Formy reakcji karnej wobec przestępstw na szkodę wierzycieli w okresie transformacji

Transformacja ustrojowo-gospodarcza, rozpoczęta w 1989 r. dała pole do wielu nadużyć o charakterze patologicznym, które nie były tak widoczne w gospodarce socjalistycznej³⁹. Ustawodawca, chcąc zaradzić nowym zjawiskom społeczno-gospodarczo-prawnym, wprowadził w 1994 r. ustawę mającą na celu ochronne obrotu gospodarczego⁴⁰. Regulacje prawne zawarte we wskazanej ustawie miały dać wierzycielom oraz prokuraturze i sądom narzędzia do skutecznej walki z nadużyciami po stronie dłużników, w zupełnie nowym obrocie prawnym który pojawił się w III Rzeczpospolitej⁴¹. Jednocześnie należy przy tym zaznaczyć, że po wprowadzeniu omawianej ustawy, w dalszym ciągu w obiegu prawnym pozostawał przepis art. 258 k.k.1969.

Przepisy, dotyczące stricte ochrony interesu wierzycieli, znajdowały się w art. 6 oraz art. 7 u.o.o.g. Należy tutaj jednak zaznaczyć, że z uwagi na kryteria przyjęte w temacie niniejszej rozprawy w tym rozdziale, omówiona zostanie regulacja z art. 6 u.o.o.g. W art. 6 § 1 ustawodawca spenalizował poszczególne znamiona, czym nadał mu charakteru typowo dłużniczego, wskazując: „Kto w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, uszkadza albo rzeczywiście lub pozornie obciąża składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia

37 M. Siewierski, Rozdział XXXIII. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości [w:] J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny komentarz, Warszawa 1977, s. 686-687.

38 Ibidem.

39 A. Ratajczak, Ochrona obrotu gospodarczego, Praktyczny komentarz, Warszawa 1994, s. 7.

40 Ustawa z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz.U.1994.126.615).

41 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 640.

36

wolności do lat 3.”. W § 2 natomiast zawarto konkretyzację zachowania, względem regulacji znanej z art. 258 k.k.1969, nadając jej charakteru przestępstwa przeciwko interesom wierzyciela mówiąc: „Kto w celu udaremnienia wykonania, związanego z działalnością gospodarczą, orzeczenia sądu lub innego organu państwowego dopuszcza się czynu określonego w § 1 w stosunku do mienia zajętego lub zagrożonego zajęciem, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5.”. Zaprezentowane treści art. 6 u.o.o.g. są swoistym powrotem do uregulowań znanych z kodeksu karnego z 1932 r. Ukazuje to jego wizjonerski charakter, który poprzez wykładnie historyczną uzupełniał niejako doświadczeniami z 20-lecia międzywojennego, ustawodawstwa w okresie transformacji oraz obecnie obowiązujących uregulowań kodeksowych⁴². Z uwagi na duże podobieństwo wyżej omawianej regulacji, z przepisami wprowadzonymi wraz z ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny⁴³, w niniejszym podrozdziale zostaną ujęte jedynie najważniejsze różnice pomiędzy wskazanymi aktami prawnymi, gdyż szczególna analiza unormowań z 1997 r., będzie uzupełnieniem do niniejszego podrozdziału.

Rozbieżności pomiędzy przepisami ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego⁴⁴, a ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny w pierwotnym jej brzmieniu, należy podzielić zgodnie z systematyką przyjętą w regulacji z 1994 r. Tak, więc w § 1 najistotniejszymi różnicami, we wskazanym paragrafie, jest ilość znamion, a mianowicie brak znamiona „darowuje składniki swojego majątku”. W tym przypadku, w ślad za doktryną, należy uznać, że w regulacji z 1997 r., względem tej z 1994 r. dodanie tego znamiona było chybione, gdyż na gruncie obowiązywania regulacji z 1994 r. było jasne, że definicją szerszą jest „zbycie” swojego majątku, natomiast „darowuje” jest w tym przypadku węższym terminem⁴⁵. Wydaje się, że dodanie tego znamiona, stanowiło swoistą reakcję nad wyrost. Pozostawienie tego paragrafu, w formie znanej z ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego było właściwsze, chociażby z uwagi na możliwe późniejsze występowanie rozbieżności w praktyce i orzecznictwie, względem innych przestępstw. Skoro w tym przypadku ustawodawca zdecydował się na tak dokładne wyliczenie znamion to względem innych przestępstw, które nie są tak dokładnie opisane mogą powstawać

42 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 642.

