Formy reakcji karnej wobec przestępstw na szkodę wierzycieli w okresie PRL

Kodyfikacja karna z 1932 r. obowiązywała także w okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej, lecz zmiany systemu gospodarczego, o których było mowa wcześniej, zmarginalizowały znaczenie przestępstw na szkodę wierzyciela, a wręcz jak podkreśla się w piśmiennictwie – przestały być aktualne, przez co mimo formalnego funkcjonowania w praktyce wykorzystywany był głównie art. 282 k.k.1932.²⁸. W doktrynie socjalistycznej kwestia własności prywatnej była zupełnie inaczej postrzegana, to też zupełnie inne cele przyświecały ówczesnemu ustawodawstwu, posiłkującemu się częściowo kodeksem karnym z 1932 r. Dodawano do niego kolejne akty prawne oraz różne inne formy reakcji prawnokarnej, czego konsekwencją było rozbicie przepisów na ponad 40 różnych ustaw oraz dekretów. Na potrzeby, niniejszego rozdziału zostało to jedynie zasygnalizowane, z uwagi na fakt istnienia

25 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 638.

26 O. Górniok, Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII Kodeksu Karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 58.

27 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego…, op. cit., s. 639.

28 O. Górniok, Przestępstwa gospodarcze… op. cit. s. 58.

33

późniejszej kodyfikacji karnej z 1969 r. ²⁹. Nowa kodyfikacja karna umożliwiła wyodrębnienie pojęcia przestępczości gospodarczej nacechowanej doktryną socjalistyczną. Jednak było to różnie intepretowane, gdyż zaliczano do nich przestępstwa przeciwko mieniu czy też fałszerstwo pieniędzy a wyłączano przestępstwo tzn. udaremnienia egzekucji³⁰.

Pomimo nowej sytuacji ustrojowej, ustawodawca poprzez inne rozwiązania zapewnił w minimalnym zakresie pewność obrotu gospodarczej, z uwzględnieniem interesów wierzycieli.

Nie do końca jasnym jest czy było to umyślnym zabiegiem legislacyjnym, aczkolwiek dało podobny efekt, mając na uwadze zasadę, iż porządek prawny jest „pełny”, a ustawodawca

„racjonalny”³¹. Dano temu wyraz m.in. w rozdziale XXXIII, dotyczącym przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, a konkretniej w art. 258 k.k.1969. Tutaj ustawodawca wskazał: „Kto w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego usuwa, ukrywa, zbywa lub obciąża albo uszkadza minie zajęte lub zagrożone zajęciem podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności albo grzywny”.

Poprzez użycie pojęcia: „mienie” oraz przesłanki „zajęte” lub „zagrożone zajęciem”, przepis ten stał się jedną z nielicznych możliwości do dochodzenia swojej należności, przez wierzycieli na gruncie prawnokarnym, w wypadku odmowy dobrowolnego uiszczenia zasądzonej należności³². Należy zwrócić uwagę w szczególności na pojęcia „zagrożone zajęciem”, które w pewnym sensie dawało wierzycielowi możliwość podjęcia próby zabezpieczenia swojego interesu prawnego, jeszcze przed faktycznym zajęciem danego mienia. W orzecznictwie zdominowanym poglądem był (który w późniejszym czasie już po dokonanej transformacji ustrojowej został wyraźnie zaakcentowany przez Sąd Najwyższy), że sprawca swoim działaniem może wyprzedzać działanie wymienione w dyspozycji art. 258 k.k.1969., a mimo to zaistnieje czyn zabroniony. Powyższego wyrazem była późniejsza uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1998 r., gdzie sąd stwierdził, że: „Dla bytu przestępstwa określonego w art. 258 k.k. nie jest wymagane, aby w czasie podejmowania przez sprawcę działań wymienionych w tym przepisie istniało już orzeczenie sądu lub innego organu państwowego, którego wykonanie sprawca chce udaremnić.”³³.

Jednak należy mieć na względzie, że przepis ten zabezpieczał tylko pośrednio interes wierzyciela, z uwagi na bezpośredni przedmiot ochrony, którym jest tutaj wymiar

29 R. Zawłocki, Rozdział XII. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 639.

30 I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1978, s. 418-419.

31 J. Lachowski, Rozdział 12. Przestępstwa przeciwko wierzycielom, [w:] R. Zawłocki (red.), System Prawa Handlowego, Prawo karne gospodarcze, tom 10, Warszawa 2018. s. 462.

