UNIWERSYTET ŁÓDZKI
WYDZIAŁ FILOZOFICZNO-HISTORYCZNY
KIERUNEK : NAUKI POLITYCZNE
INTERDYSCYPLINARNE HUMANISTYCZNE STUDIA
DOKTORANCKIE
Tryb studiów: stacjonarny
Krzysztof Buciak
Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej
wobec Białorusi i Ukrainy w latach 2000-2012.
Energy policy of the Russian Federation considering Belarus and Ukraine in the years 2000-2012.
Rozprawa doktorska
napisana pod kierunkiem
dr hab. Ryszarda M. Machnikowskiego, prof. nadzw. UŁ
2
SPIS TREŚCI:
Wstęp 4
I. TEORETYCZNE PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA 19
1. Czym jest bezpieczeństwo? 19
2. Czym jest bezpieczeństwo energetyczne? 23
3. Wielowymiarowość bezpieczeństwa energetycznego 26
4. Zasoby energetyczne a zużycie 27
5. Sytuacja Unii Europejskiej 32
II. PODSTAWY POLITYKI ENERGETYCZNEJ FEDERACJI
ROSYJSKIEJ 40
1. Historyczne uwarunkowania sektora gazowego 40
2. Transformacja systemowa o upadku ZSRR i początek reform sektora
energetycznego 45
3. Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej po 2000 roku 52 4. Unia Europejska w polityce energetycznej Federacji Rosyjskiej 64
5. Nord Stream. Największe zwycięstwo Putina? 73
6. Gazprom jako najważniejszy instrument wywierania nacisku
politycznego przez rząd Federacji Rosyjskiej 89
7. Główne założenia Strategii Energetycznej Federacji Rosyjskiej do 2030
roku 97
8. Analiza wybranych aspektów prezydentury Władimira Putina i Dmitrija
Miedwiediewa 102
9. Wybory prezydenckie w 2008 roku 112
III. POLITYKA ENERGETYCZNA FEDERACJI ROSYJSKIEJ WOBEC
REPUBLIKI BIAŁORUŚ 132
1. Geopolityczne uwarunkowania sektora gospodarczego i energetycznego
Republiki Białoruś 132
2. Republika Białoruś jako państwo o znaczeniu tranzytowym 139 3. Sektor gazu ziemnego Republiki Białoruś. Uwarunkowania wewnętrzne
146 4. Biełtransgaz. Próby przejęcia przez Federację Rosyjską 153 5. Republika Białoruś w polityce energetycznej Federacji Rosyjskiej.
Podstawy i przyczyny sporów 158
6. Kliencka postawa Republiki Białoruś i dominacja Federacji Rosyjskiej 186
IV. POLITYKA ENERGETYCZNA FEDERACJI ROSYJSKIEJ WOBEC
UKRAINY 209
1. Ukraina i jej miejsce w polityce energetycznej Federacji Rosyjskiej 209
3
3. Konflikty Federacji Rosyjskiej i Ukrainy wokół sektora gazu ziemnego 231
4. Konflikt energetyczny z 2006 roku 235
5. Konflikt energetyczny z 2009 roku 246
6. Zażegnanie kryzysu energetycznego oraz jego następstwa 253 7. Zwycięstwo Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckich w 2010
roku 265
8. Perspektywy dla sektora energetycznego w relacjach obustronnych 288
Konkluzje 300
4 Wstęp
Jednym z najważniejszych tematów będących przedmiotem nauk o polityce jest polityka energetyczna oraz polityka bezpieczeństwa energetycznego jako składowa ogromnego i niezwykle złożonego oraz obszernego zjawiska bezpieczeństwa jako takiego.
Wielu autorów wskazuje na niezwykle ważna rolę bezpieczeństwa energetycznego w rozwoju i budowie bezpieczeństwa ogólnego. Polityka energetyczna, jako jedna z żywotnych gałęzi interesów państwa jest ogromnie ważnym problem badawczym. Polityka energetyczna obecna jest na wielu polach, wielu aspektach polityki prowadzonej od szczebli niższych aż do międzynarodowego teatru działań. Przyjęcie pewnego modelu prowadzenia tej polityki służyć może chęci optymalizacji procesu decyzyjnego i przewidywaniu zachowań poszczególnych uczestników relacji między partnerami. Tak pojmowana polityka energetyczna pośrednio, jak i bezpośrednio oddziaływuje w bardzo dużym stopniu na prowadzenie polityki jako takiej. Wpływa zarówno na politykę ekonomiczną, gospodarczą, oraz socjalną (przez możliwości refinansowania wydatków z zysków czerpanych z handlu i obrotu surowcami).
Poprzez negatywny wydźwięk przekazywanych przez media informacji, polityka energetyczna wielu osobom kojarzyć się może pejoratywnie poprzez fakt, że w mediach wskazuje się zazwyczaj na negatywne czynniki i możliwości wywierania wpływu oraz nacisku zarówno w sferze soft power jak i hard/real politics. Należy zwrócić uwagę na zależności pomiędzy sposobem prowadzenia gry energetycznej a charakterem ustroju państwa, kultury politycznej, tradycji i rozwoju standardów demokracji, ich przestrzegania i realizacji.
Polityka energetyczna w ujęciu zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego jest czynnikiem, który wpływa na sprawność i efektywność podejmowanych przez państwa działań takich, jak reagowanie i zapobieganie sytuacjom prowadzącym do kryzysów energetycznych, nawiązywanie porozumień wielostronnych i kontraktów oraz wszystkie czynności rozumiane jako działania wewnętrzne. Poprzez analizę możliwości wywierania wpływu i oddziaływania na otoczenie, oraz możliwość wzmocnienia pozycji i roli przy jednoczesnej realizacji interesów pozwala na realizację interesów
5
politycznych. Część działań posiada charakter powtarzalny i możliwe jest ponowne ich zaistnienie w przyszłości.
Zważywszy na fakt intensywnej eksploracji tematu polityki i bezpieczeństwa energetycznego opracowania na ten temat często mają charakter tendencyjny, posiadają pewien bardzo ściśle określony zbiór informacji i tematykę niewykraczającą poza obszar konkretnego państwa lub grup kapitałowych. Bardzo małą ilość miejsca poświęca się na realizację badawczą opisu i wyjaśnienia tematyki wykraczającej poza relacje „międzyblokowe‖ jak Federacja Rosyjska wobec Stanów Zjednoczonych, Chin, czy Unii Europejskiej.
Retoryka z jaką mamy do czynienia pozwala domniemywać, że w świetle ogólnej opinii polityka energetyczna kojarzyć się może jako negatywny czynnik gry politycznej i systemu politycznego czasów obecnych. Pokusić się można o stwierdzenie, że o ile o jej znaczeniu wiadomo od dziesięcioleci, o tyle obecnie znacznie dotkliwiej działa użycie ostatecznych rozwiązań kwestii podporządkowywania państw klientów, oraz znacznie mocniejszy wydźwięk działania takie znajdują. Zaznaczyć należy, że przekazy naukowe, jak i medialne, nacechowane są w dużej mierze negatywnymi aspektami danego zjawiska i procesu poddawanego badaniu, który z natury rzeczy nie może zostać przedstawiony w pozytywnym świetle ze względu na jego cechy i przebieg. Z drugiej strony należy zaznaczyć istotny wpływ polityki energetycznej (jakiego) na kształtowanie ładu, porządku i bezpieczeństwa w ujęciu lokalnym, jak i globalnym. W przypadku, gdy dochodzi do powstania kryzysu energetycznego zazwyczaj wskazuje się na celowe działanie firm sektora energetycznego, nakierowane jedynie na maksymalizację zysku. Zasługi pozytywne przypisywane są rządom poszczególnych państw, choć od tego również znajdziemy bardzo wiele wyjątków.
Polityka energetyczna eksplorowana jest w ujęciu badawczym przede wszystkim przez nauki społeczne, w których to nauki o polityce podejmują się badania jej roli i oddziaływania na system polityczny, reprezentanci palestry skupiają się na aspektach legislacyjnych w kontekście porozumień i umów. Socjologowie poddają analizie oddziaływania procesu na grupy społeczne, historycy zaś podają badaniu genezę zjawiska i jej proces historyczny, co w połączeniu z badaniami ekonomistów w obszarze gospodarki pozwala nakreślić bardziej całościowy obraz badanego zjawiska.
6
W zależności od tego, jakiego wyboru perspektywy badawczej dokona osoba eksplorująca zagadnienie może być ono wyjaśniane na kilka sposobów. Zaznaczyć należy, że podejście badawcze jako cecha indywidualna pracy naukowej może być często bardzo zróżnicowane oraz zawierać w sobie różną optykę, w jakiej przestawiane będzie zagadnienie.
Badania dotyczące teorii bezpieczeństwa na poziomie narodowym, jak i ponadnarodowym dotyczą aktywności aktorów gry politycznej, oceny ich działań oraz uwarunkowań systemowych, w jakich prowadzone są działania opisywane.
