Postawy wobec prawa i rodzaje zachowań podatników

doświadczenia pozytywne kształtują oceny aprobujące normy prawne.269

Ustawodawca posiadający obiektywnie niewielki wpływ na kształt i treść społecznych ocen prawa zbudowanych na wartościach moralnych winien tworzyć normy prawne zgodne, koherentne lub neutralne względem norm moralnych adresatów. Pozwoli to zminimalizować lub wyeliminować niebezpieczeństwo ewentualnego konfliktu obu norm, jednocześnie zapewniając skuteczność funkcjonowania ustanawianych norm prawnych.

2.3. Postawy wobec prawa i rodzaje zachowań podatników

Postawą wobec prawa jest ogół względnie trwałych dyspozycji do określonego oceniania norm prawnych i emocjonalnego reagowania w odniesieniu do tych norm, opartych na przekonaniach dotyczących prawa i jego własności, połączonych ze względnie trwałymi dyspozycjami do zachowania się w sytuacjach regulowanych przez normy prawne.270 Postawę wobec prawa współtworzą trzy komponenty, z których podstawowym jest komponent poznawczy, tj. wiedzy o prawie, pozwalający na budowanie pozostałych składników postawy. Kolejnym elementem jest komponent afektywny (emocjonalny, oceniający), wynikający z uczuć, upodobań i uprzedzeń opartych na doświadczeniach własnych lub innych osób. Ma on charakter decydujący dla przyjętej postawy, bowiem określa czy jest ona pozytywna czy negatywna. Komponent behawioralny (gotowości) zawiera dyspozycję do określonego reagowania (werbalnego) bądź działania względem prawa271 Podstawowymi podziałami postaw wobec prawa są podziały postaw na zasadnicze i celowościowe, rygoryzmu i tolerancji oraz ideacyjne i konkretne. Postawa zasadnicza prezentuje posłuszeństwo normom prawnym wynikające z uznania dla idei porządku społecznego, autorytetu ustawodawcy lub instytucji chroniących normę. Postawa celowościowa dopuszcza posłuch normie prawnej w przypadku, gdy jest on niezbędnym środkiem do osiągnięcia celu akceptowanego przez adresata normy. Odmianą postawy zasadniczej jest legalizm, zakładający gotowość do respektowania wszystkich norm prawnych bez względu na ich treść, gdyż stanowią obowiązujące prawo będące podstawa ładu społecznego. Rodzajem postawy celowościowej jest konformizm, czyli postępowanie zgodne z uznanymi normami społecznymi bądź

269 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa…, op.cit., s. 183.

270 G. Skąpska, Społeczne podłoże postaw wobec prawa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Łódź 1981, s. 137.

271 M. Stefaniuk, Postawy wobec prawa, w: A. Kociołek-Pęksy, M. Stępień (red.), Leksykon socjologii…, op.cit., s. 227-228.

normami prezentowanymi przez grupę (grupę odniesienia), z którą adresat normy się identyfikuje. Innym rodzajem postawy celowościowej jest oportunizm polegający na uzależnieniu przestrzegania prawa od jego przydatności dla wsparcia własnych działań i osiągnięcia indywidualnych celów i zamierzeń, od wyniku kalkulacji potencjalnych zysków i strat. Rygoryzm prawny i tolerancja prawna są przeciwstawnymi postawami przyjmowanymi wobec osób naruszających prawo. Rygoryzm potępia takie osoby zasługujące na surowe ukaranie i szczegółową kontrolę zachowania, w przeciwieństwie do tolerancji zakładającej wyrozumiałość dla takich osób i sytuujących przyczyny naruszania prawa poza nimi, w zewnętrznych okolicznościach obiektywnych.272

Postawa ideacyjna (poznawcza, zintelektualizowana) składa się z ogólnych przekonań o prawie, jego własnościach, celach prawa i wartościach stanowiących kanwę porządku prawnego oraz ocen prawa opartych na racjonalnym podłożu, wynikających z wiedzy i przekonań o naturze prawa. Postawa konkretna (realna) jest wynikiem wycinkowej, fragmentarycznej wiedzy na temat poszczególnych norm prawnych, opartej na ocenach powstałych w efekcie osobistych kontaktów z prawem i związanych z tym przeżyć. Sposobami na rozstrzygnięcie konfliktu między obowiązkiem przestrzegania prawa a sprzeciwem wobec norm naruszających istotne wartości społeczne, stanowiącymi szczególny rodzaj postaw wobec prawa są koncepcje prawa oporu i nieposłuszeństwa obywatelskiego. Prawo oporu legitymizuje działania jednostki zmierzające do zapobiegania nadużyciom prawa przez organy państwa, do zachowania lub przywrócenia ładu wyznaczonego przez system prawny. Nieposłuszeństwo obywatelskie polega na naruszeniu prawa stanowiącego przedmiot protestu lub którego stosowanie jest niesprawiedliwe bądź naruszeniu prawa niepozostającego w żadnym związku z przepisami prawnymi uznanymi za niesprawiedliwe, przeciwko którym skierowano protest.²⁷³

