Formy reakcji karnej wobec przestępstw na szkodę wierzycieli w okresie

Okres międzywojenny, w procesie kształtowania się instytucji prawnych w Polsce, to czas, gdy instytucje związane z przestępstwami na szkodę wierzycieli dały wyraz szerokiej analizy i zgłębienia tego problemu a pomysły ówczesnych kodyfikatorów wywarły wyraźny wpływ na dzisiejsze regulacje prawne. Po zakończeniu ponad 100-letniego okresu zaborów takie ośrodki akademickie skupiające prawników jak Lwów, Warszawa czy Kraków wykreowały kadrę, która kształtowała ówczesny porządek prawny w tym dotyczący karno-gospodarczej materii.

W tym okresie, ścierały się dwie koncepcję wyjściowego kształtu instytucji, która miała zabezpieczyć prawne interesy wierzycieli na terenie odtworzonej Rzeczpospolitej. Założenia komisji kodyfikacyjnej z 1932 r. były zupełnie odmienne. Trzeba zaznaczyć, że ustawa karna z 1932 r. była w świetle ustawodawstwa europejskiego oraz światowego dalece nowatorskim projektem, który przez wielu autorów jest oceniany jako wybiegający naprzód potrzebom ówczesnego porządku prawnego. Stąd też sama komisja, pod przewodnictwem J. Makarewicz oraz W. Makowskiego, poświęciła materii przestępstw przeciwko interesom wierzycieli wiele uwagi, ostatecznie wychodząc poza europejskie schematy, w już obowiązujących kodyfikacjach¹⁰.

Zauważono, że naruszenie interesów wierzycieli, w tamtych czasach, odnosiło się głównie do przestępstw związanych z kupiectwem. Przez co, też występowało częste niezrozumienie przy formułowaniu nowej polskiej ustawy karnej. Ostatecznie odstąpiono od

9 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 627.

10 O. Górniok, Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII Kodeksu Karnego. Komentarz, Warszawa 2000, str. 36.

29

podziału, proponowanego przez W. Makowskiego, na przestępstwo bankructwa prostego oraz bankructwa złośliwego, na rzecz koncepcji J. Makarewicza, która w późniejszych pracach komisji została rozwinięta. W tej drugiej koncepcji znalazło się aż 7 typów czynów zabronionych oraz dodatkowa klauzula odpowiedzialności osób niebędących dłużnikami (art.

220-227)¹¹. Należy podkreślić, że w omawianej kodyfikacji przestępstwa przeciwko wierzycielom, miały swój własny odrębny rozdział, co w dzisiejszym porządku prawnym stanowi zasadniczą różnicę. Ostatecznie projekt J. Makarewicza został wzbogacony przez komisję o kolejne rozwiązania, które znalazły się w finalnej wersji kodyfikacji karnej z 1932 r. Wskazywano, że przestępstwa te sięgają znacznie głębiej do życia gospodarczego całego społeczeństwa niż to się może wydawać¹². W rozdziale XL zatytułowanym „Przestępstwa na szkodę wierzycieli”, w art. 273 – 285 wprowadzono zupełnie nowe rozwiązania, które w wielu przypadkach odzwierciedlają dzisiejsze rozwiązania ustawodawcze¹³.

Omawianym projektem, wprowadzono do kodeksu karnego z 1932 r. przestępstwo, które ostatecznie znalazło się w art. 273 k.k.1932. (wg projektu art. 265). We wskazanym artykule czytamy: „Kto lekkomyślnie przez życie rozrzutne, grę, zawieranie oczywiście ryzykownych umów, zmniejszanie lub obciążanie swego majątku pogarsza swoje położenie majątkowe, jeżeli skutkiem tego nastąpiła jego niewypłacalność lub ogłoszono jego upadłość”¹⁴. Autorzy projektu podkreślali, że owa „lekkomyślność” była elementem drugorzędnym, przez co nie precyzowano w samym przepisie, czym ma się ona przejawiać¹⁵. Pozostawiono wskazaną kwestie do rozstrzygnięcia i oceny sędziego, który musiał zmierzyć się z daną sprawą. Ciekawym zagadnieniem było porównanie lekkomyślnego dłużnika, z dłużnikiem nieuczciwym i określenie ich obu jako: „porównywalne niebezpieczeństwo społeczne”, mimo, że zdarzenie szkodzące miało swoją genezę w zupełnie innym zachowaniu dłużnika¹⁶.