Polityka energetyczna, aktywność aktorów biorących w niej udział, ich działań, badane są w celu bardziej rzeczowego i konkretnego przedstawienia nurtu i zasad rządzących zagadnieniem. Badane są także czynniki mające istotny wpływ na działania legislacyjne oraz egzekutywę. Ostatnim obszarem, który został poddany badaniu jest ocena kosztów społecznych jakie są efektem prowadzenia polityki energetycznej w konkretny sposób. W świetle polityki energetycznej, podmiotem wiodącym jest państwo lub korporacja, które poprzez działanie ma zamiar wpłynąć na innych aktorów gry politycznej.
W niniejszej pracy podmiotami gry politycznej są zarówno organizacje międzynarodowe, rządy państw oraz grypy skupione wokół korporacji energetycznych. Rodzi to podstawy do podwójnej optyki w charakterze klienckim oraz dostawczym.
W Polsce problematyka polityki energetycznej, bezpieczeństwa energetycznego jest eksplorowana dość obszernie, jednak ma to zazwyczaj charakter wycinkowy chaotyczny i subiektywny. Brak jest opracowań, które traktowały by problematykę zawartą w niniejszej pracy jako całość.
Autor postawił sobie za cel poznawczy niniejszej pracy przedstawienie sposobu prowadzenia polityki energetycznej przez Federację Rosyjską wobec wybranych krajów sąsiednich Europy Środkowej i Wschodniej, jak, Białoruś oraz Ukraina w kontekście uwarunkowań rządzących systemami politycznymi i ekonomicznym, wskazanie czynności o charakterze zarówno funkcjonalnym, jak i dysfunkcjonalnym oraz przyczyn, stosowanych strategii i metod działań aktorów gry politycznej.
Jako cel teoretyczny wskazać należy próbę wyjaśnienia warunków funkcjonowania i struktur zależności podmiotów uczestniczących oraz zbadanie
7
specyfiki działania grup podmiotów sektora energetycznego. Jako cel praktyczny autor pragnie wskazać różnice i zbieżności prowadzenia polityki energetycznej przez Federację Rosyjską w kontekście zmiany prezydenckiej.
Problemem badawczy jest określenie jaki był wpływ zmiany głowy państwa na system energetyczny oraz funkcjonowanie polityki bezpieczeństwa energetycznego Federacji Rosyjskiej. W jakim ujęci nastąpiły zmiany i w jakim kierunku zmiany owe prowadziły władze Federacji Rosyjskiej.
Analizując obecny stan badań nad opisywaną tematyką można zauważyć, że w badaniach tych istniała pewna luka. Wobec ogromnej ilości dostępnych źródeł temat pracy został celowo doprecyzowany przez autora w ujęciu ram czasowych oraz zawiera opis konkretnych aspektów, które zdaniem autora ze względu na swoja wagę oraz odziaływanie na stosunki międzynarodowe znajdują uzasadnienie w zakresie treści pracy. Należy zaznaczyć, że w zależności od poziomu relacji pomiędzy uczestnikami procesu władzy oraz jej charakterystyki system decyzyjny powodujący konkretne działania umiejscowiony jest nieco inaczej w systemach politycznych państw przytaczanych jako badane w treści pracy. Poza kluczową rolą instytucji państwowych ogromny wpływ mają również przedsiębiorstwa sektora energetycznego grupy lobbingowe, nie bez głosu pozostają grupy interesu. Powodem podjęcia tematu jest kontynuacja pracy badawczej, pojętej podczas studiów magisterskich, oraz fakt, że polityka energetyczna jest zjawiskiem ponadczasowym, wielowymiarowym oraz wieloaspektowym, które w znaczącym stopniu przyczyniają się kształtowania porządku na świecie. Polityka bezpieczeństwa energetycznego zasługuje na miano jednej z najważniejszych w ujęciu strategicznym dziedzin funkcjonowania państw oraz ich gospodarek, która poprzez zasadniczy z natury cel zapewnienia ciągłości i bezpieczeństwa dostaw jest w dobie obecnego czasu jest elementem warunkującym działanie pozostałych składowych systemu. znaczenia Biorąc pod uwagę zmiany na mapie politycznej świata, jakie nastąpiły w 1991 roku, kiedy przestał istnieć Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, oraz wzmocnienie i ujednolicenie integralności politycznej oraz siły głosu Europy, należy zwrócić uwagę na zmianę dynamiki w zakresie polityki energetycznej. 1 maja 2004 roku w Europie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej tematyka nabrała nowego tema. Wspomniane wyżej procesy spowodowały zasadniczą zmianę znaczenia bezpieczeństwa energetycznego i przeniesienie jego aspektów na nowych, silniejszych, aktorów gry politycznej, którzy
8
stali się realnie współodpowiedzialni za kształtowanie polityki energetycznej na arenie międzynarodowej. Nie bez znaczenia jest wspólny glos państw Unii Europejskiej na podstawie Traktatu z Lizbony, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku. Ważną rolę odgrywa instrumentalne podejście Federacji Rosyjskiej do tematyki dostawy surowców kopalnych do Państw Zachodnich zwłaszcza przez pryzmat wykorzystania politycznego zależności tych państw, połączony z brakiem relacji międzysystemowych i jednoznaczną możliwością uniezależnienia od dostaw błękitnego paliwa ze Wschodu1
. Sytuacje opisane w pracy, z jakimi mieliśmy do czynienia posiadają wiele wymiarów ponieważ należy zauważyć, że mimo struktur i jednomyślności polityka energetyczna w ujęciu Zachodu zdominowana jest przez „państwa Starej Unii‖, które niejako zyskują, co pokazuje praktyka, większy i silniejszy wpływ na jej kształtowanie w relacjach ze Wschodem. Poprzez „kryzysy gazowe‖ w relacjach Federacji Rosyjskiej i Ukrainy można dostrzec dwa aspekty problemu: pierwszym jest wskazanie, jak ważne jest poszukiwanie alternatywnych źródeł dostaw błękitnego paliwa, drugim intensyfikacja uwagi i działań poświęcanych problematyce bezpieczeństwa energetycznego. Polityka energetyczne oraz działania z nią związane wskazują na pewną prawidłowość w ujęciu intensyfikacji jej użyteczności w sytuacjach spornych w stosunkach międzynarodowych. Działania państw producentów, państw tranzytowych warunkują możliwość nagłego nieprzewidywalnego wystąpienia zmian w wielu regionach świata poprzez kształtowanie sytuacji gospodarczej i ekonomicznej. Zarówno w przeszłości, jak i w teraźniejszości polityka energetyczna odegrała i odgrywa ogromną rolę jako element składowy światowego systemu bezpieczeństwa oraz kształtowania porządku istniejącego świata. Zważywszy na fakt że coraz większa jest rola interesów ekonomicznych w stosunkach międzynarodowych zasadne wydaje się być zacytowanie Edwarda Luttwaka, według którego „geopolityka w coraz większym stopniu determinowana jest interesami ekonomicznymi, a więc podejście geopolityczne staje się coraz bardziej geoekonomiczne‖2. W ujęciu bezpieczeństwa energetycznego
uwarunkowania o naturze geopolitycznej są powodem i czynnikiem kształtującym
1
„Błękitne paliwo‖ nazwa, która będzie używana w dalszej części pracy wobec gazu ziemnego zważywszy na fakt jego ogólnego, bardzo częstego występowania w publikacjach i opracowaniach naukowych.
2Bezpieczeństwo narodowe Polski. Geopolityczne i geoekonomiczne uwarunkowania, red. Edward
Haliżak, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, wyd. A. Marszałek, Toruń 2007, s. 33, za Edward Luttwak, From Geopolitocs to Geoeconomics, Logic of Conflict, Grammar of Commerce, The National Interest, nr. 20, 1990-1991, s. 17-23.
9
przebieg procesu powstawania tras tranzytowych dla paliw kopalnych3. Kolejnym ważnym czynnikiem jest rozwój technologiczny, który warunkuje powstawanie projektów, które nie były dotąd możliwe do zrealizowania, ponadto przybiera formę i postać jednych z najbardziej dynamicznych determinant geopolityki, co przekłada się na możliwość osiągania komparatywnej przewagi przez niektóre państwa4
.
Celami pracy są ukazanie tego czym jest polityka energetyczna, przybliżenie idei przyświecających aktorom gry politycznej, oraz realizacji ich żywotnych interesów, ukazanie tego ile z pomysłów i deklaracji współpracy godnych jest uwagi w komparacji z realpolitik. Celem jest także ukazanie wpływu polityki energetycznej na zachowanie porządku i bezpieczeństwa w skali regionalnej i globalnej. Należy zwrócić uwagę na układy i porozumienia wpływające na kontrolę i ograniczenie produkcji, tranzytu i zużycia, które w znaczącym stopniu przyczyniły się do utworzenia swoistego status quo będąc bardzo ważnym impulsem, ukazującym możliwość prowadzenia dalszych rozmów i negocjacji w dziedzinie światowego obrotu paliwami oraz działaniem sektora energetycznego jako ogółu w powiązaniu z innymi dziedzinami działalności państwa. Jako cel dodatkowy wskazać należy próbę przytoczenia różnic oraz zbieżności w zakresie prowadzenia polityki energetycznej i rozgrywania działań Federacji Rosyjskiej wobec zmian głowy państwa. Dodatkowym aspektem jest analiza i próba wskazania roli, siły oraz sposobów działania Polski, Białorusi oraz Ukrainy. Aspekt kolejny to wpływ sytuacji politycznej i gospodarczej na ideę powstania Gazociągu Północnego oraz fakt jak inwestycja zmieniła wspomniane sytuacje na kontynencie europejskim. Nie bez znaczenia pozostają „wojny gazowe‖, ich przyczyny, przebieg oraz
zakończenie, a także wnioski jakie aktorzy powinni wyciągnąć
z gry. Jako cel pracy podjęto próbę wskazani relatywnie umiarkowanej skuteczności oddziaływania opisywanych państw wobec relacji z Federacją Rosyjską.
