7. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA STRATEGII ENERGETYCZNEJ FEDERACJI ROSYJSKIEJ DO 2030 ROKU.
Cele a także założenia w ujęciu podstawowym Federacji Rosyjskiej a także rozumianej szeroko polityki wymiaru energetycznego zawarte zostały w dokumencie „Strategia energetyczna Rosji do 2030 roku‖, który został opublikowany w końcowym
279
B. Molo, Polityka bezpieczeństwa energetycznego Federacji Rosyjskie…j, s. 109.
280 Gazociąg miał dochodzić do brytyjskiego Bacton. W 2003 roku kanclerz Schroder wyraził poparcie Niemiec dla realizacji projektu oraz pomoc w jej trakcie.
281 Konkluzje prezydencji, Bruksela 8-9 marca 2007 roku, s. 11, dostęp w internecie: http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/PL/ec/93142.pdf
98
etapie 2009 roku282. Proces opracowania dokumentu pociągał za sobą udział szerokiego grona eksperckiego, które to skupione było wokół Instytutu Strategii Energetycznej, za której efekt prac odpowiedzialne było Ministerstwo Energii Federacji Rosyjskiej. Porównując dokument wcześniej uznawany za obowiązujący, czyli „Strategię energetyczną Rosji do 2020 roku‖ aktualizacji uległa siła oddziaływania państwa na rynki międzynarodowe nośników energii, których celem jest minimalizacja zagrożeń wewnętrznych, które wynikałyby z silnego uzależniania gospodarki państwa od światowej koniunktury rynków surowcowych. W nawiązaniu do założeń zawartych w koncepcji Federacja Rosyjska próbowała uzyskać stan większego wpływu na cenę surowców energetycznych przez dialog z państwami określanymi mianem producentów, a także nowe projekty o charakterze infrastrukturalnym. Dokument traktuje priorytetowo znaczenie Bałtyckiego Systemu Rurociągów (BTS 2), a także ropociągu Syberia Wschodnia – Ocean Spokojny (WSTO) biorąc pod uwagę przesył ropy naftowej, a także gazociągów Północny Potok (Nord Stream), oraz Południowy Potok (South Stream) w ujęciu przesyłu gazu ziemnego. Rozbudowa sieci przesyłowej oznaczać może dla Rosji stosunkowe nadwyżki mocy przesyłowych w relatywnie krótkim czasie a także bezpośredni dostęp do rynków zbytu wyłączając konieczność korzystania z usług o charakterze tranzytowych przy współpracy państw sąsiednich. Jako inne cele o znaczeniu strategicznym można wymienić znaczne zwiększenie inwestycji na świecie jak np. zakup udziałów w koncernach zagranicznych sektora energetycznego. Kładzie się w nim nacisk na odejście od sprzedaży samych surowców energetycznych poza granice państwa wyłączając wcześniejsze ich przetworzenie w kraju, zakłada się także ciągły wzrost mocy rafinerii, oraz wzrost eksportu energii elektrycznej w sposób wcześniej planowany283. Może to skłaniać do wniosków, że Federacja Rosyjska skłania się ku zaakceptowaniu możliwości wcześniejszego i szybszego rozwoju inwestycji zagranicznych ponad krajowymi. Jako cel wymienia się zwiększenie zysków płynących z zagranicznych rynków zbytu, a także lepszego dostępu do nich w połączeniu z pozyskaniem zaawansowanych technologii. To, czy i w jakim stopniu Federacja będzie w stanie oddziaływać na zagraniczne rynki surowcowe uzależnione będzie od możliwości zachowania wysokich mocy produkcyjnych. Według założeń rządu wydobycie ropy naftowej do roku 2030 w nawiązaniu do poziomu z roku
282 Energieticzeskaja stratiegija Rossji na pieriod do 2030 g., www.energystrategy.ru
283 W ujęciu lat 2008-2030 wzrost eksportu energii elektrycznej ma kształtować się na poziomie z 2% do 3% produkcji, moce rafineryjne mają ulec zwiększeniu z 49% do poziomu 52-58% względem wydobycia dopiero w drugiej dekadzie.
99
2008 powinno zanotować wzrost w granicach 7-8%284, w ujęciu gazu ziemnego o 34-42%285, produkcja energii elektrycznej miałaby wzrosnąć o 73-113%286
. Jako niezwykle ważne wskazane zostało umiejętne zagospodarowanie nowych złóż surowcowych umiejscowionych w regionach wschodniej Syberii, dalekiego wschodu oraz północy. Wobec znacznego spadku wydobycia gazu ziemnego i ropy naftowej z silnie eksploatowanych złóż do 2030 roku w regionie nadwołżańskim uralski, oraz Zachodniosyberyjskim ponad 20% wydobywanej ropy naftowej i około 17% gazu ziemnego pochodzić ma z regionu wschodniosyberyjskiego oraz dalekowschodniego, natomiast Półwysep Jamał i Morze Barentsa pokrywać ma prawie 33% zapotrzebowania na wydobycie gazu ziemnego.
