córuxñin 73

73 W podobny sposób konstruowane są prawie wszystkie definicje. Podaję tylko fragment odsyła­

jący do wyrazu będącego podstawą danej formacji.

- od córexna, córuxna, córćin - od córka, córeććin - od córećka, deśrećin - od deśerka ( ‘ żona deśra’ , tj. stolarza, pn), doktórćin - od doktorka, jé v c in - od jévka w znacz. 3., ‘ należący do służącej’ (por. jévka - 3. ‘ służąca, pomoc domowa’), gdovin ‘należący do gdove\ gospodeńin - od gospodeńi, gyazdćin - od gyazdka w znacz. 5. i 6. (5. coli. nazwa ogólna: ‘zespół gwiazdorów i maszkar zwierzęcych odwiedzający domy pod koniec adwentu lub w samągyazdką, czyli w ig ilię Boże­

go Narodzenia’ , 6. ‘ główna postać zespołu maszkarowego zwanego gvázdka albo gvázdki’), jaskulćin, jaskułćin ‘należący do ja s k ó łk i’ (por. jaskulka, jaskulka), jćmoscin - odjémosc, karćmarćin, kaćmarćin - od karćmarka, kaćmarka, knagin

- od knaga w znacz. 1. ( ‘krowa, szczególnie stara i chuda’ , śr), kozin - od koza, kózćin - od kózka, królevin - od królevá, łćukuććin - od kukućka, k'ukóvcin - od kukóvka, kuropatćin - od kuropatka, maceśin - od macexa, M arinćin - od Ma- rinka, matćin - od matka, memin - od mema ( ‘matka’ , pieszczotliwie do żony), memćin - od memka (dem. od mema), megin - od mega ( ‘kom ar’), M itćin - od Mitka, nanćin - od nanka (1. ‘matka’ , 2. ‘ opiekunka dziecka, niańka’ , Zabory), daneććin - od n'anecka (dem. od nanka, Zabory), nenćin - od nenka (dem. od nena ‘matka’ , pn), neńin - od nena (Puszcza Darżlubska, pn-wsch), ómusćin - od 1ómuska (dem. od ómka ‘babka’), ómin - od óma ( ‘ matka ojca lub matki, babka’ , sporad. pn obok starka, stareśka, rzadziej gdzie indziej), ómćin - od ómka,pańin - od p a n i w znacz. 2. i 3. (2. ‘gospodyni, chlebodawczym, pani domu’ , 3. hist.

‘ dziedziczka’), pasturćin - od pasturka ( ‘dziewczyna pasąca trzodę, pasterka’), popćin - od popka ( ‘żona pastora’), półsosterćin - od pólsosterka (dem. od półsostra: ‘ siostra stryjeczna lub cioteczna’ , ‘ siostra przyrodnia’) ,p'ólsostñn - od półsostra, ptaśin - od ptáx, ptaśćin ‘ptasi’ (por. ptaśk), p ilć in - od piłka, używane w języku dzieci (por. p ila - pieszczotl. ‘gąska’), sęsajin - od sęsada ( ‘ sąsiadka’), sęsadćin - od sęsadka, skovróncin - od skovrónk, sostrin - od sostra, sovin - od sova, starćin - od starka w znacz. 1. i 2. (1. ‘matka ojca lub matki, babka’ , 2.

‘teściowa’), stareśćin - od stareśka w znacz. 2. i 3. (zob. starka), staruśin - od staruśa ( ‘teściowa’ , Hel), stolemćin - od st'olemka (1. ‘kobieta z rodu stolemów’ , por. stołem - według szczątkowych wierzeń ludowych: ‘dawny olbrzym żyjący na Kaszubach’), strijńin - od strijna ( ‘ stryjenka’ , pn), svagercin - od svagerka, vaspanñin, rzadziej vacpannin - od vaspanna, vacpanna, v'aspóncin, rzadziej v'acpóncin - od v'aspónka, v'acpónka, źidćin - od Źidka ( ‘kobieta narodowości żydowskiej, Żydów ka’ , śr, pn).

3. Podane przym iotniki przeważnie nie mają oznaczonej lokalizacji, co ukazu­

je aktywność analizowanego modelu słowotwórczego na całym terenie Kaszub.