43 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U.2020.1444).

44 Ustawa z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz.U.1994.126.615).

45 J. Majewski, Rozdział XXXVI Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu [w:] A. Zoll (red.), Kodeks Karny. Część szczególna, Komentarz, t.3, Komentarz do art. 278-363 kk., Warszawa 2016, s. 708.

37

niezamierzone wątpliwości. Jednak może to być jedynie złudna opinia, a ostateczna decyzja i tak należy do judykatury. Niektórzy autorzy jeszcze w trakcie obowiązywania niniejszej ustawy wskazywali, że takie wyliczenie może doprowadzić do uszczuplenia majątku poprzez inne zabiegi np. odrzucenie spadku, czy też niezgłoszenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości – co w konsekwencji da rezultat bezkarności innego zachowania przez omawiane wyliczenie⁴⁶.

Kolejną różnicą dotycząca regulacji z 1994 r. był brak znamiona „niszczy składniki swojego majątku”. Dodanie tego znamiona w regulacji z 1997 r. jest konsekwencją kształtu art.

258 k.k. z 1969 r. Wydaje się, że ustawodawca w 1994 r. nie zakładał, że sprawca przestępstwa z art. 6 § 1 u.o.o.g. może, najzwyczajniej w świecie kierując się swoją złośliwością względem wierzyciela, pomniejszać w ten sposób swój majątek, aby doprowadzić do swojej niewypłacalności⁴⁷.

W 6 § 2 u.o.o.g. różnicami, które należy wskazać względem regulacji poprzednich oraz pierwotnym brzmieniem unormowań z 1997 r., są różnice związane z kryminalizacją poszczególnych zachowań. W regulacji karnej z 1969 r. oraz u.o.o.g. znacznie różniły się one od siebie formą oraz przedmiotem ochrony, na który kładły nacisk. W przepisach u.o.o.g. w art. 6 § 2 istotnym jest zwrot „związanego z działalnością gospodarczą”. W tym przypadku orzeczenie sądu lub innych organów musiało mieć związek z prowadzoną działalnością gospodarczą dla swojego istnienia. Wydaje się, że z perspektywy czasu taki zabieg legislacyjny był nieco chybiony, dlatego też w późniejszym kształcie w ujęciu kodeksowym z 1997 r. nie utrzymał się w omawianej formie. Należy zwrócić uwagę, że w momencie obowiązywania ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego – obowiązywała także kodyfikacja karna z 1969 r. Z tego względu, jak też słusznie wskazywano, że biorąc pod uwagę omawiane znamię po wejściu w życie ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego, dane zachowania w tym wąskim zakresie podlegały regulacji z art.

6 u.o.o.g., wynikało to z reguł prawoznawstwa oraz wyłączania wielości ocen prawa karnego⁴⁸. Warunkiem zastosowania art. 6 § 2 u.o.o.g. była podstawa roszczenia wierzyciela, wynikająca z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej⁴⁹. Usytuowanie bliźniaczej regulacji, w

46 M. Marszałek, Sporne problemy wykładni art. 6 § 1 i 3 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego. Prokuratura i Prawo 1997, nr 6. s. 41-54.

47 Ibidem.

48 Z. Gostyński. Karnoprocesowe aspekty ustawy o ochronie obrotu gospodarczego. Prokuratura i Prawo, 1995, nr 6. s. 16-23.

49 O. Górniok. Reguły dotyczące zasięgu czasowego i zbiegu przepisów na tle ustawy o ochronie obrotu gospodarczego. Przegląd Sądowy, 1995, nr 5. s. 3.

