Największe zapotrzebowanie Unii Europejskiej na nośniki energetyczne jest skierowane na ropę naftową. Poziom zapotrzebowania z rozdzieleniem na sektory zmienia się nieznacznie. W odniesieniu do przedziału 1995 roku do 2006 roku spadł udział przemysłu na rzecz zwiększenia udziału transportu w strukturze zapotrzebowania. Zapotrzebowanie Wspólnoty można podzielić na 37% udział ropy naftowej, 24% udział gazu ziemnego, 18% udziału paliw stałych, 14% udziału energii nuklearnej oraz 7% udziału energii odnawialnej. Udział ropy naftowej w rynku energii Unii Europejskiej zanotował minimalną zmianę, spadek o 1% względem roku 199078
. Raport dotyczący sytuacji europejskiej energetyki dostarcza wielu cennych informacji.
77 Tadeusz Z. Leszczyński, Bezpieczeństwo Energetyczne Unii Europejskiej do 2030 roku, s. 92.
78 Sytuacja Europejskiej Energetyki: aktualnie i w przyszłości, raport. Obserwacja Rynku dla Raportu
Rynku Energetycznego, Dyrektoriat Generalny ds. Energii i Transportu Komisji Europejskiej 2008, wyd.
Biuro ds. Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luxemburg 2008, s. 7., http://ec.europa.eu/energy/publications/doc/2008_moe_maquette.pdf dostęp w Internecie: 30.08.2011; 16:56. Tytuł oryginalny: Europe‘s energy position present&future, Directorate-General for Energy and
Transport, European Commission, Market Observatory for Energy Report 2008, wyd, Office of Official
33
Można w nim wyczytać, iż produkcja własna Unii Europejskiej zaspokaja wewnętrzne potrzeby w około 46%. Szacuje się że zależność energetyczna Wspólnoty wyniosła w 2006 roku 54%. Struktura importu energetycznego kształtowała się na poziomie 60% dla ropy naftowej, 26% dla gazu ziemnego oraz 13% dla paliw stałych. W 2006 roku Unia importowała 608 mln ton ekwiwalentu ropy naftowej. Główne źródła dostaw i ich udział procentowy to państwa członkowskie OPEC 38%, Rosja 33%, Norwegia 16%, Kazachstan 5%. Sytuacja wygląda nieco lepiej w sektorze gazu ziemnego, gdzie około 40% zapotrzebowania jest pokrywane ze źródeł własnych, głownie Niderlandzkich i Brytyjskich. Pozostały import pochodzi z Rosji 42%, Norwegii 24%, Algierii 18% oraz Nigerii 5%79. Kategorią oceny państw członkowskich Wspólnoty jest też bardzo ważny stopień uzależnienia energetycznego. Daje on odpowiedź w jakim stopniu dane państwo jest zależne od dostaw z zewnątrz. Im niższy poziom zależności państwa, tym lepiej. Za przekład posłuży przedstawienie zależności energetycznej pięciu największych konsumentów ropy naftowej w Unii Europejskiej w 2006 roku, Niemcy 61,3%, Francja 51,4%, Wielka Brytania 21,3%, Włochy 85,2%, Hiszpania 83,4%80. Im większa zależność energetyczna danego państwa, tym większe powinny być starania w celu jej z zmniejszenia. Zależność energetyczna wiąże się nierozerwalnie z brakiem bezpieczeństwa, może nie otwartym, w aktualnej chwili, ale z możliwością jego zagrożenia. Wielka Brytania cechuje się minimalnym stopniem zależności na tle Włoch czy Hiszpanii, co zawdzięcza swoim bogatym pokładom surowcowym. Szczytowy poziom wydobycia datowany na 1999 rok przeszedł już dawno do historii, poziom zależności w przyszłych latach będzie się z pewnością zwiększał. W latach 2000-2006 mamy do czynienia z wahaniem poziomu zależności Brytyjczyków, jednak od 2004 zaobserwować można stały wzrost jego poziomu81. Zależność od ropy naftowej państw takich jak Litwa, Węgry, Słowacja i Polska sięga 95%,. Jest to bardzo niepokojące zjawisko, które może zagrozić funkcjonowaniu gospodarki w sytuacji przerwania dostaw surowca, jest to jednocześnie ogromny sygnał alarmowy dla tych państw, który
79
Ibidem, s. 8.