Nieliczne wyrazy o zawężonym zasięgu terytorialnym, np. północne deśrećin, nenćin, ómin, staruśin, północno-wschodnie neńin (i Puszcza Darżlubska), środ­

kowe knajin, Zaborskie nanćin, daneććin wykazują zasięgi zbieżne z zasięgami wyrazów motywujących.

4. Przym iotniki z sufiksem -in tworzone są niemal wyłącznie od rzeczowników osobowych (90% bazy derywacyjnej). Zaledwie kilka form acji motywowanych jest przez rzeczowniki żywotne nieosobowe. Wśród rzeczowników osobowych obok powszechnie poświadczonych apelatywów zwraca uwagę obecność im ion własnych, które w systemie języka polskiego ustąpiły z ro li podstaw przym iotni­

8 4

ków dzierżawczych dość wcześnie, bo ju ż z końcem X V wieku (zob. Szlifersztej- nowa 1960: 37—38). Sychta notuje 2 derywaty: M arinćin i M itćin — oba poświad­

czone są w stałych związkach wyrazowych, por. marinćene buksę ‘mężczyzna z kobiecymi właściwościami charakteru’ {To sę marinćene buksę), mitćene bóte

— bot. ‘ szelężnik większy Alectoroluphus maior ( . . . ) ’ (Puckie), co dowodzi ich dłuższej tradycji użycia74.

Zasady dystrybucji sufiksu -in są ściśle określone ze względu na kryterium morfologiczne. Łączy się on (z kilkom a wyjątkam i) z podstawami rodzaju żeńskiego — zarówno rdzennymi, np.: babin *— baba, merhin <— mema, neńin <—

nena, órhin <— óma, pańin <— pańi, kozin <— koza, sovin <— sova, ja k i derywowa- nym i sufiksalnie, np.: cegónćin <— ćegónka, żidćin <— Żidka,pasturćin <— pastur- ka, sęsadćin <— sęsadka, st'olemcin <— stolemka, gospodeńin <— gospodeńi (i od in. nazw żeńskich), desrećin <— deserka, doktórćin <— doktorka, karćmarćin, kaćmarćin <— karćmarka, kaćmarka,popćin <— popka, strijńin <— strijna, krolevin

<— kroleva (i od in. nazw osób pozostających w relacji pokrewieństwa lub po­

winowactwa), córexńin a. córuxńin *— corexna, córeććin <— córećka, cotisćin a.

cotuśćin <— cotiska, cotilćin <— c'otilka, cotineććin *— cotinećka, nanćin <— nanka, daneććin <— n'anecka (i od innych spieszczeń, zwłaszcza w zakresie określeń stosunków rodzinnych). Wśród podstaw są też composita: jemoscin «— jemosc, półsosterćin <— półsostra, vaspannir. a. vacpannin <— vaspanna, vacpanna.

5. Znaczenie form acji na -in określa się z definicji jako dzierżawcze (POSS)

‘należący do tego, kogo wskazuje podstawa’ : bałćin kapeluś ‘kapelusz należą­

cy do h a lk i', córexńine kośulki {Córexńine kośu/ki viśę na lince) ‘koszulki na­

leżące do córuchny’ (por. LGP: 756-767; Breza, Treder 1981: 103). Chodzi tu o dzierżawczość pojmowaną nie tylko w sensie posiadania rzeczy na własność, ja k w powyższych przykładach, ale o przynależność w szerokim rozumieniu tego wyrazu — członków do rodziny bądź rodu: cegónćeno jecko, krolevin xlop, cotćin ojc, ómusćin sink, svagercina córka, stareśćina vnućka\ przynależność „organicz­

ną” części ciała: bałćine rące, pasturćino oko, gvazdcene stopę, także, gdy mowa o rzeczy z ciała pochodzącej: kn'ajeno mleko, kozina skóra, kozinę bobki,pilićine mąsko: przynależność „sprawcy” : coteććin plac, memino źece, macesene ręde, vaspannino vesele, lub „obiektu” : cotilinćin pogreb, cotinćin pogrśb, czyli te re­

lacje, które dadzą się z szeroko pojmowanej dzierżawczości wyprowadzić, a któ­

re współczesna gramatyka opisuje jako użycia wskazujące na całość w stosunku do części (TOT), genetyczne (GEN), subiektowe (SUB) czy obiektowe (O B)75.

