Początek reform Gazpromu sięga lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. W połowie dekady doszło do zapadania się starego systemu ministerialnego, który był ściśle powiązany z władzą autorytarną. Warunkiem wypełniania woli władzy przez ministerstwa była bardzo silna pozycja władzy, która zaczęła słabnąć, aby po pewnym czasie nie dać możliwości efektywnego zarządzania. Wiktor Czenrnomyrdin przedstawił pomysł polegający na zachęceniu ludzi do pracy obietnicą korzyści, nie zaś przymusem związanym z represjami i siłowym zmuszeniem załogi do wypełniania obowiązków. Wizyty współpracowników Czernomyrdina w państwach Europy Zachodniej tj. Niemczech i Włoszech, poprzedzały rozpoczęcie działań reformatorskich. Jednym z największych oponentów zmian był Nikołaj Ryżkow120
. Podjęto decyzję o przedyskutowaniu kwestii przekształcenia ministerstrwa przemysłu gazowego z koncern państwowy na prezydium Rady Ministrów. Czernomyrdin działał wraz z dwoma swoimi zastępcami, Remem Wiachiriewem i Wiaczesławem Szeriemietem. Prezydium po wysłuchaniu przemówienia podjęło decyzję o udzieleniu pozwolenia na działania w kierunku próby przemian. Niespełna dwa lata później Związek Radziecki przestał istnieć, złudnym były poglądy jakoby prezydium mogło sprawować realną władzę nad procesem w ówczesnych warunkach gospodarczych i politycznych. Dwudziestego szóstego grudnia 1990 roku Ryżkow odszedł na emeryturę, na stanowisku zastąpił go Walentin Pawłow. Ostatnim aktem próby przywrócenia, czy raczej obrony starego porządku były działania szefa KGB Kirczukowa oraz wiceprezydenta Janajewa, które miały miejsce dziewiętnastego sierpnia 1991 roku. Podjęto próbę odsunięcia od władzy prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa poparta przez premiera Pawłowa. Przewrót nie powiódł się a wspomnianym wcześniej reprezentantom państwa radzieckiego przeciwstawił się Borys Jelcyn, zdobywając poparcie narodu a później wojska i organizując opór na ulicach Moskwy.
W okresie rozpadu ZSRR została sformułowana doktryna Falina-Kwiecińskiego, która była wynikiem prac dotyczących nowej polityki sowieckiej w ujęciu państw
120 Nikołaj Ryżkow, przedostatni szef Rady Ministrów ZSRR, jeden z głównych ekonomistów pierestrojki.
46
Europy Środkowowschodniej, która podjęta została na przełomie 1990 i 1991 roku. W efekcie tych działań powstał fajny dokument Wydziału Zagranicznego KC KPZR, który zyskał później aprobatę i akcept sekretariatu partii jako strategia polityczna ZSRR wobec danych satelitów. Koncepcja zakładała, że w chwili utraty strategicznej przewagi ZSRR nad państwami europejskimi jedyny skuteczny instrument służący do przeforsowania celów własnych w ujęciu polityki zagranicznej stanowić ma umiejętne wykorzystanie przez Rosję surowców energetycznych121. Bardzo często dochodziło do kierowania się w tym działaniu w trakcie prezydentury Borysa Jelcyna, jako przykład może posłużyć sytuacja na Litwie w 1991 roku, kiedy to pierwsze wyborcze zwycięstwo socjaldemokratów miało miejsce w pomieszczeniach pozbawionych ogrzewania, kiedy ro Rosja chcąc wymusić zmianę wyników odcięła dostawy surowca na Litwę122
.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego w grudniu 1991 roku Gazprom stracił jedną trzecią rurociągów, jedną trzecią złóż i jedną czwartą mocy tłoczni123
. W 1992 roku rozpoczęły się rozmowy, próby działań zmierzające do przystosowania Gazpromu do nowej rzeczywistości. Anatolij Czubajs, stwierdził podczas posiedzenia rządu, które miało miejsce trzydziestego maja 1992 roku, że Gazprom znacznie różni się od pozostałych gałęzi przemysłu w ujęciu technologicznym, „nie dawał się dzielić i rządzić‖124. Gaz jako substancja nie daje możliwości sprzedaży cząstkowej, po kawałku procesu, musi być realizowany kompleksowo przy połączeniu wszystkich czynników, złóż, magistral, złączonych w jeden system. Pewnym był rozpad systemu paliwowego, podział na mniejsze przedsiębiorstwa, twory, czy spółki, kolejnym pewnikiem był kategoryczny brak możliwości sterowania systemem ropociągów. Ten, kto posiadał by realną władze nad systemem przesyłu mógłbym kontrolować cały sektor. Rankiem 30 maja 1992 roku wystąpienie było przygotowane i w pełni uzgodnione. Do gabinetu prezydenta Jelcyna, który mieścił się obok sali posiedzeń rządu, wezwany został Wiktor Czernomyrdin. Jelcyn przedstawił Czernomyrdinowi decyzję dotyczącą odwołania Łopuchina i powołania właśnie jego na to stanowisko. Nowy minister został ponoć wcześnie uprzedzony o planach prezydenta, stąd reakcja była bardzo spokojna. Po