32 I. Andrejew, Polskie… op. cit., s. 439-440.

33 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1998 r. I KZP 9/98. Serwis informacji prawnej LEX nr 33295.

34

sprawiedliwości. Interes wierzyciela w art. 258 k.k.1969. stanowi jedynie uboczny przedmiotem ochrony. Z uwagi na umiejscowienie kodeksowe, taki pogląd należy uznać za słuszny. Jak wskazywało ówczesne piśmiennictwo, kwestia własność nie miała znaczenia dla tego przestępstwa, gdyż nie jest to przestępstwo przeciwko mieniu³⁴. Istotą przestępstwa był cel działania sprawcy, według niego powinno to być udaremnienie wykonania orzeczenia, które zostało wydane przez sąd lub organ państwowy – warunkiem było, aby stanowił on tytuł egzekucyjny (lub mógł stanowić w przyszłości w przypadku „zagrożenia zajęciem”).

Przestępstwo z art. 258 k.k.1969. uznawano za przestępstwo kierunkowe. W sytuacji, w której nie można było udowodnić sprawcy powyższego celu, wówczas rozpatrywanie jego czynu powinno oprzeć się o czyn z art. 199 k.k.1969., lub art. 203 k.k.1969.³⁵.

Przedmiotem czynności wykonawczych, w niniejszym przypadku, jest mienie zajęte lub zagrożone zajęciem. Pojęcie „mienie” jest na tyle szerokie, że w konsekwencji jego użycia katalog przedmiotu czynności wykonawczej jest bardzo szeroki. Wskazywano, że nie ma znaczenia czy jest to mienie ruchome, czy też nieruchomość. Nie istotne było także to, czy przedmiotem jest rzecz w znaczeniu materialnym, czy też jedynie wierzytelność lub prawo majątkowe, podlegające zajęciu. Kwestią ważniejszą było tutaj „zajęcie” lub możliwość

„zagrożenia zajęciem”, które musiało nastąpić na podstawie orzeczenia sądu lub organu właściwego. Nie miało znaczenia na podstawie, jakich przepisów zastało przeprowadzone.

Mogło być ono zajęte zarówno na gruncie przepisów postępowania cywilnego, lub też postępowania egzekucyjnego (administracyjnego). Wskazywało się także, że w przypadkach wyjątkowych mogło ono nastąpić z mocy samego prawa. Jeśli chodzi o zagrożenie zajęciem, to definiowano ten problem jako sytuację, w której samo orzeczenie danego organu w sprawie już zapadło, ale nie zostało jeszcze wykonane lub wierzyciel nie otrzymał jeszcze samego orzeczenia, nakazującego zajęcie, lecz zwrócono się już do odpowiedniego organu o jego wydanie. Należy tutaj zaznaczyć, że nieco dalszą interpretacją a na pewno korzystną dla wierzycieli było postrzeganie „zagrożenia zajęciem”, jako sytuacji, w której spór co do danego przedmiotu jest realnie możliwy do wystąpienia lub trwa, lecz z uwagi na brak prawomocności jeszcze nie jest w obiegu prawnym³⁶. Chodzi tu o taką sytuację, w której np. pozwany na gruncie postępowania w I instancji w sprawie już wtedy zaczął: usuwać, zbywać, obciążać albo

34 M. Siewierski, Rozdział XXXIII. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości [w:] J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny komentarz, Warszawa 1977, s. 685.

35 Ibidem.

36 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 1972 r. VI KZP 61/72. Serwis informacji prawnej LEX nr 18540.

35

uszkadzać mienie, czy też po wydaniu orzeczenia w I instancji, ale z uwagi na wniesienie środka odwoławczego samo orzeczenie nie mogło się uprawomocnić³⁷.

Istotną różnicą, która wcześniej została zaakcentowana jest to, że art. 258 k.k.1969. nie wymagał do ziszczenia się przesłanek tegoż przestępstwa, aby sprawca działał na szkodę wierzyciela. Kierunkowy charakter tego przestępstwa, miał na celu udaremnienie egzekucji.

Natomiast to jakimi pobudkami kierował się sprawca dla samego bytu przestępstwa z art. 258 k.k.1969. nie miało znaczenia, ważnym było tu, aby sprawca kierował się bezpośrednim zamiarem utrudnienia wykonania orzeczenia. Ponadto należy zauważyć, że skutkiem przestępstwa nie musiało być zupełne udaremnienie wykonania orzeczenia³⁸.

4. Formy reakcji karnej wobec przestępstw na szkodę wierzycieli w okresie