Federacja Rosyjska w ujęciu dzisiejszych realiów geopolitycznych, jest politycznym oraz gospodarczym spadkobiercą Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który postał po zakończeniu istnienia Carskiej Rosji. Wszystkie wspomniane podmioty, różniły się zgoła odmiennymi systemami polityczno-ustrojowym, gospodarczym, jednak posiadały wspólny mianownik panowania nad obszarami bogatymi w zasoby naturalne. W czasach Rosji Carskiej fakt posiadania złóż surowcowych nie odgrywał jeszcze tak istotnej roli96, jednak rozwój techniki sprawiał, że zyskiwały one na znaczeniu97. W okresie istnienia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich doszło do próby dyskontowania wydobycia ropy naftowej98. Dążenie do realizacji pomysłu wpłynęło na rozpoczęcie budowy pierwszego w Związku Radzieckim gazociągu Saratów-Moskwa, który oddany do użytku został już w 1946 roku, jego łączna długość wynosiła 747 km. W dalszej kolejności doszło do powstania gazociągów Kochla – Jarwe _ Leningrad, Daszawa – Kijów – Briańsk – Moskwa, Argeda – Wołograd. Niespodziewane rozwiązanie, kluczowego dla projektu budowy, przedsiębiorstwa Gławgaztoppromu przyczyniło się do znacznego spadku tempa budowy nowych odcinków. Kolejny gazociąg, który dostarczał gaz z Ukrainy do Moskwy zbudowany został dopiero w 1954 roku99. Wraz z początkiem lat pięćdziesiątych XX wieku doszło do odkrycia kolejnych złóż gazu ziemnego na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zlokalizowanych w
96
Pierwotnie koncepcję eksploatacji rosyjskich złóż naturalnych została wysunięta przez Gottfrieda Wilhelma Leibniz na początku XVIII wieku, O. Doleśniak-Harczuk, Naturalni sojusznicy, „Nowe Państwo‖, nr 12/2010.
97
Wydobycie w ujęciu przemysłowym rozpoczęło się w drugiej połowie XIX wieku, a lata 1898-1901 były rekordowe dając pierwsze miejsce w światowej produkcji surowca. A. Wasilewski, Ropa naftowa w
polityce Rosji, Kraków 2005, s. 7. Patrz również R. Kandiyoti, Pipelines. Flowing oil and crude politics,
New York 2008 s. 5.
98 Warte wspomnienia jest pomysł wprowadzenia embarga na ropę naftową zawartym w „Raporcie lokomotywy‖ z 1954 roku, gdzie wskazano, że możliwość zatrzymania imperialistycznej lokomotywy nie opiera się jedynie na zniszczeniu silnika, lecz pozbawienie źródła napędu. W. Suworow, GRU – radziecki
wywiad wojskowy, Warszawa 1999, s. 107.
99 A. Wasilewski, Gazociągi Rosji, [w]: W. S. Michałowski, S. Trzop, Rurociągi dalekiego zasięgu, Warszawa 2005, s. 66.
41
obszarze. Przedkaukazia, czy Kraju Stawropolskiego, popyt na surowiec systematycznie zaczął wzrastać100
. Ogromne znacznie dla wzrostu istotnego zastosowania gazu ziemnego w gospodarce miał fakt przyjęcia strategii budowy, w ramach realizacji polityki społecznej, bloków mieszkalnych w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. Masowe wykorzystanie gazu ziemnego w ujęciu mieszkaniowym spowodowało znaczny wzrost zainteresowania surowcem ze strony kierownictwa partyjnego. Strategia rozwoju kompleksu gazowego oraz zaopatrzenia miast w surowiec przyjęta została w 1955 roku na posiedzeniu Prezydium Rady Ministrów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich101. Gaz wydobywany był m.in. w Zachodniej Syberii, przy czym niezwykle wartościowe były inwestycje ze strony państw kapitalistycznych, które dostarczały osprzęt i oprzyrządowanie niezbędne podczas inwestycji w zamian za kompensację w postaci transportu gazu do państw Zachodu102
.