W art. 274 k.k.1932. (wg projektu art. 266) penalizowano sytuację, w której dochodzi do pokrzywdzenia wierzyciela poprzez niewypłacalność lub upadłość – „Kto w celu pokrzywdzenia wierzycieli doprowadza do tego, że nastąpiła jego niewypłacalność lub

11 Komisja Kodyfikacyjna RP, Sekcja Prawa Karnego t. IV, z. 2-4 [dostęp 21.01.2021 r.]

https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/39726#description

12 L. Peiper, Komentarz do Kodeksu karnego, Kraków 1936, s. 589.

13 R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko wierzycielom. Rozdział XXXVI Kodeksu karnego. Artykuły 300-302 k.k.

Komentarz, Warszawa 2001, s. 27–28.

14 Komisja Kodyfikacyjna RP, Sekcja Prawa Karnego t. IV, z. 2-4 [dostęp 21.01.2021 r.]

https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/39726#description

15 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przes-tępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 637.

16 Komisja Kodyfikacyjna RP, Sekcja Prawa Karnego t. IV, z. 2-4, [dostęp 21.01.2021 r.]

https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/39726#description

30

ogłoszono jego upadłość”. Ustawodawca tym przepisem kwalifikował odpowiedzialność sprawcy, poprzez dodatkowe napiętnowanie jego zamiaru. Jeżeli sprawca miał dodatkowy zamiar pokrzywdzenia, we wskazany sposób swojego wierzyciela wówczas za swoją umyślność przewidywał wyższy ustawowy wymiar kary. Istotnym w tej regulacji był brak wymienionych zachowań, które pociągały za sobą odpowiedzialność sprawcy¹⁷. Ustawodawca założył, że te zachowania mogą być różnorakie, ciężko je przewidzieć i dla zabezpieczenia interesów wierzycieli ich nie konkretyzował¹⁸.

Artykuł 275 k.k.1932. (wg projektu art. 267) penalizował pogarszanie swojego położenia majątkowego, jeżeli było ono nacechowane pokrzywdzeniem wierzyciela: „Kto w celu pokrzywdzenia wierzycieli pogarsza swoje położenie majątkowe przez życie rozrzutne, grę, zmniejszanie lub obciążanie swojego majątku”. Jednak w uzasadnieniu projektu ustawy mieliśmy konkretyzujący kierunek omawianego przestępstwa, gdzie ustawodawca tzw.

„ucieczkę z majątkiem” uznaje za czyn o szczególnym negatywnym charakterze. W piśmiennictwie wskazuje się, że takie ujęcie było swoistym nawiązaniem do tradycji ustawodawczej¹⁹. W art. 276 k.k.1932. (wg projektu art. 268) mieliśmy odniesienie do przestępstwa typowo egzekucyjnego, które stanowiło formę kwalifikowaną art. 275 - „Kto w celu pokrzywdzenia wierzycieli ukrywa przedmioty majątkowe albo zaciąga pozorne zobowiązania lub zawiera inne pozorne umowy”. Zagrożenie ustawowe, w tym przypadku wynosiło do 5 lat kary więzienia²⁰.

Ustawodawca spenalizował w art. 277 k.k.1932. (wg projektu art. 269), swoiste faworyzowanie wierzycieli, poprzez spłacanie tylko tych wybranych przez dłużnika – „Kto w celu pokrzywdzenia wierzycieli, nie mogąc zaspokoić wszystkich, spłaca lub zabezpiecza niektórych tylko”²¹. W tym przypadku zjawisko „wybierania” przez dłużnika wierzycieli, których spłaci zostało zakwalifikowane, za czyn na tyle społecznie szkodliwe, że zdecydowano dać mu wyraz w ustawie karnej. W dzisiejszych czasach proceder ten jest szczególnie istotny, co jak widać miało także ważne znaczenie na początkach ubiegłego wieku. Biorąc pod uwagę fakt nienadążania ustawodawstwa, za zmianami zachodzącymi w życiu społeczno-gospodarczym ten problem już wówczas był bardzo doniosły uwzględniając brak dzisiejszego

17 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 636-637.

18 Komisja Kodyfikacyjna RP, Sekcja Prawa Karnego t. IV, z. 2-4, [dostęp 21.01.2021 r.]

https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/39726#description

19 Ibidem.

20 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 641.

21 Komisja Kodyfikacyjna RP, Sekcja Prawa Karnego t. IV, z. 2-4, [dostęp 21.01.2021 r.]

https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/39726#description

31

rozwoju techonologiczno-informatycznego, który pomaga niwelować lub przeciwdziałać tego typu przestępczości.