121 J. Strzelczyk, Ucieczka ze wschodu: Rosja w polskiej polityce 1989-1993 , Warszawa 2002,s. 198-200.
122 A. Maruszeczko, Kwestionariusz Maruszeczko – Cena za niepodległość (rozmowa z Bartłomiejem
Sienkiewiczem), „Ozon‖, 5-11 stycznia 2006, s.8.
123 W czasie istnienia ZSRR Gazprom wydobywał ponad 800 miliardów m³ gazu ziemnego, posiadał sieć gazociągów o długości 160 tyś. km, 350 stacji kompresorowych, 270 zakładów kompleksowego przetwarzania gazu, tysiące odwiertów oraz dziesiątki podziemnych zbiorników.
124
47
krótkiej rozmowie na posiedzeniu rządu doszło do mianowania Wiktora Stipanowicza Czernomyrdina na stanowisko wicepremiera odpowiedzialnego za kompleks paliwowo-energetyczny. W skutek wpływu „czerwonych dyrektorów125‖ i komunistów na prezydenta Jelcyna rozpoczął on proces eliminowania ze stanowisk reformatorów. Do czasu zrealizowania interesów wspomnianej grupy premier Jagor Gajdar zdołał zrealizować kilka swoich reform, spośród nich najważniejsze to: uczynienie z rubla waluty wymiennej, rozdzielenie walut byłych republik, oraz, co uważa się za najważniejsze, doprowadzenie do końca liberalizacji cen. Drugiego stycznia 1992 roku wszedł w życie dekret prezydencki dotyczący liberalizacji cen. Regulacje cenowe nałożone były jeszcze jedynie na sektor gazowy, naftowy oraz energetyczny. Zarówno sektor gazowy jak i naftowy generował zysk jedynie na podstawie kontraktów zagranicznych, to z nich finansowana była podtrzymująca państwo przy życiu procedura. Jedenastego kwietnia 1992 roku Gajdar wydał pozwolenie na zatrzymanie przez sektor gazowy i naftowy 38% przychodów walutowych, niewiele później nakazał Gazpromowi oraz eksporterom ropy naftowej zarejestrowanie swoich zagranicznych kontach w Centrobanku oraz rozliczenie przepływy środków na tych kont ach w Ministerstwie Finansów. Jesienią 1992 roku miało dojść do wyboru premiera. Gajdar aby objąć urząd koniecznie musiał zdobyć minimum 445 głosów, co nie było możliwe, mimo to Jelcyn przedstawił kandydaturę Gajdara na stanowisko. W wyniku głosowania Gajdar zgromadził jedynie 400 głosów. Po tym fakcie Jelcyn przystąpił do negocjacji z frakcjami, jako sprawa sporna, w której miano poprzeć kandydaturę prezydenta przedstawiała się rezygnacja głowy państwa wobec niektórych uprawnień względem parlamentu. Uprawnieniami najważniejszymi było zrezygnowanie z prawa mianowania ministra obrony narodowej i ministra spraw zagranicznych. Prezydent uległ wymaganiom reprezentantów parlamentu wnioskując o wprowadzenie stosownych poprawek do konstytucji, jednak w głosowaniu zdobył 425 głosów. W ten sposób zakończyła się pewna epoka, zdaje się domykająca upadek komunizmu. Pomimo prezydenta Rosji, nie Związku Radzieckiego, nie było możliwe przeforsowanie planu nawiązującego do naleciałości autorytarnych.