80 Tadeusz Z. Leszczyński, Bezpieczeństwo Energetyczne Unii Europejskiej do 2030 roku, s.152, 143, 160, 161, 145.
81 Stopień zależności Wielkiej Brytanii w latach 2000-2006 wyrażona w %; 2000 rok [-16,8%], 2001 rok [-9,2%], 2002 rok [-12,3%], 2003 rok [-6,3%], 2004 rok [4,7%], 2005 rok [13,7%], 2006 rok [21,3%].
34
wskazuje bezwarunkową konieczność wzmocnienia działań, na rzecz dywersyfikacji źródeł dostaw82
.
Wobec zależności Wspólnoty na poziomie 54% w 2006 roku, szacuje się, że może ona wzrosnąć do 56% w 2020 roku, jeśli cena baryłki ropy przekroczy 100 USD. Jeśli jednak cena będzie kształtować się na poziomie 61 USD, wówczas zależność może wzrosnąć aż do 59% poprzez zwiększony popyt na tanią ropę. Według różnych źródeł Unia Europejska posiada udowodnione zasoby ropy po poziomie około 6,9-9,7 miliardów baryłek według BP, Oil&Gas Journal, BGR, ENI, ENERDATA. Włączając w to państwa spoza Unii, należące jednak do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA-European Economic Area), zasoby mogą kształtować się na poziomie 15,1-17,3 miliarda baryłek według wyżej wymienionych. źródeł (2006 rok). Duże zróżnicowanie źródeł informacji dotyczących zasobów może sugerować, iż dane te są w pewnym stopniu obiektywne Pozwalają uzyskać stosowny pogląd na całą sytuację83
. Zasoby państw Wspólnoty stanowią pomiędzy 0,5% wg BP, do 0,8% wg BGR. Przyjmując nieprzerwaną konsumpcję na obecny poziomie szacuje się, że zasoby własne Unii wystarczyłyby na zaspokojenie popytu wewnętrznego na 7,7 (Enerdata), lub 7,8 (BP) lat. Rozpatrując sytuację analogicznie względem poprzedniej w odniesieniu do EOG, zasoby kształtują się na poziomie 1,2% wg BP i 1,5% według BGR w relacji do zasobów światowych. Zasoby własne pozwoliłyby na zaspokajanie wewnętrznego popytu przez 8 (Enerdata) do 8,3 (BP) lat. Warto w tym miejscu skonfrontować informacji dotyczące zasobów poszczególnych państw, które zostały opisane powyżej z tymi zawartymi w oficjalnym Raporcie Komisji Europejskiej. Poczynając od zasobów ropy naftowej w Europie, największymi zasobami dysponują: Norwegia 7800-8500 mln baryłek, Wielka Brytania 3600-550 mln baryłek, Dania 1200-1500 mln baryłek, Rumunia 480-920 mln baryłek, Włochy 600-830 mln baryłek, Niemcy 300-370 mln baryłek, Polska 100-370 mln baryłek, Hiszpania 150 mln baryłek, Francja 120 mln baryłek, Austria 50 mln baryłek, Węgry 20 mln baryłek, Bułgaria, Czechy, Litwa po 15 mln baryłek
W następnej kolejności należy przedstawić sytuację zasobów gazu ziemnego. Rezerwy gazu zimnego jakimi dysponuje Unia Europejska, EOG są w odniesieniu do
82 Sytuacja Europejskiej Energetyki: aktualnie i w przyszłości, raport. Obserwacja Rynku dla Raportu
Rynku Energetycznego, Dyrektoriat Generalny ds. Energii i Transportu Komisji Europejskiej, s. 8.