Gaz ziemny, który wydobywany jest w Rosji od czasu rozpoczęcia eksportu surowca do państw Zachodu był bardzo poważną bronią, dzięki której mógł funkcjonować przemysł znacznej części państw regionu. Gaz ziemny posiada inną specyfikę i postać niż ropa naftowa, którą można transportować przy pomocy tankowców, które podczas żeglugi z łatwością pominąć mogą wody nieprzyjazne, lub regiony, które narażałyby transport na utrudnienie lub wstrzymanie dostaw.. W ujęciu gazu ziemnego konieczna jest infrastruktura przesyłowa w postaci gazociągów które zlokalizowane są na terytoriach konkretnych państw. Po podjęciu decyzji o budowie gazociągu Saratow-Moskwa przyszedł czas na połączenie liniami przesyłu Rosji z państwami Europy Zachodniej. W 1960 roku doszło do podpisania porozumienia pomiędzy Nikitą Chruszczowem oraz prezesem włoskiej spółki naftowej ENI Enrico Matteim. dotyczącego handlu gazem ziemnym i ropą naftową103. W roku 1964 doszło do ukończenia budowy rurociągu „Przyjaźń‖ łączącego Zagłębie Wołżańsko-Uralskie z Polską i Niemcami Wschodnimi. Nie bez znaczenia jest fakt obaw Europejczyków, w odniesieniu do tego przedsięwzięcia. Prezydent Stanów Zjednoczonych Jonh F. Kennedy wyraził w 1963 roku bardzo mocny sprzeciw wobec tej idei, pod wpływem którego kanclerz Konrad Adeunauer wycofał podpisaną już zgodę na dostarczenie dla
100 Jarome D. Davies, Blue Gold: The Political Economy of Natural Gas, London 1984, s. 124.
101 Warte uwagi jest, że jedynie 8% rosyjskich miasta była wtedy zaopatrywana w gaz ziemny.
102
A. Wasilewski, Gazociągi Rosji…, s. 66.
103 Prezes spółki ENI, Enrico Mattei zginął w tajemniczych okolicznościach w katastrofie helikoptera. Do katastrofy doszło niedługo po spotkaniu z Chruszczowem i tym samym niewiele przez spotkaniem z Kennedym. Uważa się, że śmierć prezesa mogła byś związana z jego próbą przełamania blokady naftowo-gazowej ZSRR.
42
Rosji rur o dużej średnicy mających służyć do budowy gazociągu. Rury zaczęto produkować w Rosji samodzielnie na Syberii104
.
Lata 1975-1986 można uznać za owocny czas dla budowy gazociągowych magistral przesyłowych, bowiem powstało ich aż dziewięć o łącznej długości 36,4 tyś. km. Wobec tak znaczącego rozwoju infrastruktury przesyłowej odnotowano pięciokrotny wzrost zapotrzebowania w porównaniu do dwudziestu wcześniejszych lat. O ile do 1975 roku łączna długość wszystkich gazociągów wynosiła 100 tyś. km, o tyle pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku było to już ponad 170 tyś. km. Jako jedną z najważniejszych magistral przesyłowych wskazuje się Orenburg – Użhorod, ukończony w 1979 roku, określany mianem największej inwestycji państw Rady Wzajemnej Pomocy Gosodarczej przebiegający przez terytorium Ukrainy105. Europa została podzielona po II wojnie światowej na dwa bloki. Zgodnie ze sztucznym podziałem, jaki został wówczas wyznaczony, państwa Wschodu zaopatrywane były w surowce naturalne, przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, co stanowić miało gwarant bezpieczeństwa energetycznego tych państw, co więcej dostawy realizowane były na preferencyjnych warunkach106. Jako jeden ze sztandarowych projektów wymienia się Gazociąg Przyjaźń łączący Syberię z Europą Środkową. Warte uwagi jest, że ilość dostarczana Polsce była w niektórych przypadkach inna niż w przypadku dostaw realizowanych do innych państw bloku wschodniego107. Groźba wstrzymania dostaw surowców przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich była ogromnym zagrożeniem dla państw znajdujących się w jego strefie wpływów, zważywszy na fakt, że państwa te nie mogły liczyć na dostawy z innych źródeł. Początek lat siedemdziesiątych XX wieku uznaje się za, możliwie pierwszy czas, w którym dojść mogło do potencjalnej monopolizacji rynku państw Europy Zachodniej przez rosyjski gaz. Nie doszło do tego, w skutek odkrycia przez amerykanów gazu na terytorium należącym do Norwegii, który był wydobywany i sprzedawany Europie dzięki udziałowi amerykańskich koncernów108. Równolegle z wydobyciem zasobów