Podatnicy dzielą się na płacących podatki i ich nie płacących. Jedni i drudzy są jednak podatnikami - dobrowolnymi lub bezwolnymi podstawowymi „składnikami” systemu podatkowego. Do pierwszej grupy należą ludzie wykonujący swoje zobowiązania podatkowe wobec samorządu i państwa, świadomie akceptujący przyjęte reguły fiskalne bądź powodowani przymusem w tym zakresie. Do drugiej - działający celowo lub pod wpływem błędu czy pomyłki. Niepłacenie podatków może przybrać formę unikania opodatkowania bądź uchylania się od niego poprzez zatajenie źródeł przychodów, przedstawianie

272 P. Winczorek, Społeczne…op.cit., w: J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, op.cit., s. 217-219, M. Stefaniuk, Postawy..., op.cit., w: A. Kociołek-Pęksy, M. Stępień (red.), Leksykon socjologii…, op.cit., s. 229-233.

niedokonanych wydatków, fikcyjnego obrotu, posługiwanie się fałszywymi fakturami i rachunkami, korzystanie z nieprzysługujących ulg, fałszowanie ksiąg podatkowych czy innych podobnych zachowań, z którymi związany jest obowiązek podatkowy. Unikanie opodatkowania, w przeciwieństwie do uchylania się od podatków jest działaniem jawnym wobec organów skarbowych i, co najmniej do chwili zakwestionowania, uprawnionym, zmierzającym do ograniczenia dolegliwości podatkowych poprzez wyszukiwanie i wskazywanie korzystniejszych podstaw opodatkowania danej czynności czy działalności. Obie postawy różnicują też grożące sankcje karne wobec uchylających się od płacenia podatków i finansowe w stosunku do unikających opodatkowania.

W nauce psychologii istnieje wiele teorii wyjaśniających zachowania podatników, od akcentujących ujęcie ściśle ekonomiczne, eksponujących znaczenie środków przymusu do tzw. teorii behawioralnych zakładających zgodną z prawem, dobrowolną współpracę z aparatem fiskalnym również w szerszym interesie społecznym.

Najbardziej znaną i reprezentatywną spośród teorii ekonomicznych jest koncepcja oporu podatkowego²⁷⁴ zakładająca racjonalność działania jednostki kierującej się maksymalizacją korzyści. Podatnik decydując o zapłaceniu należnych podatków bądź o uchyleniu się od ich zapłacenia, wybiera alternatywę mającą mu przysporzyć większe zyski. Przed podjęciem decyzji podatnik rozważa czynniki wpływające na jej opłacalność, tj. wysokość własnych dochodów, stawki podatkowej, prawdopodobieństwo przeprowadzenia kontroli skarbowej i surowość grożącej kary. Według tej koncepcji najistotniejszy wpływ na decyzję o wykonaniu zobowiązania podatkowego mają surowe kary oraz duże prawdopodobieństwo kontroli skarbowej jako redukujące skalę spodziewanych korzyści. Jednak z dotychczasowych badań zjawiska uchylania się od płacenia podatków nie wynika prosta zależność między surowością sankcji a zachowaniem podatników.

Najwięcej osób uchyla się od podatków przy jednoczesnym występowaniu łagodnej kary i minimalnego prawdopodobieństwa ujawnienia naruszenia prawa. Zagrożenie surową karą urealnioną wysokim ryzykiem wykrycia złamania prawa skutecznie zniechęca do uchylania się od płacenia podatków. Jednakże, gdy surowej karze towarzyszy niskie prawdopodobieństwo ujawnienia uchylenia się od obowiązku podatkowego, liczba osób płacących była dwukrotnie niższa w porównaniu z sytuacją gdy kara była łagodna a ryzyko