Relacje te są uwarunkowane kontekstowo, por.: cotćena córka ‘córka c io tk i’ (=

‘ ciotka ma córkę’ - POSS) i cotćena smerc ‘ śmierć c io tk i’ (= ‘ciotka umiera’ - SUB), memino źece {Memino źece belo baro grąde) ‘życie m atki’ (= ‘ matka żyje’

— SUB) i meriiinpogreb {Vitro bąje roćezna meminegopogrebu) ‘pogrzeb m atki’

74 Dawność formacji na -in i ich produktywność we wcześniejszym okresie rozwoju kaszubszczy- zny potwierdzają dane toponimiczne, szczególnie nazwy wsi i nazwy wodne (zob. Breza 1974b:

327; Treder 1997: 300).

W serii przymiotników na -in szczególnie wyraźnie widać, że wyróżniane współcześnie role se­

mantyczne porządkują material w niewielkiej zależności od kryteriów słowotwórczych (por. uwagę K. Kleszczowej-2 0 0 3 : 14).

( - ‘matkę pogrzebią’ - OB). Wspólną własnością przym iotników na -in jest to, że odpowiadają na pytanie „czyj?” .

Przewagę posesywnej funkcji form acji na -in tłumaczy charakter podstaw motywacyjnych. Sufiks można uznać za wyspecjalizowany semantycznie, a więc pełniłby on funkcję mutacyjną. Trzeba jednak pamiętać, że gdy m ówim y 0 specjalizacji znaczeniowej sufiksu, to widoczna jest ona przede wszystkim w formacjach od imion własnych, które wskazują na przynależność indywidualną, do konkretnej osoby. Przym iotniki motywowane przez nazwy pospolite (personalia, impersonalia) chętniej wyzbywają się znaczenia dzierżawczego 1 utrwalając się w określonych kontekstach, przechodzą na pozycje jakościowe, por. np. gdovina béda ‘właściwa gdove’ , pasturćino oko (Ńe x o jta v skodą, gęski, bo moje pasturćino oko v iji, ja k v a x o jita ) ‘właściwe pasturce, uważne, bystre’ .

Można też obserwować występowanie przym iotników na -in w obrębie wie- lowyrazowych struktur zleksykalizowanych, ja k cytowane wcześniej Marinćene buksę, a także: ańólćine oćka ‘gwiazdy’ , babino je cko ‘ dziecko urodzone poza małżeństwem’ , córćin sin, córćeno jecko ‘w nuk’ , córćena córka ‘wnuczka’ , starćina jiz b a ‘ izba babki lub teściowej, zwł. gdy ju ż owdowiała’ .

6. Warianty słowotwórcze ma 17 leksemów (23% zbioru)76. Sufiks -in wym ie­

nia się przy tych samych podstawach z formantem paradygmatycznym (12 przy­

kładów) oraz - w mniejszym zakresie - z sufiksami -ni (4), -ovi (4), -ski (1), -óv (1) i -ovad (1), przy czym w ostatnim wypadku dzieje się to na zasadzie całkowi­

tego rozdzielenia funkcji znaczeniowych, z opozycją dzierżawczości i symilatyw- ności, por. babin i babovati: babino je cko ‘dziecko urodzone poza małżeństwem’ , babovati xlop ‘trochę ja k baba’ (Co za babovati xłop z cebe!).

Układy równoległe o zazębiających się znaczeniach tworzą formacje na -in z elementami klas, którym właściwy jest brak specjalizacji semantycznej, a konteksty dopuszczają różne możliwości interpretacyjne. Przym iotniki typu babin, bałćin spotykać się mogą wówczas z innym i w ramach szeroko rozumia­

nej funkcji dzierżawczej (czyli w użyciu posesywnym, partytywnym, genetycz­

nym, subiektowym). Ich cechą wyróżniającą jest to, że zachowują moc wyrażania przynależności indywidualnej, do konkretnej osoby, por. To je svagercina córka, Sęsajin sin odjaxái j i s do vojska (= córka tej szwagierki, syn tego sąsiada).