Wobec mnogości dostępnych źródeł zauważalny jest fakt braku opracowań traktujących o możliwości skutecznego oddziaływania przez konkretne państwa, wyłączając działania rozumiane jako przynależności do konkretnej wspólnoty, na rozwój i kształtowanie polityki energetycznej. Powyższa praca wpisuje się w lukę
3
„O ile rozmieszczenie interesów polityczno-strategicznych na różnych obszarach można przedstawić za pomocą kręgów mniej więcej ciągłych i jednorodnych zależnie od odległości, to w przypadku interesów ekonomicznych przypominałoby ono centkowaną skórę lamparta‖. C. Jean, Geopolityka, wyd. Ossolineum 2003, s. 116.
4
Desmond Ball, Modern technology and Geopolitics, [w]: On Geopolitics: Classical and Nuclear, red. C. Zoppo, Ch. Zorgbibe, Dordrecht 1985, s 172-173.
10
badawcza poprzez przedstawienie konkretnych relacji pomiędzy aktorami gry politycznej i próbę przedstawienia odpowiedzi na pytania o naturę i relacje związane z polityką energetyczną pomiędzy wymienionymi państwami w ujęciu praktycznym oraz realny wpływ na kształtowanie polityki bezpieczeństwa energetycznego. Należy zauważyć, iż mimo bardzo szybkiej dynamiki procesów związanych z polityką energetyczną należy każdy przypadek analizować jako oddzielny wątek, niemożliwe jest uogólnienie problemu. Niezwykle bogata różnorodność źródeł i materiałów traktujących o badanym problemie skłania do konieczność ich starannej i wnikliwej kwerendy oraz selekcji stąd w pracy wykorzystany został określony zasób literatury, który merytorycznie odzwierciedla potrzeby owej pracy. Analizą objęto źródła pierwotne i dokumenty narodowe udostępniane przez rządy państw opisywanych w pracy. Selekcja materiałów objęła również źródła wtórne. Szczególnie ważna okazała się literatura krajowa której autorami są m. in. : Andrzej Antoszewski, Marcin Bodio, Jacek Czaputowicz, Erhard Cziomer, Roman Kuźniar, Teresa Łoś-Nowak, Eugeniusz Ponczek, Alicja Stepień-Kuczyńska, Włodzimierz Malendowski, Ernest Wyciszkiewicz, Przemysław Żurawski vel Grajewski i inni. W pracy wykorzystano również odniesienia do raportów, ekspertyz i analiz tworzonych przez liczne organizacje i autorów, czasopisma specjalistyczne, artykuły w prasie i internecie.
Próba określenia ram czasowych jest związana z rozpoczęciem pierwszej kadencji prezydenckiej przez Władimira Putina natomiast koniec rozważań jest związany z pierwszą kadencją Dmitrija Miedwiediewa jako prezydenta Federacji Rosyjskiej. Przyjęcie końcowe okresu badawczego skutkuje możliwością rzetelnego przedstawienia rozwoju działań i procesu na przestrzeni wymienionych lat. Należy również zaznaczyć, że niektóre zdarzenia opisywane w pracy dotyczą okresu sprzed omawianego okresu, jednak niemożliwym jest ze względu na konieczność określenia i przestawienia tła historycznego, ich pominięcie.
Podczas pisania pracy postawiono dwie tezy główne.
T I: Państwa realizujące współpracę na gruncie energetycznym z Federacją Rosyjską są zawsze pozostawiane w pozycji klienckiej,
T II: Państwa współpracujące na gruncie polityki energetycznej z Federacją Rosyjską, poprzez zastosowanie wobec nich preferencyjnych warunków dostaw
11
surowców energetycznych poddawane są procesowi uzależniania i wchłaniania energetycznego, gospodarczego i politycznego przez Federację Rosyjską.
T III: Służby specjalne w porozumieniu z przedstawicielami resortów siłowych przy pomocy Władimira Putina doprowadziły do centralizacji państwa, częściową odbudowę pozycji mocarstwowej Federacji Rosyjskiej oraz upaństwowienie sektora energetycznego w Rosji.
Podstawowym pytaniem badawczym jest to w jaki sposób zmienia się sposób prowadzenia przez Federację Rosyjską oraz jej partnerów polityki energetycznej w zależności od zmieniającej się sytuacji na arenie międzynarodowej. Rozwinięciem pytania jest próba odpowiedzi na nurtujące autora zagadnienie, jak w umiejętny sposób Federacja Rosyjska rozdaje karty wraz ze zmianami u steru władzy. Dodatkowym pytanie, jakie należy zadać jest to o potencjalne kierunki rozwoju polityki energetycznej oraz możliwości realizacji procesu dywersyfikacji dostaw. Pytanie ostawione jako dodatkowe to w jaki sposób należy podchodzić do definiowania bezpieczeństwa energetycznego, oraz w jak dużym stopniu bogactwa surowców energetycznych dają możliwość realizacji interesów politycznych.
Jako tezy:
T I: Ścisła centralizacja władzy widoczna podczas rządów Władimira Putina ogranicza suwerenność państwa opisywanych oraz zwiększa ich zależność od Federacji Rosyjskiej.
T II: Byłe państwa składowe, znajdujące się w czasie istnienia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich poprzez realizację polityki energetycznej „motywowane‖ są do współpracy na zasadach postawionych przez Federację Rosyjską
T III: Federacja Rosyjska wybiórczo traktuje partnerów gospodarczych.
T IV: Opisywane państwa nie wykorzystały w stopniu możliwym do uzyskana strategicznego położenia względem Federacji Rosyjskiej w celu realizacji własnych interesów ora polepszenia bezpieczeństwa energetycznego.
T V: Działania Federacji Rosyjskiej w zakresie polityki energetycznej utrudniają budowę jednolitej i spójnej polityki energetycznej państw wymienionych w pracy.
12
Polityka energetyczna, a jeszcze ściślej, polityka bezpieczeństwa energetycznego, choć poruszana w badaniach naukowych od bardzo długiego czasu nie uzyskała jednak do tej pory oddzielnego aparatu badań. Bierze to swój powód w relatywnie nowym podejściu nauk politycznych do tego tematu, stąd literatura przedmiotu nie wypracowała do tej pory jednego uniwersalnego modelu badań. Wykazane wyżej faktu w połączeniu z ogromną interdyscyplinarnością omawianego zjawiska skłania autora do konieczności użycia kilku metod badawczych. Wykorzystana została metoda decyzyjna, która była niezwykle pomocna w trakcie analizy spójności a także oceny skutków efektywności i skuteczności decyzji podejmowanych przez strony biorące udział w procesie. Metoda ta była również pomocna przy analizie oficjalnych materiałów opracowywanych przez rządy państw jako ocena spójności i koordynacji działań instytucji. Metoda decyzyjna była wykorzystana przy ocenie przyczynowo-skutkowej wpływu państw na politykę energetyczną5
. Przystępując do badania problemu, jako kolejna najbardziej adekwatna i użyteczna, wydaje się być metoda historyczna w swojej odmianie genetycznej polegająca na badaniu genezy zjawiska, powstania pewnych zjawisk, oraz metoda porównawcza polegająca na wykrywaniu podobieństw między procesami i zjawiskami, dla ustalenia różnic między nimi. Obie metody były przydatne w równym stopniu, genetyczna przy przedstawianiu rozwoju historycznego procesów, zaś porównawcza przy rozważaniach dotyczących zapisów poszczególnych traktatów oraz porozumień i zobowiązań współpracy. Kolejną metodą użytą w trakcie badań była metoda instytucjonalno-prawna, która pozwana na analizę aktów prawnych stanowionych przez instytucje w celu przybliżenia ich treści i uzyskania odpowiedzi na konkretne pytania w postaci ich zapisów, pozwoliła ona na zidentyfikowanie najważniejszych uwarunkowań polityki bezpieczeństwa energetycznego i instrumenty wykorzystywane do wpływania na nią. Podczas pisania pracy zastosowanie znalazła również metoda analizy systemowej pozwalając traktować politykę energetyczną jako niezwykle ważney i istotny element systemu politycznego jako całości6. W ujęciu metody analizy systemowej bezpieczeństwo energetyczne traktowane jest jako podsystem bezpieczeństwa narodowego, jako że badania koncentrowały się na określonym
5 Ziemowit J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2000,
s.13-174.
6
A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej [w:], Andrzej W. Jabłoński, L. Sobkowiak, (red), Studia z teorii polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 73-88.