Warto przytoczyć słowa Edwarda Lucasa, który wskazuje na dwojaki model wykorzystania zasobów surowcowych przez Federację Rosyjską, jako pierwszy z nich wymienia bezpośrednie wpływanie na politykę poprzez zastosowania np. nacisków
125 Kierownicy przedsiębiorstw radzieckich, członkowie partii komunistycznej, zwolennicy gospodarki planowanej. składał się z nich w połowie parlament rosyjski.
48
wobec określonego państwa, jako drugi zaś wykazuje wykorzystanie eksportu aby równolegle przedostać się do innych gałęzi gospodarki państw odbiorców. Dodatkowo Lucas wymienia etapy działa Federacji Rosyjskiej, pierwotnie następuje zgoda na swoiste uzależnienie od dostaw gazu poprzez kontrolowane przez Rosjan gazociągi. W kolejnym etapie działań dochodzi do przyzwolenia na zakup przez stronę rosyjską akcji przedsiębiorstw o charakterze strategicznym, co skutkuje powstaniem miejscowego lobby utrzymującego nurt poprawnych relacji i pozytywnego nastawienia względem kontrahenta126. Odcięcie dostaw gazu, lub sama groźba wykorzystywana jest przez stronę rosyjską selektywnie, jedynie wobec partnerów z byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, wobec państw Zachodu deklaracje takie nie padają nigdy, co skutkuje utrzymaniem opinii solidnego dostawcy. Pierwszy kryzys gazowy miał miejsce już w 1991 roku za sprawą sprzeciwu Litwy, która wystosowała odmowę wobec narzuconej ze strony Rosji ceny, która była o 3,6 raza wyższa od poprzedniej. Strona rosyjska żądając spłacenia długu dokonała w sierpniu 1992 roku zmniejszenia dostaw, a w konsekwencji wstrzymania całkowitego na okres dwóch dni127..
Federacja Rosyjska jest niewątpliwie państwem o bardzo bogatych tradycjach historycznych, należy jednak dodać, że w kształcie obecnym funkcjonuje dopiero od 1991 roku, kiedy to doszło do upadku Związku Radzieckiego. W skutek rozpadu ZSRR Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, jako największe państwo składowe byłego Związku Radzieckiego, stała się samodzielnym podmiotem prawa międzynarodowego działając w swoich poprzednich granicach. Ustrój został określony w przyjętej 12 grudnia 1993 roku podczas referendum ogólnonarodowego konstytucji, która zatwierdziła również dwie, równorzędne, nazwy państwa, Rosja i Federacja Rosyjska.128 Na podstawie zawartych równolegle porozumień nowopowstałe państwo było także sukcesorem Związku Socjalistycznych Republik Razieckich. Przesłanki
126 M. Nowicki, Rosja zaanektuje Białoruś i kraje bałtyckie, Dziennik.pl, 04.10.2008, ttp://wiadomości,dziennik.pl /opinie/artykuly/80793,rosja-zaanektuje-bialorus-i-kraje-baltyckie.html 31.10.2010
127 M. Honczar, A. Czubyk, Energetyczny wymiar Partnerstwa Wschodniego – czy istnieje możliwość
wykorzystania programu dla wypracowania trwałych zmian w europejskim systemie energetycznym, [w]: Partnerstwo Wschodnie a idea europejskiej integracji, Możliwości ograniczenia pola współpracy z
punktu widzenia Polski i Ukrainy, Wrocław 2010, s. 106,
http://www.fpw.wroclaw.pl/pliki/eBOOK_Partnerstwo_WSchodnie_a_idea_europejskiej_integracji.pdf 05.04.2012.
128 K. Kotulewicz, GEOSTRATEGICZNY WYBÓR ROSJI U ZARANIA TRZECIEGO TYSIĄCLECIA,
Unia Europejska jako partner strategiczny Federacji Rosyjskiej na początku XXI wieku, Część II: Aspekt gospodarczy, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015, s. 15.