Najwięcej dubletów jest wśród derywatów z formantem paradygmatycznym, por. np.: maceśene ręde i maceśa troska (oba SUB), matćenojecko (POSS) i mateé kolano (PART), kozino masło (GEN) i kozi smród (SUB), skovrónceno gńazdo (POSS) i skovrónci spév (SUB). M niej liczne są pary z formacjami na -ni, które dodatkowo zwykle są nacechowane jako rzadkie bądź wychodzące z użycia, por.

np. bałćin kapeluś wobec bałećni preojévk, bałećne sprave (To sę bałećne spravé, tego xłop ńe poviñen słexać), maceśna sostra, matćin poskróbk wobec matećni krevni ‘krewny ze strony m atki’ , córćin sin i tak samo córećni sin ‘w nuk’ .

Rów-16 Proporcje uwzględniające rodzaj podstaw przedstawiają się następująco: wśród derywatów mo­

tywowanych przez nazwy osobowe warianty ma 41%, wśród derywatów od nazw zwierząt - 59%.

Liczby te są różne m.in. ze względu na konieczność uzgodnienia specyfiki bazy derywacyjnej cha­

rakterystycznej dla poszczególnych klas.

8 6

nie niewiele jest przykładów wariantywności z formacjami na -ovi, por.: megino ukłoce (Megino ukłoce je gorśś od ukłocego śpilkę) i megove ukęśeńe, ptaśeno gńazdo i ptaxove póra, skovrónćeno a. skovrónkove gńazdo. Tylko raz wystąpił dublet z formacją na -ski: babino jecko - babske gadki, co wynika chyba z trudne­

go dla formantu -ski wygłosu ewentualnych podstaw wspólnych (w klasie na -in przeważają podstawy derywowane sufiksami z elementem tylnojęzykowym -k-, -x-, powstaje węzeł morfologiczny).

Brak dubletów w klasie struktur na -óv (w yj. ptaśćin — ptaśkóv) jest zjaw i­

skiem oczekiwanym. Dobór formantów -in, -óv warunkuje bowiem rodzaj gra­

matyczny rzeczownika stanowiącego podstawę. Formacje na -óv tworzone są od rzeczowników rodzaju męskiego (zob. wyżej).

7. Współczesny obraz derywacji z wykorzystaniem sufiksu -in jest w ogól­

nych zarysach zgodny z tym, który utrw alił Lorentz w Gramatyce pom orskiej.

N ie zm ieniły się w stosunku do ubiegłego okresu zasady dystrybucji sufiksu ani jego funkcja semantyczna. Wyraźnemu uszczupleniu uległ jednak zasób słów mo­

tywowanych przez nazwy zwierząt, co - wobec tego, że odpowiadają im dziś formacje na -i oraz -ski - świadczy o wycofywaniu się podstaw animalnych i po­

stępującej specjalizacji sufiksu w zakresie doboru podstawy albo jest dowodem niejednolitego rozwoju systemu słowotwórczego w obrębie szerszego niegdyś obszaru gwar kaszubskich (ubyły zwłaszcza nazwy słowińskie). Por. przytaczane w dziele, a nieobecne w słowniku ks. Sychty przym iotniki od nazw osób żeń­

skich: grafćin <— grajka ‘grafinia, hrabina’ , vujńin <— vujna ‘w ujna’ , w tym imion własnych: Bercin <— Berta, Dóśin *— Dósa, Leośin <— Leosa, i szczególnie liczne od nazw samiczych: ceżin < - cexa ‘koza’ , ćaplin < - capia, duvin < - duva ‘gołąb’ , kaćin <— kaca ‘kaczka’ , krovin <— krova, kobelin ■*— kobeła, kokośin <— kokoś, meśin <— mes, prepórćin <— prepórka, sarćin <— sarka ‘ sroka’ , sarnin <— sarna, śćećin <— śćeka ‘ szczuka’ , varńin <— varna ‘wrona’ , zabin *— żaba — „zauważy­

łem to szczególnie w słowińskiem” - dodaje Lorentz (LGP: 756-757 i 791).

Potwierdza się rzadkość sufiksu w derywatach od rzeczowników rodzaju męskiego: izolowane tacin <— tata, jegomoscin <— jegomość11 i w nazwiskach:

Butćin <— Butka, Reśćin <— Reska. Formacje te wydają się jakoś analogiczne do żeńskich memin, jemoscin i licznie występujących w klasie na -in derywatów od podstaw na -ka.