38

omawianej ustawie, wydaje się zabiegiem niepotrzebnym z perspektywy obowiązującej ówcześnie kodyfikacji karnej z 1969 r. Mając na uwadze zakres sankcji w postaci kary pozbawienia wolności do lat 5 przewidzianej w art. 6 § 2 u.o.o.g. należy przyjąć, że był to świadomy zabieg legislacyjny, podkreślający problem przestępczości gospodarczej na czas przejściowy, przed wprowadzeniem kompleksowej ustawy karnej, podyktowanej nowym ustrojem państwowym⁵⁰. Ponadto, omawiana ustawa z uwagi na nowość jakim był powszechny obrót gospodarczy miała szczególne zdanie w jego ochronie. Na tym tle powstawało wiele rozbieżności, część doktryny opowiadała się za zawężeniem przedmiotowej regulacji tylko do obrotu gospodarczego⁵¹. Stanowiska odrębne wskazywały, że ograniczenie mimo wszystko nie jest dopuszczalne z uwagi na brak innych regulacji w tym zakresie np. kodeksowych lub nie kwestionowały takiego rozszerzenia⁵². Należy zaznaczyć, że istotne rozróżnienie wskazywano przy omawianiu niewypłacalności i upadłości. Wskazywano, że w zakresie zagrożenia upadłością mógł znaleźć się jedynie dłużnik będący podmiotem gospodarczym, natomiast w stanie niewypłacalności wskazywano na każdego dłużnika⁵³. Jednak pamiętać należy, że regulacja z 1994 r. była w istocie rozwiązaniem tymczasowym, więc niewykluczonym jest celowy zamiar wprowadzenia omawianego ograniczenia.

Zarówno przestępstwo z art. 258 k.k.1969. oraz z art. 6 § 2 u.o.o.g. były przestępstwami powszechnymi, a także formalnymi, przez co nie miał znaczenia dla bytu tegoż przestępstwa, skutek jaki przyniesie⁵⁴. Odesłanie, w treści § 2 do § 1, rodziło poważne wątpliwości interpretacyjne, co do charakteru przestępstwa z § 1 czy jest ono indywidulane i materialne, czy też powszechne i formalne. Zdania w tej kwestii były podzielone, jednak z uwagi na całokształt regulacji, należałoby przychylić się do głosów optujących za koncepcją powszechną i formalną.

Ponadto jedynie, zaznaczając różnice względem art. 258 k.k.1969. trzeba wskazać, że w § 3 omawianego artykułu znalazła się forma kwalifikowana czynu, w przypadku szkody, która została wyrządzona wielu wierzycielom. Odnośnie omawianego paragrafu na gruncie doktryny powstało wiele pytań, co do znaczenia ilościowego zastosowanego określenia

„wielu”, które było dość nieostre. Jednak przyjmując językową interpretację, w przypadku

50 J. Majewski. Przestępstwa na szkodę wierzycieli (uwagi na tle ustawy z 12 października 1994 r.). Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 1995, nr 6. s. 2.

51 J. Majewski, [w:] Komentarz do ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Warszawa 1995, s. 116.

52 Tak wskazywali m.in.: M. Bojarski, Pozakodeksowe przepisy o przestępstwach i wykroczeniach z komentarzem, Suplement pierwszy, zmiany i uzupełnienia z lat 1992-1995, Warszawa 1996, s. 226; O. Górniok, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z Komentarzem, Warszawa 1994, s.31; A. Ratajczak, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego. Praktyczny Komentarz, Warszawa 1994, s. 67; J. Wojciechowski, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z Komentarzem, Warszawa 1994, s. 39.

53 H. Pracki, Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, cz. II, Prokuratura i Prawo, 1995, nr 2, s. 26.

54 J. Majewski, Rozdział XXXVI Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu [w:] A. Zoll (red.), Kodeks Karny. Część szczególna, Komentarz, t.3, Komentarz do art. 278-363 kk., Warszawa 2016, s. 708-709.

39

artykułu 6 § 3 u.o.o.g. „wielu” oznaczać mogło powyżej 9 wierzycieli⁵⁵. Chociaż takie sztywne podejście do znaczenia tegoż znamiona, nigdy nie będzie satysfakcjonującym rozwiązaniem i pozostawia wiele do dyskusji.

Różnicą, która w ostatniej kolejności należy przedstawić była kwestia, dotycząca ścigania przestępstwa. W przypadku Skarbu Państwa przestępstwo to było ścigane z urzędu, natomiast zgodnie z dyspozycją § 4 w innych przypadkach jedynie na wniosek pokrzywdzonego. Przedstawione wyłączenie ścigania z urzędu na tle regulacji z 1969 r., wydaje się co do zasady słuszne, jeśli chodzi o interes prawny wierzyciela. Powinien on odpowiednio zadbać, w tej kwestii, o prowadzone przez siebie sprawy i podjąć odpowiednią decyzje czy chce, aby organy ścigania zajęły się przedstawioną przez niego sprawą. Naturalną różnicą względem Skarbu Państwa jest brak wymogu złożenia wniosku.

5. Formy reakcji karnej wobec przestępstw na szkodę wierzycieli w kodeksie