Jako kolejny ważny cel o znaczeniu strategicznym wymienia się obniżenie poziomu energochłonności gospodarki, a także zoptymalizowanie bilansu pierwotnych nośników energii, który jest od dłuższego czasu zdominowany przez gaz ziemny. W sytuacji zastosowania strategii energooszczędności oraz racjonalności rozwiązań w gospodarce krajowej Federacja Rosyjska będzie w stanie zaoszczędzić do roku 2030 około 240 mld m³ gazu ziemnego 90 mln t węgla a także 45 mln t ropy naftowej. Koszt w ujęciu łącznym oszacowany został w Strategii na 547-588 mld dolarów. Co warto zaznaczyć, a zostało także odnotowane w raporcie Banku Światowego, gospodarka rosyjska byłaby w stanie zaoszczędzić 120-150 mld dolarów w ujęciu rocznym bez wliczania dodatkowych wpływów pochodzących z eksportu287
. Wprowadzenie opisywanych zmian wpływałoby także na zmniejszenie poziomu wrażliwości sektora na wyniki ekonomiczne. Dokument zakłada zmniejszenie udziału sektora w PKB z blisko 30% do niespełna 18% w perspektywie dwudziestu lat. Rząd rosyjski podjął decyzję o realizacji planu w trzech etapach w ujęciu polityki energetycznej państwa. Pierwszy etap określony na lata 2013-2015 zakłada przezwyciężenie tendencji o charakterze kryzysowym, które mogą dotykać energetykę jak np. spadek wydobycia, co ma być powiązane z modernizacją sektora i wytworzeniem warunków przyspieszonego rozwoju. Okres ten zakłada znaczący wzrost mocy przesyłowych sieci ropociągów oraz gazociągów. Drugi etap planowany na lata 2020-2022 zakłada wzrost poziomu efektywności gospodarki oraz rozpoczęcie eksploatacji dużych projektów
284
540-545 mln ton
285 880-940 mld m³
286 1,8-2,2 TWh
287 World Bank, Energy Efficiency in Russia: Untapped Reserves, Moscow 2008,https://www.web.worldbank.org.
100
gazowych. Do 2030 roku gospodarka ma obniżyć poziom energochłonności o ponad połowę, zauważalny ma być także znaczny spadek udziału paliw kopalnych w gospodarce. Strategia zakłada znaczny wzrost inwestycji do 2030 roku. W obowiązującej strategii energetycznej Rosji zrezygnowano z fragmentów istniejących w poprzednim dokumencie rządowym, mówiących o tym, że „zasoby surowcowe i kompleks paliwowo-energetyczny, będący fundamentem rozwoju gospodarki, stanowią ważny instrument polityki wewnętrznej i zagranicznej‖ oraz, że „pozycja państwa na światowych rynkach energii w dużym stopniu determinuje geopolityczne oddziaływanie Federacji Rosyjskiej‖.288
Należy zaznaczyć, że ich brak nie jest jednoznaczny z wycofaniem się ze strony rządu z posługiwania się dostawami energii w celach geopolitycznych. Pomimo znacznego osłabienia kondycji państwa oraz uwypuklenia olbrzymiego uzależniania od eksportu paliw kopalnych nie oznacza to rezygnacji przywódców z budowy pozycji państwa przez pryzmat eksportera oraz jego potencjału surowcowego. Tym samym nie zrewidowali lansowanej w czasie prezydentury Władimira Putina koncepcji „supermocarstwa energetycznego‖, co świadczy o silnym przywiązaniu do idei, że przywrócenie Rosji pozycji globalnego mocarstwa oraz odbudowanie jej strefy wpływów (przynajmniej na obszarze poradzieckim) może dokonać się jedynie poprzez odpowiednie wykorzystanie bogactw naturalnych. Chcąc wzmocnić pozycję Rosji w światowym handlu energią, a tym samym jej oddziaływanie geopolityczne, władze państwowe skoncentrowane są na: 1) zapewnieniu stałych i wysokich dochodów z dostaw nośników energii na rynek europejski, 2) wykorzystaniu przewagi surowcowej i logistycznej na rynkach europejskim i środkowoazjatyckim, 3) zdywersyfikowaniu rynków zbytu dla rosyjskich surowców energetycznych. Zapewnienie stałych i wysokich dochodów z dostaw nośników energii jest dla władz Rosji niezwykle pomocne w osiągnieciu stabilizacji społeczno-gospodarczej oraz prowadzeniu ekspansywnej polityki zagranicznej. Dlatego Federacja Rosyjska oczekuje, że państwa Unii Europejskiej jasno określą wysokość swego przyszłego zapotrzebowania na paliwa kopalne, przede wszystkim na gaz. Warto przy tym zauważyć, że środki, jakie rosyjskie koncerny energetyczne przeznaczają na inwestycje w eksploatacje złóż węglowodorowych, pochodzą przede wszystkim od klientów europejskich. Przykładowo rosyjski Gazprom czerpie prawie dwie trzecie zysków ze sprzedaży gazu do państw unijnych, mimo że ilość surowca dostarczanego na Zachód
288
101