104
W. Paniuszkin, M. Zygar, Gazprom rosyjska broń, wyd. W.A.B., Warszawa 2008, s. 5.
105 Ibidem, s. 66-67.
106 Warto przytoczyć słowa wicepremiera rządu ZSRR, I. Archipowa podczas posiedzenia BP KC KPZR 26.03.1981 roku. Co ważne miało to miejsce w trakcie tzw. karnawału Solidarności. „Dostarczamy Polsce 13 mln ton ropy po 90 rubli za tonę. Jeżeli uwzględnić, że światowa cena za tonę wynosi 170 rubli, to suma nieopłacona przez Polaków stanowi 80 rubli za każdą tonę. Całą tę ropę moglibyśmy sprzedawać za twardą walutę i zysk byłby ogromny.‖ W. Bukowski, Moskiewski proces, Warszawa 1998, s.581.
107 J. Rolicki, Edward Gierek. Replika, Warszawa 1990, s 80,113.
108
43
norweskich podjęte zostały pierwsze rozmowy przedstawicieli Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z przedstawicielami Zachodu dotyczące sprzedaży gazu ziemnego. W wyniku rozmów doszło do podpisania umów z włoskim koncernem ENI oraz niemieckim Ruhrgasem. Szczególne znaczenie dla Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich miała Republika Federalna Niemiec, o czym decydowała bliskość geograficzna, niewielkie zasoby własne, zapotrzebowanie na energię oraz chęć zrównoważenia bilansu handlowego ze Związkiem Radzieckim, przez co naturalnie nakierowana była na zakup surowca ze wschodu109.
W 1970 roku doszło do podpisania umowy pomiędzy kanclerzem Republiki Federalnej Niemiec, Willym Brandtem, a przywódcą Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Leonidem Breżniewem, dotyczącej zakupu przez Niemcy radzieckiego gazu110
. Dostawy rozpoczęły się w październiku 1973 roku, co było również początkiem zaopatrywania w gaz Zachodniej Europy111. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX wieku, jako czas budowy magistral przesyłowych związane były głównie z wejściem i partycypacją udziałów w rynku Zachodnim przez sowietów, oraz czerpanie korzyści finansowych z dostaw surowców112
. Porozumienie z 1970 roku określane jest niekiedy jako kluczowe w realizacji Ostpolitik kanclerza Niemiec113. W 1975 roku doszło do podpisania porozumienia trójstronnego pomiędzy Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, państwami Europy Zachodniej oraz Iranem dotyczące budowy gazociągu IGAT-II114. Pomimo podpisanego porozumienia z powodu wybuchu rewolucji islamskiej w Iranie w 1979 roku, nie doszło do finalizacji przedsięwzięcia. Surowce
http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,7979311,Lupki_ktore_wstrzasnely_swiatem.html, 12.01.2011
109 S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach Wschód-Zachód, Warszawa 1990, s. 110-111.
110 Pomimo wielu obaw i sprzeciwów doszło do podpisania porozumienia dotyczącego dostaw rur szerokośrednicowych w 1970 roku. Określana czasami jako „legendarna umowa gaz-rury‖ podpisana została przez Leonida Breżniewa i Willy‘ego Brandt‘a. W wyniku porozumienia Ruhrgas rozpoczął kupno radzieckiego gazu, który pierwszy raz popłynął magistralami przesyłowymi do Europy Zachodniej pierwszego października 1970 roku.