49
geopolityczne wpływają na gospodarkę rosyjską również przez pryzmat bardzo mocno rozwiniętego sektora militarno-przemysłowego. Warto zwrócić uwagę na rozmiar wspomnianego sektora, który w końcowych larach istnienia ZSRR zatrudniał ok 4,5 mln pracowników, z czego ok 800 tyś. stanowili pracownicy badawczo-rozwojowi, dodatkowo należy wskazać możliwość dostępu do najlepszej jakości materiałów potrzebnych do pracy. Sektor odpowiadał także za znaczną część wpływów budżetowych, które generowane były na podstawie sprzedaży elementów systemu uzbrojenia. Wraz z nastaniem nowego państwa system stał się zbyt duży, co wymusiło jego konwersję, która doprowadziła do spadku produkcji militarnej w skutek zmiany profilu na użyteczność cywilną, co przełożyło się na niższe wpływy budżetowe.129
Rozległe terytorium państwa dostarcza wszelkich potrzebnych surowców mineralnych. Co warte uwagi, niektóre dotychczas rozpoznane i udokumentowane złoża nie są do tej pory eksploatowane, co w większości związane jest w ogromnymi złożami położonymi w Arktyce, według szacunków zalegające pod dnem złoża gazu ziemnego i ropy naftowej mogą skupiać aż 20% światowych zasobów. Powody, dla których eksploatacja jeszcze się nie rozpoczęła skupiają się wokół utrudnień o charakterze technologicznym, jak i ekonomicznym, gdyż wydobycie we wspomnianym rejonie byłoby bardzo kosztowne, co w powiązaniu z transportem do oddalonych baz surowcowych stawia pod znakiem zapytania obecny sens działań eksploatacyjnych. Wspomniane wyżej aspekty są powodami, dla których Gazprom zawiesił plany eksploatacji wspomnianych złóż.130
To właśnie złoża surowców naturalnych mają największe znaczenie dla Rosji, stanowią ogromny wkład w PKB państwa.131
Nowe tysiąclecie przyniosło znaczne zmiany w strukturze i modelu funkcjonowania gospodarki państwowej. Po czasie przemian i umacniania się Federacji Rosyjskiej, które miały miejsce do roku 2000 przyszedł czas na zmiany. Odnotować należy wzrost ingerencji państwa w gospodarce, umacnianie wpływu w najważniejszych jej sektorach jak traktowany w sposób strategiczny sektor energetyczny, czy naftowy odpowiedzialny za zyski budżetowe. Jako pierwszy etap działań wskazywana jest zmiana i przejęcie kontroli na szczeblu menedżerskim we wspomnianych sektorach, co w prostej linii prowadzi do
129 W. Kosiedowski, Gospodarka Rosji, [w]: Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich. Rosja, red. A. Mironowicz, Tom 3, Wyd Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2013, s. 261.
130 Ibidem, s. 262.
131 Zyski z eksportu surowców naturalnych w latach 2000-2014 stanowiły największe źródło dochodów budżetowych państwa. Szacuje się, że odpowiadały za 31,37% w 2013 roku oraz 29,90% w 2014 roku wszystkich wpływów budżetowych.
50
podporządkowania ich rządowi państwa. Jako drugi krok wskazywany jest wzrost uczestnictwa państwa, zwiększenie jego udziałów.132
To, co stało się z Rosją po upadku Związku Radzieckiego można nazwać transformacją państwa, której celem jest upodobnienie jej do podmiotu gry rynkowej, z tym jednak wyjątkiem, że rządzący chcą służyć nie tylko pomnażaniu zysków ale budowie imperialnej wizji i postaci Federacji Rosyjskiej. Wspomniana wcześniej chaotyczna, wręcz dzika, prywatyzacja pozwoliła na wzbogacenie się takich graczy jak Jukos, ŁukOil czy Sibnieft. W stosunku do nich państwowy Gazprom wydawał się reliktem głębokiej przeszłości. Wobec zmiany sytuacji Rosja chciała aby jej koncerny naftowo-gazowe stanowiły skuteczny instrument realizacji interesów międzynarodowych. Problem w tym, że pomimo posiadania przez nich ogromnych pieniędzy są one jednak za małe aby podjąć skuteczne działania wobec władz centralnych w celu realnego wprowadzenia regulacji wolnorynkowych. Pieniądze te można uzyskać poprzez sprzedaż części udziałów na co jednak nie zgadza się rząd, który zachowuje