nie przekracza jednej trzeciej całkowitej produkcji koncernu289. Kolejnym ważnym czynnikiem zapewniającym Federacji Rosyjskiej wysokie dochody ze sprzedaży surowców energetycznych jest odpowiednia cena węglowodorów. W przypadku ropy naftowej reguluje ją nie tylko światowe zapotrzebowanie i podaż, ale również sytuacja na rynkach finansowych. W rezultacie kraje producenckie w coraz mniejszym stopniu wpływają na cenę przez ograniczanie bądź zwiększanie wydobycia. Federacja Rosyjska, nie będąc członkiem Organizacji Producentów i Eksporterów Naftowych (OPEC), korzysta z tego, że nie jest ograniczona kwotami produkcyjnymi i duży do maksymalizacji zysków przez ciągły wzrost produkcji. W czasie kryzysu i spadku ceny ropy w drugiej połowie 2008 r. z prawie 140 do 40 dolarów za baryłkę nie zdecydowała się ograniczyć podaży (oraz własnych zysków) i prześcigając Arabię Saudyjską, stała się światowym liderem wydobycia. Jeśli chodzi o cenę gazu – która w miarę rozwoju technologii skraplania gazu (LNG) i „rewolucji łupkowej‖ zaczyna być coraz częściej określana przez prawo popytu i podaży – Rosja opowiada się za dalszym jej wyznaczaniem w kontraktach długoterminowych na podstawie koszyka produktów ropopochodnych. Sztywne związanie ceny gazu i ropy ma, zdaniem szefa Gazpromu Aleksieja Millera, uchronić rynek gazu przed spekulacjami finansowymi oraz zapewnią stabilność potrzebną zarówno producentom, jak i konsumentom. Przemawiać mają za tym również duże możliwości zastosowania gazu i ropy w różnych sektorach gospodarki, np. elektroenergetycznym i motoryzacyjnym. Cena gazu, zdaniem Millera, jest zbyt niska względem ropy i powinna być wyższa, choćby z racji większej kaloryczności błękitnego paliwa.
Historyczne uwarunkowania związane z sektorem gazu ziemnego korespondują z poprzednim rozdziałem nawiązując do kwestii zmiany pojmowania bezpieczeństwa i polityki energetycznej. O ile w systemie państw centralnie sterowanych, gospodarka paliwowa nie stanowiła znacznego czynnika, o tyle jej znaczenie uległo zmianie wraz z rozpadem Związku Radzieckiego. Okres prywatyzacji prowadzony w czasie kadencji prezydenckiej Borysa Jelcyna doprowadził Federację Rosyjską na skraj upadku. Upadek komunizmu zmienił jedynie struktury władzy i przemianował znaczenie zależności struktur wobec siebie. Prywatyzacja prowadzona w Rosji w latach dziewięćdziesiątych XX wieku nie była niczym nowym przejmowanie za znikomą wartość strategicznych aktywów państwa zaobserwować można było podczas
289
102
transformacji ustrojowej w wielu państwach Europy Wschodniej Dojście do władzy Władimira Putina i wygrana w wyborach prezydenckich w 2000 roku pozwoliły na zahamowanie prywatyzacji państwa. Władimir Putin poprzez centralizację władzy uratował Federację Rosyjską przed przekształceniem w korporację.
Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej realizowana po 2000 roku cechuje się niezwykła centralizacją i konsekwencją działań. Władimir Putin doprowadził do upaństwowienia przejętych przez oligarchów aktywów oraz uczynił z energetyki główny czynnik, na którym oparł politykę międzynarodową Federacji Rosyjskiej.
Unia Europejska pomimo swojego uzależnienia od Federacji Rosyjskiej podejmuje dwojakie działania. W ujęciu projektu Gazociągu Północnego główne gospodarki Europy, takie jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania realizowały wspólnie z Federacją Rosyjską przedsięwzięcie budowy sieci tranzytowej. Świadczy to o dualizmie postrzegania interesów bezpieczeństwa energetycznego.
Wraz z centralizacją władzy uległa również zmianie pozycja Gazpromu. Wewnętrzny rynek energetyczny Federacji Rosyjskiej oparty bł na refinansowaniu zobowiązań poszczególnych podmiotów. W końcowym okresie istnienia Związku Radzieckiego oraz podczas prezydentury Borysa Jelcyna, niewydolny system gospodarczy nie regulował należności względem Gazpromu. Wraz z centralizacją władzy i upaństwawianiem podmiotów sektora energetycznego Gazprom stał się głównym instrumentem polityki międzynarodowej Federacji Rosyjskiej. Poprzez skomplikowaną sieć powiązań opartą na pośrednictwie i relacjach personalnych, służby specjalne doprowadziły do odbudowy pozycji Federacji Rosyjskiej e regionie przy pomocy zaufanego człowieka, jakim jest Władimir Putin.
8. ANALIZA WYBRANYCH ASPEKTÓW PREZYDENTURY WŁADIMIRA