83
35
zasobów światowych bardzo skromne. Największe rezerwy gazu ziemnego spośród państw należących do UE/EOG posiadają Norwegia, Holania, Wielka Brytania i Rumunia. Powołując się na źródła w postaci Oil&Gas Journal, BGR czy Enerdata zasoby kształtują się w przedziale od 2700 B&GJ do 3500 BGR miliardów metrów sześciennych w Unii Europejskiej. Odpowiada to odpowiednio 1,4%-2.0% zasobów globalnych. Analizując sytuację Europejskiego Obszaru Gospodarczego sytuacja wygląda trochę lepiej. Poziom zasobów wynosi 5000 wg O&GJ lub 6200 wg Enerdata mld m³, analogicznie 2,7%-3,7% zasobów światowych. Przyjmując sytuację, kiedy zapotrzebowanie wewnętrzne pokrywane jest jedynie z zasobów własnych, pozwoliłyby one na zaspokojenie wewnętrznego popytu 14,4 (Enerdata), do 14,8 (BP) lat w odniesieniu do państw Unii Europejskiej. Jeśli rozszerzymy zakres szacowania na państwa EOG poziom ten wzrasta do 19,4 (Enerdata) lub 19,9 (BP) lat84
. Szczytowym rokiem pod względem zasobów, odkryć nowych złóż, był rok 199985
. Gaz ziemny jest paliwem, którego zasoby państw UE/ EOG są ponad dwukrotnie wyższe niż zasoby ropy naftowej. Oznacza to zdecydowanie lepszą sytuację, jednak ich znikomość względem zasobów światowych uświadamiania jak niewielkim skrawkiem dysponują ww. państwa. Zasoby gazu ziemnego w Europie przedstawione w Raporcie wyglądają następująco: Norwegia 2300-3000 miliardów metrów sześciennych, Holandia 1300-1400 mld m³, Wielka Brytania 410-680 mld m³, Rumunia 60-630 mld m³, Niemcy 160-260 mld m³, Polska 100-170 mld m³, Włochy 90-160 mld m³, Dania 70-120 mld m³, Węgry 10-60 mld m³, Austria 20 mld m³, Słowacja 15 mld m³, Francja 10 mld m³, Czechy i Bułgaria po 5 mld m³. Zasoby globalne szacowane są w odniesieniu do ropy naftowej na 1200 000-1330 000 milionów baryłek, zaś gaz ziemny 175 000-182 000 miliardów metrów sześciennych86. Badając sytuację energetyczną należy rozdzielić zasoby i źródła na konwencjonalne, których wydobycie odbywa się w oparciu o obecne technologie i możliwości. W drugiej grupie znajdują się źródła niekonwencjonalne, które nie są obecnie eksploatowane z uwagi na o wiele wyższe koszty wydobycia i przetworzenia surowca. Zasoby Unii Europejskiej w odniesieniu do gazu ziemnego możliwego do pozyskania ze źródeł niekonwencjonalnych, mogą wynosić prawie 35 tyś. ton ekwiwalentu ropy naftowej, zaś w odniesieniu do Europejskiego Obszaru
84 Ibidem, s. 23.
85 Rezerwy gazu ziemnego UE w 1999 roku – 4200 BCM, rezerwy gazu ziemnego EOG w 1999 roku – 8000 mld m³. Udział w zasobach globalnych: Rezerwy gazu ziemnego EU w 1999 roku – 2,8%; rezerwy gazu ziemnego EOG w 1999 roku – 5,4%.
86 Sytuacja Europejskiej Energetyki: aktualnie i w przyszłości, raport. Obserwacja Rynku dla Raportu
36
Gospodarczego nawet 55 tyś. ton ekwiwalentu ropy naftowej. Mała zmiana nastąpiła w grudniu 2007 roku, kiedy to udział ropy naftowej i gazu ziemnego wynosił odpowiednio 37% i 25%. Widać zatem niezmienioną pozycję ropy naftowej względem wzrostu o 1 pkt procentowy udziału gazu ziemnego. W raporcie opublikowanym w 2008 roku następuje minimalna zmiana głównych źródeł energii, spada znaczenie ropy naftowej do 36,5%, rośnie udział gazu ziemnego do 24,5% w Unii Europejskiej (odpowiednio 37% i 24% w 2006 roku)87. Raport dotyczący energii i transportu Unii Europejskiej, wydany w 2010 roku wskazuje zmianę w odniesieniu do ropy naftowej 36,4%; oraz gazu ziemnego 23,9%88. W Raporcie znaleźć można informacji dotyczące kierunków importu surowców energetycznych do państw Wspólnoty, rozpatrując aspekt gazu ziemnego odpowiednio w kolejności miejsca zajmują Rosja 34%, Norwegia 15,5%; Libia 10,2%; Arabia Saudyjska 7,2%; Inne kraje Środkowego Wschodu 6,3%; Iran 6,2%, Kazachstan 3,4%; Nigeria 2,8%; Inne regiony 14,3%. Import w ujęciu sumarycznym w 2007 roku wyniósł 3979 milionów baryłek ropy naftowej. Analizując sytuację gazu ziemnego kolejność i udział poszczególnych państw, regionów świata jest następująca: Rosja 40,8%; Norwegia 26,7%; Algieria 16,9%; Nigeria 5,1%; Libia 3,3%; Katar 2,4%; Egipt 1,9%; Trinidad i Tobago 0,9%;, Inne regiony 1,9%. Całkowita wartość importu gazu ziemnego do państw Unii w 2007 roku wyniosła 303 670 mld metrów sześciennych89
.