Istotnym elementem, który stanowił lex specialis, do uregulowań ogólno kodeksowych ówczesnej kodyfikacji został uregulowany w art. 278 k.k.1932. (wg projektu art. 270), mówiącym o tym, że: „Kto dopomaga dłużnikowi do popełniania przestępstwa, określonego w art. 274, 275, 276 lub 277, albo choćby bez porozumienia z dłużnikiem działa na szkodę jego wierzycieli, odpowiada jak dłużnik.”. Takie uregulowanie było bardzo daleko idącym środkiem karno-prawnym z punktu widzenia wierzyciela, którego interes prawno-gospodarczy, był dodatkowo zabezpieczony na gruncie karnym i pozwalał na pociągnięcie do odpowiedzialności także osób, które w procederze mającym na celu uniknięcie realnej spłaty wierzyciela jedynie pomagały. Umożliwiało to wierzycielowi dysponowanie dodatkowym narzędziem prawnym, które w efekcie mogło działać o wiele skuteczniej, niż chociażby regulacje cywilnoprawne²². Zostało to też zaakcentowane w późniejszej linii orzeczniczej, w wyroku SN z dnia 9 listopada 1937 r., gdzie sąd stwierdził, że przestępstwo z art. 278 k.k.1932.

jest samoistną postacią popełnienia danego przestępstwa a nie akcesoryjną formą udziału w przestępstwie. To według SN miało prowadzić do braku zależności pomiędzy art. 278 k.k.1932. a art. 276 k.k.1932. – prowadziło to do sytuacji, w której dłużnikowi nie musiano wcześniej przypisać odpowiedzialności za czyn z art. 276 k.k., aby osoba mu dopomagająca mogła zostać uznana za winną na podstawie art. 278 k.k.²³. Podobne do powyższego przepisu były zamierzenia art. 285 k.k.1932. w którym ustawodawca uregulował odpowiedzialność osoby, zajmującej się sprawami majątkowymi innej osoby: „Osoba, zajmująca się na podstawie przepisu prawnego lub umowy sprawami majątkowymi innej osoby, odpowiada za przestępstwa, określone w rozdziale niniejszym, jak właściciel mienia”²⁴. Mając na uwadze krótki czas obowiązywania kodyfikacji karnej z 1932 r., w pierwotnym niezmienionym przez władze komunistyczne kształcie, trudno jednak określić korelacje obu przepisów i praktyczne jego odzwierciedlenie w stosowaniu.

W art. 279 k.k.1932. (wg projektu art. 272) przewidziano penalizację działalności na szkodę postępowania upadłościowego. Ustawodawca jako czynne i bierne działanie przestępne wskazał: „§ 1. Kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w czasie postępowania upadłościowego lub

22 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 638.

23 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1937 r. III K 1100/37. Serwis informacji prawnej LEX nr 354675.

24 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego…, op. cit. s. 631.

32

postępowania zmierzającego do zapobieżenia upadłości, podlega karze więzienia do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega wierzyciel, który w czasie takiego postępowania przyjmuje korzyść majątkową za działanie na szkodę innych wierzycieli lub takiej korzyści żąda. Istotnym zabiegiem legislacyjnym było tu odejście od ścisłego ujęcia podmiotu przekupstwa co pozwoliło na szerokie uwzględnienie działania dłużnika²⁵.

Pozostałe przepisy rozdziału, dotyczącego przestępstw przeciwko wierzycielom wydają się w perspektywie ścisłego podejścia do tematu niniejszej rozprawy, nieco odmienną materią, dlatego też należy zaznaczyć, że powyżej zaprezentowane rozważania nie były jedynymi, które dotyczyły tego rozdziału kodeksu karnego. Jednak odnosiły się one już stricte do etapów egzekucyjno-księgowych, z tego względu na tym etapie należało je pominąć. Kończąc rozważania, dotyczące okresu międzywojennego, należy zaznaczyć, że omawiane regulacje nie zostały do końca sprawdzone w praktyce orzeczniczej z uwagi na wybuch w 1939 r. II wojny światowej²⁶. Późniejsza zmiana ustrojowa z gospodarki kapitalistycznej, na gospodarkę socjalistyczną nie pozwoliła przepisom na ich odpowiednie ugruntowanie w orzecznictwie, mając na uwadze obszerność samej kodyfikacji oraz specyfikę przestępstw przeciwko wierzycielom, która w tym okresie została w zupełnie innych sposób kompleksowo ujęta²⁷.