13
podsystemie należy wskazać, że jest to analiza średniego rzędu. Zastosowanie metody analizy systemowej ma na celu identyfikację najbardziej optymalnych,, z punktu widzenia opisywanych państw, kierunków działań, jakie należy podjąć, wprowadzić lub udoskonalić poprzez reformę lub modyfikację. Bardzo ważne jest wskazanie, że analiza systemowa ma niezwykle szerokie zastosowanie w aspekcie prognozowania rozwoju sektorów energetyczno-paliwowych7
. Analiza badawcza przeprowadzana przez pryzmat politologiczny, dotycząca potencjału polityki energetycznej w ujęciu wyzwań współczesnego sektora oraz zmian energetyczno-klimatycznych wyposażona jest w prognozy naukowe, które oparte są na przesłankach historycznych oraz teraźniejszych, w celu ukazania najbardziej prawdopodobnych konsekwencji, przy uwzględnieniu jednoczesnych ograniczeń w prognozowaniu politycznym8
.
Jako pojęcie o znaczeniu podstawowym wyróżnić należy politykę energetyczną, politykę bezpieczeństwa energetycznego, w stosunku do której w ujęciu różnych podmiotów opisywanych w pracy, różne jest również podejście do niej. Współczesna interpretacja podczas pracy badawczej dostarcza wielu problemów natury badawczej ze względu na dynamizm i zmiany zachodzące w zakresie badanego zjawiska. Najbardziej adekwatnym wobec wskazanych powyżej aspektów procesu wydaje się zastosowanie do podejścia prezentowanego przez „szkołę kopenhaską‖9, według której
bezpieczeństwo energetyczne nie jest traktowane jako stan, lecz jako proces dynamiczny przy jednoczesnym uwzględnieniu niezwykle szerokiego zakresu definiującego proces bezpieczeństwa10
.
W trakcie pracy badawczej zastosowano również koncepcję wielopoziomowego zarządzania, która była bardzo użyteczna poprzez możliwość analizy, jakiej poddano instytucje i mechanizmy oddziaływania na życie polityczne i działania polityczne, które
7
M. Kudełko, Znaczenie analizy systemowej w prognozowaniu rozwoju systemów
paliwowo-energetycznych, „Polityka energetyczna‖, Tom 8, Zeszyt specjalny, Instytut gospodarki Surowcami
Mineralnymi i Energią PAN, Kraków 2005.
8
A. Chodubski, O metodologicznym podejściu do przewidywania w polityce, [w:] Przyszłość i polityka.
Nadzieje i strachy zbiorowe przełomu tysiącleci, red. E. Ponczek, A. Sepkowski, Wyd. Adam Marszałek,
Toruń 2008, s. 9-32.
9 Pojęcie „szkoła kopenhaska‖ użyte zostało po raz pierwszy w 1994 roku przez Bill‘a McSweeney‘a w
trakcie spotkania Kopenhaskiej Grupy Badań nad Bezpieczeństwem. Patrz Karina P. Marczuk, Trzecia
opcja. Gwardie narodowe w wybranych państwach Basenu Morza Śródziemnego, Fundacja Studiów
Międzynarodowych, Warszawa 2007 s. 70.
14
mają bezpośrednie przełożenie na politykę energetyczną11
. Niezwykle istotnym aspektem jest również fakt, że oprócz państw w procesie formułowania polityki energetycznej udział biorą podmiot niepaństwowe, przedsiębiorstwa energetyczne, grupy interesu itp. Skutkiem transnarodowej działalności korporacji energetycznych dochodzi do sytuacji, w której spory pomiędzy nimi są dla stron mniej opłacalne, co wpływa również na osłabienie oddziaływania w ujęciu lokalnym, narodowym oraz międzynarodowym. Analiza metody podejmowania decyzji jest w pracy rozpatrywana na poziomie subsystemowym, który dotyczy kształtowania polityki, istotne w związku z powyższym jest zidentyfikowanie aktorów biorących udział w procesie i relacji między nimi.
Kolejną teorią, która znalazła zastosowanie w pracy jest teoria racjonalnego wyboru zakładająca racjonalność wyborów, która skłania do jasno określonych działań przez aktorów biorących udział w procesie. Podmioty państwowe, mające jasno określone interesy w ramach polityki energetycznej dążą do ich realizacji przy jednoczesnym uwzględnieniu obowiązujących reguł i zasad, poprzez które realizowana jest zasada eliminacji podejść skrajnych, lub koncepcji godzących w dobro wspólne.
Zastosowanie znalazła również teoria geopolityczna, w ujęciu której każde z opisanych państw posiada unikalną, niepowtarzalną i wyjątkową przestrzeń geograficzną, przy pomocy której dąży do maksymalizacji bezpieczeństwa energetycznego12. Nie bez znaczenie jest możliwość realizacji interesów wspólnych poprzez współprace między państwami oraz działania z wykorzystaniem koalicji.
Techniki badawcze zastosowane w pracy to podejście politologiczne oraz technika krytycznej analizy materiałów źródłowych, zarówno źródeł pierwotnych pod postacią dokumentów wyselekcjonowanych w trakcie kwerend a także źródeł w postaci monografii, opracowań zbiorowych, strategii, raportów, analiz, artykułów naukowych, publicystycznych, prasowych.
Praca składa się z czterech rozdziałów poprzedzonych wprowadzeniem i zakończeniem, każdy rozdział zawiera podrozdziały. Praca zawiera także wyszczególnioną literaturę, która była użyta podczas pisania pracy.
11
Paweł J. Borkowski, Koncepcja wielopoziomowego zarzadzania, [w;] Paweł J. Borkowski, Polityczne
teorie integracji międzynarodowej, wyd. Difin, Warszawa 2007, s. 161-175.
12
J. Dyduch, P. Mikiewicz, S. Rzeszótko, Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków
15
Pierwszy rozdział jest opisem warstwy teoretycznej procesu i zjawiska bezpieczeństwa oraz odpowiedzią na pytanie o oto, czym jest bezpieczeństwo energetyczne. Niezwykle ważne jest przedstawienie genezy procesu jakim jest polityka energetyczna i jego rozwoju na przestrzeni zmieniających się realiów historycznych, zmiany znaczenia i sposobu realizacji. W rozdziale przedstawiono wielowymiarowością bezpieczeństwa energetycznego, które musi być analizowane i badane w trzech wymiarach. W rozdziale wskazano również kwestie związane z wydobyciem zaobów oraz oraz poziomem rezerw w ujęciu surowców energetycznych. Niemożliwym jest pominąć w rozdziale kwestie związaną z Unią Europejską jako największym odbiorcą i konsumentem gazu ziemnego dostarczanego przez Federację Rosyjską.
Rozdział drugi traktuje o powstawaniu zrębów nowoczesnej polityki energetycznej prowadzonej przez Federację Rosyjską. Przedstawia genezę i tło historyczne zmian, które ukształtowały obecny obraz tego sektora od lat pięćdziesiątych XX wieku aż do końca pierwszej dekady XXI wieku. Konieczne jest przybliżenie sytuacji związanej ze zmianą ustrojową i zakończenia funkcjonowania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz przejęcia działań przez prawnego sukcesora na arenie międzynarodowej w postaci nowo powstałej Federacji Rosyjskiej. Rozdział przybliża znaczenie reform, jakie nastąpiły w przekształconym, z Ministerstwa Gazownictwa, monopoliście i gigancie na arenie międzynarodowej w postaci Gazpromu. Nie bez znaczenia są nazwiska dysydentów rosyjskiego sektora gospodarczego, za sprawą których dokonała się w Federacji Rosyjskiej „reforma‖ skutkująca przeobrażeniami na zrębach których narodziła się gospodarka wolnorynkowa. W rozdziale opisano początek najnowszej historii Federacji Rosyjskiej, która rozpoczęła się wraz z wyborem Władimira Putina na urząd rezydenta. Wskazano konkretne działania centralizacyjne, umacniające sektor energetyczny i gospodarczy pod rządami centralnymi. W kolejnej części rozdziału opisany został projekt Gazociągu Północnego, który jest opisem niebywale ważnej, jak i niekoniecznie korzystnej dla wszystkich stron zainteresowanych, inwestycji. Podrozdział podnosi i akcentuje warunki zawierania porozumienia i realizacji projektu. Bardzo ważnym aspektem jest pominięcie państw tranzytowych w celu, zaznaczanym przez Federację Rosyjską, zapewnienia nieprzerwanych, niezakłóconych i ciągłych dostaw surowca do Europy Zachodniej. Realizacja inwestycji określona może być mianem zwycięstwa Władimira Putina biorąc pod uwagę skalę trudności oraz koszt związany z projektem. Nie bez
16
znaczenia jest również fakt konieczności eliminacji obaw i zastrzeżeń państwa, które nie wyrażały optymizmu związanego z inwestycją. Na podstawie podrozdziału wskazuje się finalizację procesu dywersyfikacji źródła tranzytu gazu ziemnego z pominięciem państw tranzytowych, jak Białoruś oraz Ukraina. Na podstawie Strategii Energetycznej Federacji Rosyjskiej do 2020 roku opisane zostają realia prowadzenia polityki energetycznej przez Federację Rosyjską, przedstawione zostaje poglądowo jak Rosja definiuje, kształtuje i odbiera problematykę bezpieczeństwa energetycznego. Rozdział jest próbą rozwinięcia wątków zamieszczonych w poprzednich rozdziałach, próbą konkretyzacji i wykazania różnic lub zbieżności pomiędzy sposobem i stylem prowadzenia polityki energetycznej przez prezydenta Władimira Putina oraz sukcesora Dmitrija Miedwiediewa. Jak pokazuje praktyka zmiany, jeśli nastąpiły, polegają na wizerunkowej modyfikacji sposobów działania i ocieplenia wizerunku przy jednoczesnym kontynuowaniu linii nakreślonej przy powoływaniu do życia Gazpromu wraz z następującą zmianą systemową w 1991 roku.