W dokumencie Europejska Polityka Energetyczna z 2007 roku Komisja zwraca uwagę na coraz większe uzależnienie Starego Kontynentu od importu węglowodorów. W tekście jest mowa o tym, iż jeśli nie dojdzie do jakichkolwiek zmian w tej dziedzinie, uzależnienia Wspólnoty od importu surowców energetycznych wzrośnie z poziomu 50% do 65%. Według oczekiwań możliwy jest scenariusz wzrostu zależności w odniesieniu do gazu ziemnego z 57% do 84%, oraz w odniesieniu do ropy naftowej z
87 Odnawialne robią różnicę, wyd. Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej ds. Energii, wyd. Publikacje Biura Unii Europejskiej, Luxemburg 2011, s. 5, http://ec.europa.eu/energy/publications/doc/2011_renewable_difference_en.pdf dostęp w Internecie: 31.08.2011; 13:08. Tytuł oryginalny: Renewables make the difference. Directorate-General for Energy European Commission, wyd. Publications Office of the European Union, Luxembpurg 2011.
88 Energia i transport Unii Europejskiej w liczbach, Komisja Europejska, Przegląd Statystyczny 2010, wyd. Publikacje Biura Unii Europejskiej, Luxemburg 2010, s.29, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf dostęp w Internecie: 31.08.2011; 14:02. Tytuł oryginalny: EU energy and transport in figures, European Commission, Statistical Pocketbook 2010, wyd. Publication Office in the European Union, Luxembourg 2010.
89
37
82% do 93%90. W momencie, gdy niektórzy analitycy szacują, że w 2030 roku wzrost zapotrzebowania na ropę naftową wyniesie aż 45% obecnej konsumpcji, a do 2050 roku aż o 90% otwarte zostaje wielkie pole spekulacyjne91. Zważywszy na wzrost uzależnienia Unii od importu surowców energetycznych należy w przyszłych perspektywach skupić się na zagrożeniach zewnętrznych. Zagrożenia wewnętrzne dotyczące funkcjonowania rynku, czy współpracy między nimi będą znikome92
. Nie wiadomo jak wzrost popytu przełoży się na wzrost podaży, o ile w ogóle nastąpi reakcja w postaci dostosowania dostawców do odbiorców na zasadzie zwiększenia produkcji. Jednym z problemów przyszłości, na który zwraca uwagę Międzynarodowa Agencja Energii jest szczególna niepewność odnosząca się do możliwości i chęci głównych producentów ropy naftowej i gazu ziemnego do inwestowania na szerszą skalę, która to skutkowałaby zaspokojeniem rosnącego zapotrzebowania93. Brak zmian w działaniach Unii Europejskiej według obliczeń będzie skutkowało wzrostem zapotrzebowania na energię w wysokości 1,5% rocznie. Nie jest to duża różnica jednak ciągły wzrost może okazać się zabójczy dla stanu energetyki państw członkowskich. Nawet przy wdrażaniu programów poprawiających efektywność energetyki w przeciągu 25 lat Wspólnota będzie musiała zainwestować około 900 miliardów Euro w sektor energetyczny. Padają głosy według których wewnętrzne regulacje dotyczące energii elektrycznej i gazu ziemnego mają kluczowe znaczenie w opracowywaniu długoterminowych scenariuszy działań94. Mając na uwadze przytoczone wyżej uwarunkowania prognozy energetyczne dla Unii na lata 2010-2030 zostały opracowane w oparciu o metodę wariantową, która dodatkowo wykorzystuje modele zbliżone do tych, które wykorzystywane są przez Komisję Europejską95. Pierwszy scenariusz opracowany został przy wykorzystaniu dostępnych prognoz, zyskał miano scenariusza niebieskiego. Drugi w kolejności opracowany przy uwzględnieniu obecnego kryzysu ekonomicznego, łącznie z możliwością jego nawrotu lub pogłębienia z różną intensywnością w różnych państwach zyskał miano scenariusza zielonego. Trzeci, ostatni, został opracowany przy
90
Komisja Wspólnot Europejskich, Komunikat Komisji do Rady Europejskiej i Parlamentu
Europejskiego. Europejska Polityka Energetyczna. Bruksela 10.01.2007, s. 4., dostep w internecie,
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0001:FIN:PL:PDF, 05.12.2011; 15:00.