111 Patrz również W. Paniuszkin, M. Zygar, Gazprom. Rosyjska broń, s. 6. W ramach podpisanej umowy doszło również do porozumienia zakładającego kredytowanie zakupu rur przesyłowych o łącznej macie ponad 1,2 mln ton niezbędnych do realizacji projektu w zamian za dostawy gazu. Rachunki związane z opłatą za dostawy gazu przeznaczane były na regulowanie kredytów o łącznej kwocie 1,2 mld marek. Początkowo wysokość dostaw były określona na poziomie 1 mld m³ gazu ziemnego rocznie, natomiast w 1978 roku wartość wzrosła do 3 mld m³. P. Buras, Między europeizacją a Gazpromem. Niemcy, Rosja i
bezpieczeństwo energetyczne, „Raport i analizy CSM‖, nr 7, s. 32.
112
P. Buras, Między europeizacją a Gazpromem. Niemcy, Rosja i bezpieczeństwo energetyczne, "Raport i analizy CSM", nr 7, s. 33.
113 D. Yergin, The Quest: Energy, Security, and the Remaking of the Modern World, New York, 2011, s. 333.
114
44
energetyczne były solidną, o ile nie najważniejszą podstawą sowieckiego imperium, źródłem zysków, które były przekazywane sowietom w formie dewiz, za które finansowane mogły być wewnętrzne programy państwa115
. Wart odnotowania jest fakt, że cena realna rosyjskiego razu w 2000 roku był o 46% niższa niż w roku 1980116
. Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich skutkował dezintegracją istniejącego systemu jednolitych dostaw gazu. Powstanie mniejszych bytów państwowych uniemożliwiało kontrolę nie tylko nad siecią przesyłowa, ale również podziemnymi magazynami, rezerwami, czy przedsiębiorstwami funkcjonującymi w ramach sektora gazowego. Sektor gazowy w powstałych państwach został podzielony pomiędzy spółki wewnętrzne, których celem nadrzędnym było zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego danego państwa117. Upadek Związku Radzieckiego wpłynął na znaczne osłabienie sektora jednak pomimo osłabienia infrastruktura nadal istniała. Transport surowca do państw Zachodu odbywał się poprzez sieć rurociągów „Przyjaźń‖. Warto zaznaczyć, że zarówno Białoruś jak i Ukraina uzyskały niezwykle cenny atut w postaci otrzymywania surowca z rurociągów biegnących w głąb Europy, co stało się jednocześnie jednym z możliwych sposobów wywierania presji na stronie rosyjskiej. Niepodległość obu państw przyczyniła się również do braku konieczności dzielenia się przez Rosję zyskami z handlu paliwami118. Niezależność obu państw mogła stać się źródłem potencjalnych problemów w kwestii tranzytu, co miało miejsce w późniejszym czasie. Stan ten jak i przemiany schyłkowej części historii Związku Radzieckiego spowodowały skierowanie wobec nacisku ekonomicznego, co zostało przedstawione w doktrynie Falina-Kwicinskiego119. W myśl tej doktryny, państwa Europy Środkowej miały być żywotnie zainteresowane dostawami surowców z Rosji, przez co powinna ona oprzeć na tej zależności część strategii działania w regionie.
115 W. Bukowski, Moskiewski proces …, s. 601.
116 Nikołaj. I. Zachmatow, Mykoła W. Kostomarow, W. I. Kochanowski, Eksport gazu z Rosji, „Rurociągi‖, 27-28.03.2001, http://www.rurociagi.com/spis_art/2001_4/eksport_gazu_z_rosji.html 07.04.2010
117
T. Mitrova, Natural gas in transition: systemic reform issues, [w]: S. Pirani (red.), Russian and CIS
gas markets and their impact on Europe, Oxford, New York 2009, s. 15.
118 J. Krasuski, Europa między Rosją i światem Islamu, Touń 2004, s. 96.
119 J. Bratkiewicz, Kierunek wschodni: perspektywy podejścia strategicznego, [w]: R. Kuźniar (red.)
45
2. TRANSFORMACJA SYSTEMOWA PO UPADKU ZSRR I POCZĄTEK