W rozdziale trzecim opisane zostały polityczne relacje z Republiką Białoruś jednym z głównych odbiorców i konsumentów paliw kopalnych eksportowanych przez Federację Rosyjską. Opisane został geopolityczne uwarunkowania związane z położeniem Białorusi oraz przyczyny i przebieg konfliktów, które miały miejsce pomiędzy Republiką Białoruś oaz Federacją Energetyczną na gruncie polityki energetycznej. Przedstawiona została rola Białorusi jako państwa tranzytowego oraz związane z tym wyzwania i zagrożenia. Przedstawiona zostaje retoryka postawy klienckiej i jej wpływ na gospodarkę, siłę polityczną i możliwości oddziaływania przez wspomniane wyżej państwo i organizację. Opisana została sytuacja związana z długimi rządami prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki oraz realia rządzące relacjami między państwami, jak i wewnętrzne uwarunkowania rynku energii oraz gazu ziemnego na Białorusi. W rozdziale opisano również proces związany z przejmowaniem sieci przesyłowych i tranzytowych należących do państwowego Biełtransgazu przez Federację Rosyjską.
Rozdział czwarty jest próbą opisu relacje obustronnych pomiędzy Federacją Rosyjską oraz Ukrainą. Nie bez znaczenia pozostaje fakt specyfiki uwarunkowań rządów na Ukrainie oraz zawiłych relacji związanych, podobnie jak w poprzednim rozdziale, z podpisywanymi umowami, które nie zawsze mają charakter równostronny i daje o sobie znać pozycja kliencka państwa odbiorcy. Sytuacja taka związana jest z
17
faktem, że odbiorca poprzez umiejętne rozgrywanie polityki energetycznej przy użyciu oręża posiadanego przez producenta, dyscyplinowany jest przy jej pomocy i ukierunkowywany w celu realizacji interesów dostawcy, co jednocześnie wiąże się często ze stratami po stronie odbiorcy. Warte odnotowania jest również fakt systemu pośrednictwa w handlu i obrocie paliwami kopalnymi, co znajduje swoje zarzewie na rynku wewnętrznym Ukrainy. W rozdziale tym następuje próba odpowiedzi na pytanie o to, czy państwa odbiorcy mogą być określane mianem zakładników gry energetycznej.
Podziękowania za pomoc i życzliwość przy pisaniu pracy, wskazanie dróg i możliwości osiągnięcia potencjalnych pomocy naukowych kieruję wobec: Radosława Bani, Marka Bodziany, Mariana Brody, Andrzeja de Lazari, Katarzyny Dośpiał-Borysiak, Piotra Ebbiga, Norberta Gilla, Stanisława Kosmynki, Krystyny Kujawińskiej Courtney, Marii Łukowskiej, Włodzimierza Malendowskiego, Michała Pierzgalskiego, Eugeniusza Ponczka, Jacka Regini-Zacharskiego, Marka Sempacha, Andrzeja Sepkowskiego, Moniki Skierniewskiej, Michała Słowikowskiego, Alicji Stępień-Kuczyńskiej, Magdaleny Śniadeckiej-Kotarskiej, Tadeusza Wallasa, Agaty Włodarskiej-Frykowskiej, Przemysława Żurawskiego vel Grajewskiego.
Wyrazy szczególnego podziękowania składam Panu dr hab. Ryszardowi Machnikowskiemu, prof. nadzw. UŁ, opiekunowi naukowemu i promotorowi w trakcie procesu studiów doktoranckich oraz magisterskich. Szczególne podziękowania za pomoc, życzliwość, motywację oraz wyrozumiałość podczas pisania pracy oraz spotkań seminaryjnych, inspiracje, wskazówki oraz liczne informacje merytoryczne.
Ciężko opisać szczególny wymiar podziękowań jakie kieruję moim rodzicom za bezgraniczne wsparcie, motywację, pomoc oraz wyrozumiałość.
Podziękowania kieruję również do niezliczonej ilości osób, z którymi miałem przyjemność współpracować
18
19
I. TEORETYCZNE PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA.
Bezpieczeństwo to termin, który stosowany jest w odniesieniu do stanu uzyskanego na drodze realizacji podstawowych, egzystencjalnych interesów państwa, narodu, grup sojuszniczych lub też innych ugrupowań złożonych z tych państw13
. Pochodzi od łacińskiego sine cura = serucitas, sine-bez, cura-troska, securitas – wolność od trosk, poczucie pewności, wyzbycie się stanów niepokoju lub zagrożenia14
. Bezpieczeństwo wyraża się w wielu formach, istnieje także wiele czynników warunkujących bezpieczeństwo o czym będzie mowa w dalszej części pracy. Bezpieczeństwo energetyczne jest integralną częścią bezpieczeństwa narodowego, obejmuje działania zorientowane na zaspokojenie zapotrzebowania gospodarki państwa na nośniki energii, składa się z kilku istotnych wymiarów, które zostaną przedstawione w dalszej części pracy15
.
1. CZYM JEST BEZPIECZEŃSTWO.
Bezpieczeństwo jako stan rzeczywistości znane jest ludzkości od czasów starożytnych. Bezpieczeństwo to stan, kiedy państwo, naród, organizacja, grupa narodów nie czują zagrożenia, czy to w postaci zewnętrznej czy też wewnętrznej. Istnieje rozgraniczenie na bezpieczeństwo międzynarodowe i wewnątrznarodowe. W czasach, w których żyjemy bezpieczeństwo regulowane jest w sposób formalny. Obecna instytucjonalizacja procesu bezpieczeństwa, umowy, porozumienia są kontynuacją dawnej polityki poprzednich epok. W ówczesnych czasach naród, jednostka, zgadzały się na ograniczenie własnej suwerenności w imię wyższej instancji tj. państwa, władcy, zyskując w zamian bezpieczeństwo gwarantowane przez ówczesny twór państwowy16. Występuje tutaj naturalnie nawiązanie do umowy społecznej
postulowanej przez takich myślicieli jak Hugo Grocjusz, Baruch Spinoza, Thomas
13 W. Malendowski, Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, Cz.
Mojsiewicz (red.), wyd. Atla2, Wrocław 2004, s.43.
14 S. Gawłowski, R. Listowska – Gawłowska, T. Piecuch, Bezpieczeństwo energetyczne kraju, wyd.
Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2010, s. 10.
15
J. Kowalski, J. Kozera, Mapa zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego RP w sektorach ropy naftowej i
gazu ziemnego [w]: „Bezpieczeństwo Narodowe‖ nr 9-10/2009, wyd. Biuro Bezpieczeństwa
Narodowego, Warszawa 2009, s. 301.
16 J, Sobczak, Postawy wiedzy o państwie i prawie, J. Sobczak (red.), wyd. Agencja eSeM, Poznań 2002,
20
Hobbs, John Lock czy też Jean Jacque Rousseau17. Nawiązanie do bezpieczeństwa
znajdujemy już w myślach Platona, Epikura, oraz średniowieczu – Wilhelm Ockham, Marsyliusz z Padwy, Mikołaj z Kuzy18
. Bezpieczeństwo jest jedną z podstawowych funkcji państwa. Zaliczane jest do funkcji zewnętrznych, poprzez które państwo zobowiązuje się do podejmowania działań mających na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa zewnętrznego swojemu społeczeństwu19
.
Opisując bezpieczeństwo, jako całość, oraz proces rządzący polityką należy zwrócić uwagę na kilka istotnych elementów. Występuje wiele powiązań, wspólnych elementów ale póki co nie powstało jedno, powszechnie uznane i akceptowane jako jedyne słuszne pojęcie bezpieczeństwa. Największą trudnością w zdefiniowaniu pojęcia bezpieczeństwa jest jego dynamika. Kolejnym dylematem jest to jak wielki jest zakres wartościowy pojęcia. Jest nim także zakres mnogości podmiotów, które biorą udział w relacjach międzynarodowych. Poprzez to kreują czasami oddzielny termin dotyczący właśnie konkretnej sytuacji20. Bezpieczeństwo w rozumieniu stosunków
międzynarodowych jest stanem najwyższej konieczności. Państwo dąży do zapewnienia bezpieczeństwa, jako dobra najwyższego, sobie jako podmiotowi stosunków międzynarodowych oraz swoim obywatelom jako elementowi składowemu państwa. W czasach stałego postępu technologicznego żadne państwo nie może pozwolić sobie na zaniedbanie własnego bezpieczeństwa. Nie można też pozwolić sobie na naruszenie bezpieczeństwa innego państwa nie spodziewając się jakiekolwiek reakcji zwrotnej wymierzonej w agresora. Mowa tutaj o czynniku militarnym. Jest to jeden z najważniejszych aspektów bezpieczeństwa jako całości. Ma on w dzisiejszych czasach zdecydowanie mniejsze znaczenie niż w przeszłości, kiedy aspekt militarny dominował w cały procesie bezpieczeństwa państwa. Mimo to w ujęciu tradycyjnym zajmuje on nadal bardzo wysoką pozycję21. Wszystko uległo diametralnej zmianie wraz z
wynalezieniem nowych rodzajów broni, m.in. broni taktycznej. Wszystko jest zależne od sytuacji politycznej, ekonomicznej czy społecznej danego państwa. Wiele zależy od stosunków z sąsiadami, z którymi dane państwo może pozostawać w relacjach
17 Opierają się one na dobrowolnej umowie członków społeczeństwa, która zawierana była pomiędzy
nimi samymi lub też nimi a władcą. W myśl teorii ludzie zrzekli się części naturalnej wolności w zamian za oferowane im przez państwo korzyści.