91 M. Rybarczyk, M. Rębała, Koniec ropy,‖NewsweekPolska‖, 2010, nr. 51, s. 68.
92
M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej ,op. cit., s. 54.
93 World Energy Outlook 2006, wyd. Międzynarodowa Agencja Energii, s. 4., dostęp w internecie http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2006/polish_sum_06.pdf, 5.12.2011; 16:04.
94 Tadeusz Z. Leszczyński, op. cit., s. 195.
95
38
uwzględnieniu migracji jaka odbywa się na oraz z terytorium Unii a także wykorzystaniu energii przez mieszkańców, nosi miano scenariusza czerwonego. Jako bazowy rok przyjęto 2006, przy uwzględnieniu kryzysu ekonomicznego, spadku konsumpcji paliw i energii spowodowanymi zawirowaniami na rynkach światowych.
Polityka energetyczna jako specyficzna gałąź politycznej działalności państwa jest nierozerwalnie związana z polityką bezpieczeństwa. Na przestrzeni wieków pojęcie bezpieczeństwa ulegało znacznym przekształceniom. Elementami wpływającymi na zmianę pojmowania bezpieczeństwo były zmiany historyczne, ustrojowe, gospodarcze. Bezpieczeństwo jest terminem, który łączy się z każdym elementem składowym działalności państwa, od bezpieczeństwa militarnego, przez społeczne aż do bezpieczeństwa środowiska naturalnego. Bezpieczeństwo energetyczne jest procesem i pojęciem, które łączy wiele dziedzin nauki i życia. Na przestrzeni wieków zauważalnym jest zmiana znaczenia bezpieczeństwa w ujęciu czynnika militarnego. W obecnych czasach o wiele ważniejsze jest zapewnienie ciągłości funkcjonowania przemysłu, który generuje dochody państwa. Spadek czynnika militarnego ma związek z ukształtowaniem się i okrzepnięciem, podziału świata i terytoriów.
Bezpieczeństwo energetyczne związane jest nie tylko z zapewnieniem nieprzerwanych dostaw i możliwością produkcji dóbr. Polega również na zagwarantowaniu efektywnego działania mechanizmów państwowych w przyszłości. Warunkuje, wspiera i określa kierunki rozwoju nowoczesnych technologii.
Wiela szachownica, która odzwierciedla teatr działań państw na arenie międzynarodowej uległa znacznym zmianom wraz ze zmniejszeniem się świata. Globalizacja, która sprawiła, że świat stał się mniejszy doprowadziła do wzrostu ilości zagrożeń, czy raczej zależności pomiędzy państwami. Obecnie działania prowadzone przez państwa w sferze bezpieczeństwa energetycznego muszą być realizowane w trzech wymiarach.
Poziom zużycia zasobów naturalnych nie jest trudny do określenia. Trudności związane są z oszacowaniem realnie dostępnych zasobów tradycyjnych surowców energetycznych. Nowoczesna historia i nowoczesne realia relacji międzynarodowych coraz częściej wskazują na przewagę państw, które posiadają zasoby energetyczne, zmniejsza się znaczenie czynnika geopolitycznego położenia.
39
Zwracając uwagę na bezpieczeństwo społeczne, socjalne, gospodarcze Unii Europejskiej należy zawsze brać pod uwagę fakt zależności energetycznej. Kluczowym elementem zależności jest klientelizm wobec jednego dostawcy.
40