Geneza i formowanie się odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w Polsce

W polskiej nauce prawa karnego dominuje pogląd, iż przestępstwa (czy szerzej czynu zabronionego) może dopuścić się tylko człowiek i tylko on, w konsekwencji, może ponieść odpowiedzialność karną.443 Jednakże już w okresie międzywojennym istniały prawne instrumenty pozwalające na karanie osób prawnych.444 Uchwalona w dniu 13 lipca 1939 r. ustawa o porozumieniach kartelowych przewidywała możliwość orzeczenia

442 W Polsce minimalne wynagrodzenie ustalane jest corocznie na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 roku o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz.U. Nr 200 poz.1679). Wysokość tego wynagrodzenia podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski”, do 15 września każdego roku, w drodze obwieszczenia Prezesa Rady Ministrów. Od dnia 1 stycznia 2015 roku minimalne wynagrodzenie wynosi 1750 zł brutto ( w 2011 roku -1386 zł, w 2012 – 1500 zł, w 2013 – 1600 zł, w 2014 – 1680 zł, w 2015 – 1750 zł).

443 K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 175 i nast., W Świda, Prawo karne Warszawa 1978, s. 118 i nast., M. Cieślak Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1995, s. 146 i nast.

444 Chodzi o ustawę z dnia 28 marca 1933 r. o kartelach (Dz.U.R.P. z 1933 r. Nr 31, poz.270) zmienioną dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 listopada 1935 r. w sprawie zmiany ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o kartelach (Dz.U.R.P. z 1935 r., Nr 86, poz. 529), która w art. 11 ust.1 przewidywała odbywanie kary aresztu przez reprezentantów osoby prawnej w przypadku gdy była ona uczestnikiem umowy, uchwały lub postanowienia i wykonywała je mimo ich rozwiązania bądź nieważności. Ustawa ta utraciła moc obowiązującą wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 13 lipca 1939 r. o porozumieniach kartelowych.

wobec osób prawnych grzywny i kary aresztu445. Grzywny orzekał Minister Przemysłu i Handlu a osoba skazana mogła się odwołać od jej orzeczenia do Sądu Kartelowego. Sprawy o przestępstwa zagrożone karą aresztu należały do właściwości sądu okręgowego. Przepisy ustawy przewidywały solidarną odpowiedzialność osób prawnych za grzywny orzeczone przeciwko osobom prawnym.⁴⁴⁶ W okresie powojennym w ustawach regulujących ochronę przed degradacją środowiska naturalnego zamieszczono przepisy pozwalające na nakładanie kar pieniężnych na podmioty zbiorowe naruszające prawo w tym zakresie. Przepisy takie znalazły się m.in. w ustawie z dnia 31 stycznia 1961 r. o ochronie wód przed zanieczyszczeniem447, ustawie z dnia 30 maja 1962 r. prawo wodne⁴⁴⁸, ustawie z dnia 21 kwietnia 1966 r. o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem⁴⁴⁹, w ustawie z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska450 i w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze⁴⁵¹. Przepisy tych ustaw dopuszczały również możliwość orzekania wobec podmiotów zbiorowych tzw. opłat sanacyjnych służących przywróceniu naruszonego działaniem zakładów pracy środowiska naturalnego.452

Formą odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych jest uregulowany w art. 52 k.k. obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa całości lub części korzyści majątkowej uzyskanej przez osobę fizyczną, prawną bądź jednostkę organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej, z przestępstwa popełnionego przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie. W rzeczywistości osoby bezprawnie korzystające z przestępstwa (w tym kolektywne) ponoszą odpowiedzialność quasi-karną o charakterze cywilnoprawnym, przy czym jest to odpowiedzialność niezależna od odpowiedzialności sprawcy i nie stanowi postaci odpowiedzialności solidarnej453. Niektórzy komentatorzy

445 Dz.U. z 1939 r., Nr 63, poz.418.

446 W art. 15 ust.1 ustawy przewidywano grzywnę do 100 000 zł za niedopełnienie wbrew przepisom ustawy, obowiązku zgłoszenia do rejestru kartelowego zawarcia lub zmiany porozumienia kartelowego, natomiast w art. 16 ust.1 ustawy, wykonanie nieważnego porozumienia kartelowego zagrożone było karą grzywny do 500 000 zł, karą aresztu do 2 lat lub obiema tymi karami łącznie. W art.15 ust. 4 i art. 16 ust. 2 stwierdzono, iż za grzywny orzeczone w myśl tych artykułów przeciwko osobom prawnym, odpowiadają solidarnie reprezentanci tych osób.