18 Ibidem s. 39. 19
J. Muszyński, Podstawy nauki o polityce, państwie i prawie, wyd. adam marszałek, Toruń 2007, s. 101.
20 Tomasz W. Kaźmierczak, Bezpieczeństwo energetyczne – Implikacje uzależnienia Polski od importu
gazu ziemnego (Zarys problemu), wyd. Promotor, Warszawa 2008, s. 11.
21 Cz. Mojsiewicz, Co wpływa na bezpieczeństwo międzynarodowe [w]: Stosunki Międzynarodowe, W.
21
określanych często jako napięte, jak np. sytuacja Stanów Zjednoczonych i Korei Północnej22. Incydent koreański23
i głosy mówiące o tym, iż nie przerodzi się w żaden konflikt o charakterze regionalnym, lokalnym czy globalnym padały już w listopadzie 2010 roku24, jednak sierpień 2011 roku pokazał powtórkę owego incydentu25. Czynnik militarny jest tematem, który może być rozpatrywany w wielu aspektach jednak powinien on być tylko narzędziem w rękach struktury politycznej o charakterze demokratycznym. Upływ czasu zmienił podejście do bezpieczeństwa, przeważa tworzenie organizacji mających na celu interakcję i kooperację wielu sojuszników. Tendencja ta jest obserwowana od dawna, czego przykładem jest powstanie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego, która spełnia swój cel i pokładane w niej nadzieje. Innym przykładem jest też pomysł budowy Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Budowanie kontyngentów wojskowych złożonych z wielu grup jest przykładem idealnej współpracy26. Wszystkie korpusy złożone są z państw sąsiadujących ze sobą, dochodzi
tutaj do procesu budowy wzajemnego zaufania, poznania sąsiada, rozwiania obaw o nieprzewidzianą i nagłą napaść z jego strony27. Obecna sytuacja międzynarodowa
zahamowała znaczenie siły militarnej, jednak powrót jej znaczenia jest tylko kwestią czasu. Wszystko jest zależne od tego, kiedy wyczerpią się obecne złoża surowców mineralnych.
Bardzo ważnym czynnikiem bezpieczeństwa państwa jest aspekt gospodarczy, powiązany w mniejszym, lub też większym stopniu z czynnikiem militarnym. Czynnik gospodarczy decyduje o ekonomicznym potencjale państwa. W sferze gospodarki również ważna jest wzajemna kooperacja i działanie w mocnej grupie państw realizujących jeden, lub wiele celów wzmacniających ich sytuację ekonomiczną.
22
Sprawa z 2010 roku, kiedy to wyspa Yeonpyeong należąca do Korei Południowej została ostrzelana przez północnokoreańskie pociski wywołał sprzeciw Stanów Zjednoczonych oraz wysłanie lotniskowca USS George Washington w rejon incydentu.
23 Dzień po incydencie koreańskim władze USA wysyłają lotniskowiec, wydanie internetowe Gazety
Wyborczej,
http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80605,8710315,Dzien_po_incydencie_koreanskim_USA_wys ylaja_lotniskowiec.html dostęp w Internecie: 18.08.2011;16:14,
24
Atak Korei Północnej na Południową: Będzie wojna?, strona internetowa tygodnika NewsweekPolska, http://swiat.newsweek.pl/atak-korei-polnocnej-na-poludniowa--bedzie-wojna-,68454,2,1.html dostęp w Internecie: 18.08.2011; 16:28.
25 Granica koreańska niespokojna. Reżim Kima znów prowokuje, strona internetowa tygodnika
NewsweekPolska w wersji urządzeń mobilnych, http://lajt.newsweek.pl/swiat,80677.html dostęp w Internecie: 18.08.2011;16:30.
26 Proces ten buduje wzajemne relacje i stosunki między państwami biorącymi udział w danej misji, np.
korpus francusko-niemiecko-belgijski, korpus niemiecko-holenderski, oraz korpus duńsko-niemiecko-polski.
27
22
Bardzo skuteczną bronią państw w dziedzinie gospodarki są międzynarodowe przedsiębiorstwa, holdingi czy korporacje transnarodowe. Realizują one cele gospodarcze danego inwestora, osłabiające przy tym gospodarkę państwa, w którym inwestują. W praktyce w wielu przypadkach przynosi to większe szkody niż zyski czerpane przez społeczeństwo lub państwo, na terenie którego działa dany koncern28
. W obecnych czasach często padają głosy, że państwa są uzależnione od światowych gigantów gospodarczych i posiadają coraz bardziej ograniczoną suwerenność29
.
Czynnik, który jest ściśle powiązany z gospodarką jest aspekt finansowy wpływający na pozycję państwa poprzez jego operacje finansowe na rynkach walutowych. Bardzo poważnymi graczami są tutaj banki światowe m.in. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (ang. FED) czy Bank Światowy kontrolujący gospodarki większości państw. Doskonałym przykładem potęgi i upadku może być sytuacja Stanów Zjednoczonych pogrążających się w recesji po wybuchu kryzysu w 2008 roku. Zobowiązania USA mogą zostać wykupione przez Chiny. Będzie to ogromny, o ile nie ostateczny cios, zadany kulturze Zachodu.30. Cała sytuacja przedstawia w klarowny sposób jak mocno finanse poszczególnych państw świata są ze sobą powiązane i na co należy się przygotować w sytuacji ewentualnej niewypłacalności państwa. Problem, który z pozoru może wydawać się jedynie problemem poszczególnego państwa lub grupy państw może przybrać postać globalną jak chociażby ostatni kryzys z 2008 roku, oraz obecny kryzys Eurolandu grożący rozpadem Strefy Euro31.
Ściśle powiązany z czynnikiem finansowym jest czynnik technologiczny oraz informacyjny. Technologia jest podporą ekspansji gospodarczej państwa, wygrywa producent nowoczesnych, wydajnych i mało chłonnych surowcowo produktów. Lepszą pozycję mają tutaj oczywiście państwa wysoko rozwinięte. Czynnik informacyjny obejmuje środki masowej informacji, przez które państwo może wpływać na obywateli oraz na inne państwa publikując pewne materiały, dane, prognozy. Żyjąc w epoce Internetu zapewnia to stały dostęp do najnowszych informacji. Globalna sieć jest głównym, po telewizji medium oddziałującym na ludzkie opinie. Ogromną rolę
28 M. Peter-Wirski, Firmy silniejsze niż państwa, strona internetowa miesięcznika Stosunki
Międzynarodowe, http://www.stosunki.pl/?q=content/firmy-silniejsze-ni%C5%BC-pa%C5%84stwa dostęp w Internecie] 18,08,2011; 17:20.
29 Cz. Mojsiewicz, Co wpływa na bezpieczeństwo i suwerenność państw, s. 34. 30 M. Nowicki, Razem na złe i gorsze, „NewsweekPolska‖ 2011, nr.32, s. 52-54. 31
23
odgrywa szybkość przekazu informacji. Ludzie chcą patrzeć na to, co dzieje się właśnie w tej chwili.
2. CZYM JEST BEZPIECZENSTWO ENERGETYCZNE.
Bezpieczeństwo energetyczne jest ściśle i nierozerwalnie powiązane z bezpieczeństwem państwa, z bezpieczeństwem ogólnym32
. Rozpatrywanie bezpieczeństwa energetycznego w kategorii pojedynczej gałęzi, dziedziny mija się z celem. Mnogość wzajemnych powiązań z innymi zagadnieniami wyklucza możliwość badania bezpieczeństwa energetycznego w sposób jednowymiarowy, zamknięty. Bezpieczeństwo energetyczne jest to integralna część bezpieczeństwa narodowego, obejmuje działania zorientowane na zaspokojenie zapotrzebowania gospodarki państwa na nośniki energii33. Inna próba ujęcia bezpieczeństwa energetycznego to dostępność
energii, która nie jest ograniczona czasowo, jest zróżnicowana pod względem form jej dostarczania, oraz co ważniejsze dostarczana jest po rozsądnej cenie, lub cenie która może być uiszczona przez nabywcę, lub inaczej po dostępnej cenie34. Próba
zdefiniowania tego pojęcia przez Rząd Federalny Niemiec oraz Komisję Europejską, uznaje za bezpieczeństwo energetyczne, możliwość wyprodukowania oraz wykorzystania energii, która jest stosunkowo niedroga, spełnia wymagania względem środowiska oraz jest przyjazna dla człowieka i jego otoczenia. Określenie „stosunkowo niedroga‖ należy rozumieć wielowymiarowo, w rozumieniu politycznym i gospodarczym35. Działania prowadzone w temacie energetyki są przedmiotem twardej i konsekwentnej realpolitik. Można snuć domysły, iż kontrola obecnych zasobów energetycznych świata jest przykładem gry. Politycznym efektem zdaje się być
32 S. Gawłowski, R. Listowska – Gawłowska, Tadeusz Piecuch, Bezpieczeństwo energetyczne kraju, s.
10.