274 Model oporu podatkowego opracowany na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku przez Michaela Allinghtona i Angara Sandra za: M. Niesiobędzka, „Dlaczego nie płacimy podatków. Psychologiczna analiza

kontroli znaczne.275 Rozpowszechniony, zwłaszcza w kręgach władzy publicznej pogląd, że zaostrzenie sankcji i zwiększenie intensywności kontroli skarbowych jest najlepszym sposobem przeciwdziałającym uchylaniu się od opodatkowania jest w świetle dotychczasowych wyników badań wielce wątpliwy.276 Przeciwnie, zaostrzenie kar może wręcz nasilać opór podatkowy. Wiele mówiący jest przykład władz Argentyny, które wobec zmniejszających się wpływów z tytułu podatków szerzej wprowadziły za niektóre przestępstwa podatkowe kary pozbawienia wolności, zastępując nimi dotychczasowe grzywny. Oczekiwany efekt w postaci spadku liczby przede wszystkim oszustw podatkowych osiągnięto jedynie w krótkim okresie. Sankcje karne zastosowano w około 1% przypadków uchylania się od płacenia podatków. Relatywnie niewielka liczba osób surowo ukaranych i zagrożenie wymierzeniem dolegliwej kary okazało się niewystarczające dla trwałego zapobieżenia bądź znaczącego ograniczenia zjawiska uchylania się od opodatkowania. Po upływie czterech lat od zaostrzenia kar liczba przestępstw podatkowych wróciła do skali przed nowelizacją prawa karnego skarbowego zaś większość mieszkańców tego kraju deklarowała zamiar naruszania prawa podatkowego.277

Inne teorie odnoszące się do zjawiska uchylania się od opodatkowania analizują obok motywu opłacalności, także inne motywy jednostkowe i grupowe posługując się takimi pojęciami jak mentalność podatkowa, moralność podatkowa, czy podatkowe standardy jednostkowe i społeczne. Przez mentalność podatkową powszechnie rozumie się wypadkową ogólnych postaw, norm i przekonań na temat państwa, podatków, dystrybucji i finansowania natomiast moralność podatkowa dotyczy postaw wobec obowiązku podatkowego i oceny uchylania się od opodatkowania na tle innych przestępstw i wykroczeń278. Wyróżnia się najczęściej pięć rodzajów postaw motywacyjnych: zaangażowania, kapitulacji, oporu, gry i kontestacji. Postawa zaangażowania wynika z przekonania, że dobrowolne płacenie podatków jest moralną powinnością wobec zbiorowości, której uzasadnionych interesów strzeże system podatkowy. Postawa kapitulacji opiera się na postrzeganiu organów skarbowych jako reprezentantów władzy, życzliwie traktujących podatnika do chwili powstania jego konfliktu z urzędem. Postawa gry polega na traktowaniu przez podatnika prawa podatkowego jako pola własnej aktywności, zmierzającej do wyszukiwania sposobów przysporzenia sobie korzyści.

275 Badania związku między wysokością sankcji a zachowaniem podatników prowadzili m.in. w 1995 roku G. Carnes i T. Englebrecht oraz A. De Juan, M. A. Lasheras i R. Mayo a także w 2010 roku L. P. Feld, A. J. Schmidt i F. Schneider za: M. Niesiobędzka, „Dlaczego nie płacimy podatków. Psychologiczna analiza…”, op.cit, s.29.

276 Badania w tym zakresie przeprowadzili K. N. Varma i A. Doob w1998 roku. Ibidem str.30.

277 Ibidem., s.30

278 Definicje tych pojęć stworzył na początku lat trzydziestych XX wieku Gunter Schmolders za: M. Niesiobędzka, Ibidem s.38.

Postawy oporu i kontestacji wobec władz skarbowych wynikają z rozczarowania ich działalnością, z rozumienia i dostrzegania jedynie ich kontrolnych i wręcz wrogich zadań względem podatników. Przy czym druga z wymienionych postaw jest bardziej zdecydowana i dopuszcza aktywną konfrontację.279Do wymienionych wyżej postaw można dodać postawę bierności i niewiedzy, która wynika z ogólnie obojętnej postawy wobec spraw publicznych i zobowiązań podatkowych. Postawa ta jest obserwowana w państwach średnio rozwiniętych, szczególnie tych, które przeszły lub przechodzą transformację z systemu gospodarki centralnie sterowanej (w której opodatkowanie nie miało charakteru powszechnego) do systemu gospodarki rynkowej opartej na zasadzie powszechności opodatkowania.

Trafna diagnoza funkcjonujących w społeczeństwie i poszczególnych jego grupach i środowiskach postaw społecznych i wyłonienie dominujących spośród nich ma pierwszorzędne znaczenie dla sformułowania i prowadzenia optymalnej polityki podatkowej, skutkującej podniesieniem dyscypliny podatkowej.