447 Dz.U. z 1961 r. Nr 5, poz. 33.

448 Dz.U. z 1962 r., Nr 34, poz. 158.

449 Dz.U. z 1966 r., Nr 14, poz. 87.

450 Dz.U. z 1994 r., Nr 49, poz.196.

451 Dz.U. z 1994 r., Nr 27, poz.96, t.j. Dz.U. z 2005 r., Nr 228, poz. 1047.

452 Listę 42 ustaw (w tym już nieobowiązujących) zawierających regulacje umożliwiające pociągnięcie podmiotów zbiorowych do odpowiedzialności karnej przedstawiono w: J. Warylewski, J. Potulski

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie polskim i europejskim. Komentarz, Bydgoszcz-Gdańsk

2007, s. 16-18.

453 Zob.: Z. Gostyński, Nowe instytucje prawa karnego nawiązujące do prawa karnego skarbowego, Prokuratura i Prawo 1998, nr 10, D. Skrzyńska , Charakter odpowiedzialności z art. 52 kodeksu karnego, Prokuratura i Prawo 2002, nr 3.

przyjmują, że wskazany przepis stanowi rzeczywisty początek procesu tworzenia się w Polsce modelu odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych454.

Obowiązek zwrotu korzyści majątkowej znajdujący się w kodeksie karnym wykazuje pewne podobieństwo do zawartej w art. 24 § 1 i 2 k.k.s. odpowiedzialności posiłkowej osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, które odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Podmioty te ponoszą odpowiedzialność posiłkową za wyegzekwowanie grzywny wymierzonej sprawcy przestępstwa skarbowego i za ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów.455 Przesłanki uruchamiające odpowiedzialność posiłkową są też niezbędne do nałożenia na podmiot, który uzyskał z przestępstwa skarbowego korzyść majątkową obowiązku jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa lub j.s.t. Jest to odpowiedzialność niezależna od odpowiedzialności posiłkowej, przy czym odmiennie niż w jej przypadku, podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej z przestępstwa skarbowego musiał ją uzyskać w rzeczywistości.456

Wzrastające systematycznie znaczenie obrotu gospodarczego i rosnąca aktywność funkcjonujących w jego ramach podmiotów gospodarczych o złożonej strukturze organizacyjnej oraz wielowymiarowych i często niejasnych mechanizmach działania, obok skutków pozytywnych i powszechnie akceptowalnych generują także zjawiska negatywne i szkodliwe nazywane przestępczością przedsiębiorstw. Reakcją państwa mającą przeciwdziałać tym procesom jest koncepcja odpowiedzialności podmiotów zbiorowych o charakterze karnym, odmienna od klasycznej odpowiedzialności administracyjnej i cywilnej. W procesie formowania się tej odpowiedzialności istotną rolę odegrały ukształtowane w dziewiętnastowiecznej Anglii doktryny odpowiedzialności posiłkowej przełożonego i odpowiedzialności zastępczej zakładającej odpowiedzialność za cudze czyny. Zgodnie z tą drugą doktryną czyny podwładnego przypisywane są korporacji.⁴⁵⁷ Konstrukcja odpowiedzialności zastępczej o najstarszym rodowodzie, wywodząca się z prawa cywilnego odwołuje się do rzymskiej reguły „qui facit per alium, facit per se” – kto działa przez innych działa sam.⁴⁵⁸

454 J. Potulski, J. Warylewski, Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod

groźbą kary. Komentarz, Warszawa 2004, s. 76. 455 Szerzej o tym zob. pkt.: 3.4.3.

456 R. A. Stefański, Zwrot korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa skarbowego innej osoby w kodeksie

karnym skarbowym, Prokuratura i Prawo 2001, nr 1, s. 38.

457 D. Habrat, Materialnoprawne aspekty odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w polskim prawie karnym Toruń 2008, s. 13.

W Polsce w dniu 28 października 2002 r. uchwalono ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (u.o.p.z.), następnie kilkukrotnie nowelizowaną.459 Istotną przyczyną uchwalenia ustawy były także międzynarodowe zobowiązania Polski wynikające ze starań o członkostwo w UE.460

Implementacja do polskiego systemu prawnego norm regulujących odpowiedzialność podmiotów zbiorowych wynika m.in. z treści postanowień prawa wspólnotowego przewidujących obowiązek dostosowania przepisów krajowych do obowiązujących w UE⁴⁶¹. Aktami prawa europejskiego zawierającymi taki obowiązek są: Konwencja w sprawie zwalczania korupcji, w którą są zaangażowani urzędnicy Wspólnot Europejskich lub urzędnicy państw członkowskich Unii Europejskiej z dnia 26 maja 1997 r.,462 II Protokół Dodatkowy z 19 czerwca 1997 r. do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z dnia 26 lipca 1995 r., Wspólne Działanie z dnia 21 grudnia 1998 r. w sprawie uznania za przestępstwa karne uczestnictwa w organizacji przestępczej w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz Wspólne Działanie z dnia 22 grudnia 1998 r. w sprawie korupcji w sektorze prywatnym, a także w Decyzji Ramowej z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym.⁴⁶³ W rozumieniu ustawy podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, z wyłączeniem Skarbu Państwa, j.s.t. i ich związków, spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, j.s.t. i związku j.s.t., spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji, przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.464