33 J. Kowalski, J. Kozera, Mapa zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego RP w sektorach ropy naftowej i
gazu ziemnego, s. 301.
34 P. Czerpak, Bezpieczeństwo energetyczne [w]: Bezpieczeństwo międzynarodowe, teoria i praktyka, K.
Żurkowska, M. Grącik (red.), wyd. Oficyna Wydawnicza – Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 122.
35 Ogromne koszty gospodarcze będące wynikiem działań politycznych poniosły Stany Zjednoczone w
1973 roku wskutek kryzysu paliwowego spowodowanego poparciem USA dla Izraela w wojnie z Egiptem (Wojna izraelsko-arabska), w październiku 1973 roku (Wojna Yom-Kippur od dnia ataku-w dniu największego święta religijnego). Podczas wojny Yom-Kippur arabscy członkowie OPEC zadecydowali o wstrzymaniu eksportu ropy naftowej do państw, które popierały Izrael. Embargo na dostawy ropy naftowej spowodowało spowolnienie gospodarki USA oraz państw Zachodu popierających Izrael, w USA doszło m.in. do powstawania ogromnych kolejek przed stacjami benzynowymi, stan taki utrzymywał się przez kilka miesięcy. Co ważne wskutek wydarzeń doszło także do zmiany sposobów ustalania ceny ropy naftowej co miało zaowocować zwiększeniem zysków państw eksportujących ropę naftową (dla zobrazowania cena baryłki ropy w 1970 roku to 2 dolary, w 1973 roku to 12 dolarów, co daje sześciokrotny wzrost ceny).
24
względnie rozumiana równowaga sił na świecie36
. Dla ukazania, jak do problemu energetyki podchodzi Polska należy w tym miejscu przytoczyć pojęcie wskazane przez ustawodawcę,: „bezpieczeństwo energetyczne – stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska‖37. Według dokumentu Polityka energetyczna Polski do 2025
roku38 można zauważyć zmianę pojęcia bezpieczeństwa energetycznego39. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku40 przedstawia sytuację w jeszcze inny sposób41. Widzimy zatem, iż zakres bezpieczeństwa energetycznego jest bardzo szeroki. Nie ujmuje on jedynie obecnych ram czasowych, poziomu zasobów czy zapotrzebowania ale uwzględnia także prognozy. Co najmniej nieracjonalne byłoby opieranie się na sytuacji bieżącej bez uwzględnienia rozwoju gospodarki.. W teorii spotykamy także uwagę, że proces musi być technicznie i ekonomicznie uzasadniony. Nie wystarczy jedynie wydobycie surowca, potrzebne jest długie planowanie jego jak najbardziej efektywnego wykorzystania przy minimalizacji strat związanych z procesem technologicznym42. Utrzymanie bezpieczeństwa energetycznego przez państwo powinno być oparte na wielu działaniach. Najważniejsze to wytworzenie systemu prawno-ekonomicznego, za pomocą którego zostałyby wymuszone takie elementy jak pewność dostaw, zachowanie konkurencyjności. Należy pamiętać o spełnieniu norm ochrony środowiska naturalnego przed jakimikolwiek niechcianymi, nieplanowanymi konsekwencjami ewentualnych awarii czy błędów ludzkich43. Niektórzy autorzy, jak
Marcin Kaczmarski, przekonują, że bezpieczeństwo energetyczne nie jest, samo w
36 S. Muller-Kraenner, Bezpieczeństwo energetyczne. Nowy pomiar świata, wyd. Wydawnictwo : Z naszej
strony, Szczecin 2009, s. 7.
37
Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 roku Prawo energetyczne, wraz z późniejszymi zmianami. Dz. U. z
2003 r. nr 153, poz. 1504 ze zm.
38 To stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania na paliwa
i energię, w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy minimalizacji negatywnego odziaływania sektora energii na środowisko i warunki życia społeczeństwa
39 Polityka energetyczna Polski do 2025 roku, Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 stycznia
2005 roku, s. 5.
40
Mianowicie „przez bezpieczeństwo energetyczne rozumie się zapewnienie stabilnych dostaw paliw i energii na poziomie gwarantującym zaspokojenie potrzeb krajowych i po akceptowalnych przez gospodarkę i społeczeństwo cenach, przy założeniu optymalnego wykorzystania krajowych zasobów energetycznych oraz poprzez dywersyfikację źródeł i kierunków dostaw ropy naftowej, paliw ciekłych i gazowych.
41
Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, projekt z dnia 04-09-2008,
Wersja nr 2, s. 7.
42 G. Bartodziej, M. Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, wyd. Nowa
Energia, Racibórz 2009, s. 73.
43
25
sobie, rodzajem bezpieczeństwa. Jest ono częścią bezpieczeństwa gospodarczego, ekonomicznego, i co ważne wskazują na bezpieczeństwo ekologiczne jako oddzielny rodzaj bezpieczeństwa. Pozwala to sądzić, że energetyka oraz ekologia, w kwestii bezpieczeństwa nie są ze sobą powiązane ani zależne względem siebie44
. Prosty, jednocześnie głośny przykład, sytuacji, która miała miejsce w 1989 roku u wybrzeży Alaski45. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego państwa doprowadziło do katastrofy ekologicznej, burząc w ten sposób bezpieczeństwo ekologiczne46
. Bezpieczeństwo energetyczne należy rozpatrywać w odniesieniu do kryterium podmiotowego, które wyróżnia bezpieczeństwo energetyczne państw – producentów oraz państw – konsumentów. W odniesieniu do drugiego kryterium, kryterium przedmiotowego należy wziąć pod uwagę takie aspekty jak strategiczno – geopolityczny, ekonomiczny, a także środowiskowy47. Bezpieczeństwo państw
producentów jest przez nich rozumiane odmiennie od państw konsumentów, producenci pod pojęciem bezpieczeństwa rozumieją przede wszystkim niezagrożone, nieprzerwane
44 M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, wyd. Wydawnictwo Akademickie i
Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 13.
45 Aby zapewnić sobie nieprzerwane dostawy surowców energetycznych, w tym przypadku ropy
naftowej, dla zaspokojenia zapotrzebowania gospodarki, Stany Zjednoczone zbudowały rurociąg dostarczający ropę naftową wydobywaną na północy do portu w Valdez na Alasce. Tankowiec Exxon Valdez który transportował ropę dalej do USA uległ wypadkowi, wpłynięcie na skały zanurzone płytko pod wodą w zatoce, przez co doszło do rozszczelnienia poszycia tankowca. Jako, że był to tankowiec starego typu, nieposiadający zabezpieczenia na taką ewentualność w postaci druposzyciowego kadłuba wiele tysięcy litrów ropy wydostało się z ładowni tankowca zanieczyszczając wybrzeże Alaski na długie lata Exxon Valdez, tankowiec zbudowany w stoczni z San Diego w 1986 roku, ładowność ok 1,48 mln baryłek ropy. Do katastrofy doszło 24 marca 1989 roku u wybrzeży Alaski, w Zatoce Księcia Williana. Z Szacunków do zatoki wydostało się od 11 do nawet 35 milionów galonów ropy naftowej (ok. 41-132 mln litrów ropny naftowej w zależności od podawanych informacji), skażeniu uległo około 1900km linii brzegowej. Należy nadmienić, iż padają głosy w myśl których katastrofa sprzed ponad dwudziestu lat nadal kładzie się cieniem na obecnej sytuacji ekologicznej regionu. Co więcej są to głosy i stanowisko wyrażane przez ekologów, przez co należy przyjmować je z dużą doza krytyki przez możliwość oddziaływania lobby ekologiczne, które w rzeczywistości może być powiązane z konkurencyjnym wobec Exxon Mobile, innym potentatem eksploatującym pokłady ropy, jednak zasługuje na przedstawienie, http://wiadomosci.ekologia.pl/srodowisko/Exxon-Valdez-wciaz-truje,11756.html, dostęp 24.08.2011; 19:54.
46
Kolejny przykład do katastrofa ekologiczna spowodowana przez koncern BP w Zatoce Meksykańskiej 20 kwietnia 2010 roku. W skutek rozszczelnienia instalacji i wybuchu na platformie wiertniczej Deepwater Horizon, który spowodował jej zatonięcie, do wód Zatoki Meksykańskiej wydostało się prawie 5 milionów baryłek ropy naftowej (ok. 666 tyś. ton). Dostęp w intrenecie http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,8207442,666_tys__ton_ropy__Najwieksza_katastrofa_ w_historii.html dostęp 24.08.2011; 19:25. Koszty dla brytyjskiego koncernu BP mogą być znacznie wyższe niż koszty katastrofy tankowca Exxon Valdez z 1989 roku. Dostęp w Internecie http://forsal.pl/artykuly/418052,wyciek_ropy_w_zatoce_meksykanskiej_spowoduje_wieksze_szkody_niz _katastrofa_tankowca_exxon_valdez.html ,24.08.2011; 19:58.