wręcz całkowitą kontrolę nad nimi i nie dopuszcza możliwości innego rozwoju wypadków. W tak prosty sposób może dojść do znacznego zahamowania ekspansji rosyjskiej. Postawione cele i zamiary nie będą mogły być kontynuowane z racji braku środków. Jeśli sytuacja miałaby ulec poprawie musi dojść do następnej transformacji. Państwowe koncerny miałyby przestać służyć wyłącznie realizacji politycznych interesów rządzących, musiały by przejść w stronę globalnych graczy kierujących się myśleniem rynkowym. Niestety dla rządzących proces taki przyczyniłby się do upadku wizji imperialnej polityki energetycznej popartej agresywną ekspansją. Analizując sytuację proces taki jest nieunikniony, ekspansja została już delikatnie zahamowana, bez dalszych funduszy na rozwój i realizację celów będzie jeszcze bardziej spowolniona aż w końcu stanie pod znakiem zapytania. Proces, który zdaje się być nieunikniony może doprowadzić do pozbawienie rządzących jednego z najważniejszych narzędzi nacisku na sąsiadów. Gazprom nazywany bywa czasem „Ministerstwem gazownictwa Federacji Rosyjskiej‖. Zdaje się, iż ma to głęboki sens zwłaszcza, że Gazprom wykorzystywany jest w dużej mierze do realizacji celów politycznych Rosji133. Gazprom jako jeden z największych koncernów na świecie zdaje się być swoistym państwem w państwie, a to co dla niego dobre jest też dobre dla Rosji.
132 E. Paszyc, I. Wiśniewska (red.), Gospodarka rosyjska pod rządami Putina. Czynniki wzrostu i
hamulce rozwoju., Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, Warszawa 2005, s. 21.
133
51
Największy koncern gazowy na świecie posiada ponad 20% udziałów w rynku, jest ogromnym orężem w rękach rządzących, jest płatnikiem ponad 25% wpływów podatkowych Federacji i zaspokaja potrzeby energetyczne ponad połowy państwa.
Dążenie do maksymalizacji zysków osiąganych z procederu eksportu energii oraz paliw kopalnych są oczywistym a także trwałym interesem Rosji. Jednak to nie zysk czysto ekonomiczny jest najważniejszym priorytetem Kremla, znacznie ważniejsze zdaje się być umiejętne wykorzystanie kwestii energetycznych w charakterze instrumentów rosyjskiej polityki zagranicznej, którego zamiarem jest budowa oraz umacnianie wpływów w obszarze całego byłego WNP, oraz Europie. Jednym z konceptualnych marzeń Rosji jest utworzenie pod jej egidą regionalnego OPEC gazowego, które miałoby składać się z Rosji134, oraz środkowoazjatyckich producentów gazu, a także operatorów sieci przesyłowych135
. Biorąc pod uwagę latach dziewięćdziesiąte XX wieku, Rosja dokładała wszelkich starań aby nie dopuścić do wejścia na rynek światowy gazu zimnego oraz ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego. Było to powodowane zarówno działaniami tego państwa w celu zdestabilizowania regionu136, oraz podsycania konfliktu ormiańsko-azerskiego, a także monopolizacji tras przesyłowych w regionie Azji Środkowej137. W okresie około połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku, w trakcie trwania „epoki jelcynowskiej postsowieckiej prywatyzacji‖, rząd państwa rosyjskiego doszedł do stanu utraty panowania nad sektorem energetycznym. Sektor został przekształcony w obszar rywalizacji oligarchów, którzy przy wzrost cen surowców kopalnych mogli doprowadzić do stworzenia ogromnych fortun a także prowadził w niektórych przypadkach do nieposłuszeństwa względem władzy.
134 Tadeusz A. Kisielewski, Schyłek Rosji wyd. Dom Wydawniczy Rebis,2007, s. 65-66.
135
A. Sarna, Rosyjska ofensywa naftowo-gazowa z ukraińskimi wyborami w tle, „Komentarze OSW‖, 28 sierpnia 2004 r., http://www.osw.waw.pl/pub/koment/2004/08/040828b.htm.
136 Poparcie wobec separatyzmu w regionie Abchazji oraz Osetii Południowej
137 M. Kaczmarski, The Influence of Russian Federation on Energy Security in Europe, [w]: The Future
52
3. POLITYKA ENERGETYCZNA FEDERACJI ROSYJSKIEJ PO 2000 ROKU.