47
26
możliwości sprzedaży surowca. Analogicznie konsumenci stawiają na pewność, oraz ciągłość dostaw do własnego państwa, gospodarki48
.
Rozpatrując opisywane zagadnienie w wielu próbach definiowania pojęcia znajdujemy różne elementy powiązane ze sobą. Chodzi tutaj o dywersyfikację dostaw surowcowych, potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa instalacji i infrastruktury49
. 3. WIELOWYMIAROWOŚĆ BEZPIECZEŃSTWA
ENERGETYCZNEGO.
Bezpieczeństwo energetyczne obejmuje kilka wymiarów, z których najważniejsze zostaną przedstawione poniżej50. Pierwszym z wymiarów, jest wymiar
surowcowo-produktowy. Jest on związany z procesem mającym na celu monitorowanie, jak i prognozowanie energetycznych potrzeb danego państwa. Kolejnym wymiarem jest aspekt infrastrukturalny, związany z koniecznością istnienia sprawnej technicznie, wydajne instalacji zapewniającej nieprzerwane dostawy surowcowe. Jednym z najważniejszych wymiarów jest wymiar polityczny, w którym państwo obejmuję rolę kontroli działalności w sferze koncesyjnej, wydawanianie pozwoleń, regulacji prawnych, czyli ogół działań właścicielskich. Następnym czynnikiem jest czynnik międzynarodowy, w skład którego wchodzą decyzje dotyczące importu paliw energetycznych, lub ewentualnych zobowiązań państwa, jak i sposoby ich realizacji. Nie można pominąć również czynnika kapitału ludzkiego, który z całościowego punktu widzenia może urastać do rangi najważniejszego czynnika. Zawiera się w nim dostępność osób, będących w posiadaniu fachowej, niezbędnej wiedzy do zapewnienia prawidłowego funkcjonowania polityki bezpieczeństwa energetycznego danego państwa51. Wielka gra dotycząca energetyki, zapewnienia bezpieczeństwa państwu w
XXI wieku, zostanie według niektórych rozegrana pomiędzy głównymi światowymi „aktorami‖: Stanami Zjednoczonymi, Federacją Rosyjską, Rosją, Chinami i Unią Europejską52. Dochodzi do starcia dwóch prądów myślowych, jedną z nich jest filozofia
określana „nową wielką polityką siły‖, którą posługują się Stany Zjednoczone, Chiny i Rosja, z drugiej strony mamy do czynienia z koncepcją stawiającą na taki styl
48 M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, s. 14. 49
Ibidem, s. 14.
50 J. Kowalski, J. Kozera, Mapa zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego RP w sektorach ropy naftowej i
gazu ziemnego, s. 302.
51 Ibidem, s. 13. 52
27
prowadzenia polityki, który ma na celu złagodzenie konfliktów o zasoby naturalne.53
Pod adresem Unii Europejskiej padają zarzuty, całkiem racjonalne i mające głębokie, solidne podstawy, argumenty dotyczące braku wspólnej polityki energetycznej, pewnej, zdefiniowanej, opierającej się na solidnych podstawach. Prowadzenie skutecznej gry w polityce zagranicznej jest dzisiaj wręcz niemożliwe bez posiadania jasno określonej polityki energetycznej. Co więcej brak owej polityki doprowadzić może do znacznego osłabienia gospodarczego i ekonomicznego Unii Europejskiej jako całości. Europa nadal nie jest w stanie zrozumieć, że jej polityka w kwestii energii nie może skupiać się jedynie na krajach członkowskich, ale z racji tego, że jest, i jak wiele wskazuje, jeszcze długo będzie uzależniona od importu surowców energetycznych od swoich wschodnich oraz południowych partnerów, powinna skupić się na kształtowaniu polityki energetycznej właśnie w nawiązaniu do tych państw54. Na szczęście w obecnym czasie
można zaobserwować pewne zmiany z świadomości Europy, problem bezpieczeństwa energetycznego jest sprowadzany do ujęcia bezpieczeństwa w ogóle, co ważne dotyczy to obu wymiarów tj. wewnętrznego, jak i zewnętrznego55. Dalsze rozważania dotyczące
bezpieczeństwa energetycznego zostaną poczynione w dalszej części pracy.
Podrozdział wymaga tak szerokiego i rozległego opisu pojęcia bezpieczeństwa oraz spraw z nim związanych w celu przedstawienia choćby małego zakresu jego realnego odziaływania. Wszystkie informacje zawarte w podrozdziale są faktami zdającymi się słusznie zajmować w nim miejsce i dobrze opisywać, czy tez obrazować cały proces bezpieczeństwa.
4. ZASOBY ENERGETYCZNE A ZUŻYCIE
Jak powszechnie wiadomo zasoby surowców energetycznych będących obecnie podstawą gospodarki światowej tj. ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny/brunatny, są to zasoby nieodnawialne. Określa się je też jako przyrodnicze, lub organiczne nośniki energii. Globalna gospodarka napędzana była paliwami kopalnymi od momentu rewolucji przemysłowej56. Co do określenia globalnych
53 Ibidem, s. 14. 54 Ibidem, s. 14.
55 R. Riedel, Bezpieczeństwo energetyczne we współczesnej securitologii [w]: Bezpieczeństwo
energetyczne Europy Środkowej, P. Mickiewicz, P. Sokołowska (red.), wyd. adam marszałek, Toruń
2010, s. 22.
56 F. Krawiec, Rola odnawialnych źródeł energii w rozwiązaniu globalnego kryzysu energetycznego [w]:
Odnawialne źródła energii w świetle globalnego kryzysu energetycznego, wybrane problemy, F. Krawiec
28
zasobów oraz wydobycia i konsumpcji gospodarki światowej występuje wiele sprzeczności. W przypadku wydobycia, czy konsumpcji sytuacja jest prosta i dająca się efektywnie zmierzyć oraz racjonalnie przedstawić i wyjaśnić. Zmieniająca się ilość zasobów sprawia aktualnie ogromny kłopot. Ogromne nakłady finansowe, specjalne programy technologiczne są w stanie jedynie przybliżyć szacunkową wielkość zasobów. Należy bezwzględnie zaznaczyć, iż energetyczne zasoby współczesnego świata dzielą się na zasoby ogólne (respurces), oraz na zasoby udokumentowane (proved reseves in place), które są zdatne do eksploatacji i wydobycia57. Zasoby są podgrupą złóż rozpoznanych, które przy obecnych warunkach technologicznych, czy też niewystarczającym stopniu ich rozpoznania nie nadają się do eksploatacji. Rezerwy surowcowe są częścią zasobów rozpoznanych nadających się do eksploatacji przy uwzględnieniu znanych technologii, cechują się opłacalnością wydobycia58
. Wszystko wskazuje na to, że pierwsza połowa XXI wieku będzie należeć do paliw konwencjonalnych, jednak już teraz dążąc do zrównoważonego rozwoju gospodarka świata powinna szukać zastępczych źródeł energii59. Kategoryzacja podziału rezerw
idzie jeszcze dalej, wyróżnia rezerwy udowodnione, potencjalne i prawdopodobne60
. Eksploatacja złóż uzależniona jest od kilku ważnych czynników, które dają racjonalne podstawy ich wydobycia. Mowa tutaj o wielkości złóż, warunków zalegania surowca i jego wydobycia. Bardzo ważna jest jakości surowca oraz podstawy ekonomiczne w postaci kosztów wydobycia i ceny61
.
Obecne zasoby surowcowe dają czas na opracowanie nowych technologii „czystej energii‖. Należy pamiętać, że czas ten jest ograniczony. W momencie, gdy niektórzy analitycy szacują, że w 2030 roku wzrost zapotrzebowania na ropę naftową wyniesie aż 45% obecnej konsumpcji, a do 2050 roku aż o 90% otwarte zostaje wielkie
57
M. Jaczewski, Człowiek a energia, „Energetyka‖, 2006, nr. 4, s. 1.
58 Gerard F. Neuwied, Na jak długo starczy zasobów? „Biuletyn Górniczy‖, wyd. Górnicza Izba
Przemysłowo-Handlowa, nr 1-2 (67-68), styczeń-luty 2001, http://www.giph.com.pl/bg/2001_1-2/najakdlugo.html dostęp w Internecie: 25.08.2011; 13:08.
59 E. Mokrzycki (red.), Podstawy gospodarki surowcami energetycznymi, wyd. Uczelniane wydawnictwa
naukowo-dydaktyczne, Kraków 2005, s. 15.
60 Rezerwy udowodnione – obejmuje złoża kompletnie zidentyfikowane i zbadane w zakresie geologii,
adekwatne do eksploatacji pod względem ekonomicznym. Rezerwy potencjalne – złoża, które dzięki ciągłemu postępowi technologicznemu stwarzają możliwość wydobycie. Rezerwy prawdopodobne – złoża, których istnienie nie zostało udowodnione, jest ono jedynie domniemane na podstawie prób sejsmicznych wykonywanych przez firmy poszukujące złóż.
61 B. Trzcińska, Surowce energetyczne [w]: Energia w czasach kryzysu, K. Kuciński (red.), wyd. Difin,
