Ustawowa odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w ujęciu materialnoprawnym

Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego określona w u.o.p.z., pomimo swego oczywistego represyjnego charakteru nie jest odpowiedzialnością karną w klasycznym

459 Dz.U. z 2002 r., Nr 197 poz. 1661. W zakresie przepisów prawa materialnego w dniu 30 czerwca 2005 r. na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 243, poz.2442) jako niezgodne z art. 2 Konstytucji RP utraciły moc przepisy art.17,18 i 20. Nowelą do ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. uchylono art. 19 (Dz.U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1492).

460 Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych z dnia 8 lipca 2002 r.- druk sejmowy nr 706, s. 21-22, www.sejm.gov.pl.

461 B. Namysłowska-Gabrysiak, Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod

groźba kary. Komentarz, Kraków 2004, s. 38-48. 462 Dz.Urz. UE z 25.6.1997 r. 97/C 195/01.

463 Decyzję tą wydano już po uchwaleniu u o o.p.z. Zob.: C. Nowak Nowe instrumenty prawa

międzynarodowego w walce z korupcją a prawo polskie, Państwo i Prawo 2004, nr 2, s. 82 i nast. za: J.

Warylewski, J. Potulski, Odpowiedzialność podmiotów …, op.cit., s. 21.

rozumieniu tj. przewidującą reakcję karną w postaci kar, środków karnych lub zabezpieczających za popełnienie bezprawnego, zawinionego i społecznie szkodliwego w stopniu więcej niż znikomym czynu zabronionego465. Jest to szczególny rodzaj odpowiedzialności, różniący się także od odpowiedzialności cywilnej i administracyjnej.466

Odpowiedzialność ta nie istnieje samoistnie, ma charakter wtórny i materializuje się jedynie w przypadku uprzedniego popełnienia przez osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym przestępstwa lub przestępstwa skarbowego wymienionego w art. 16 u.o.p.z., a także prawomocnego skazania jej za takie przestępstwo, warunkowego umorzenia postępowania bądź orzeczenia o udzieleniu tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.467 Przesłankami niezbędnymi do pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest zaistnienie określonych w art. 3 u.o.p.z. relacji między podmiotem zbiorowym a osobą fizyczną468 oraz odniesienie przez podmiot zbiorowy korzyści chociażby niemajątkowej, na skutek zachowania osoby fizycznej. Związek podmiotowy między podmiotem zbiorowym a osobą fizyczną polegać może na działaniu tej osoby w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo powstaje przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku. Związek ten może zawierać się też w popełnieniu czynu zabronionego przez inną osobę dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez określonego wyżej reprezentanta (przedstawiciela, pełnomocnika),469 bądź też za jego zgodą lub wiedzą, działającą w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego.470

465 J. Warylewski, Wstęp do nauki prawa karnego Gdańsk 2002, s. 176-178.

466 Szerzej na ten temat D. Habrat, Materialnoprawne aspekty…, op.cit., s. 102 i nast.

467 Art.4 u.o.p.z. dodany przez art.1 pkt.3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźba kary (Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz.1492).

468 A. Bartosiewicz, Przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego-aspekty praktyczne, Przegląd Prawa Handlowego 2004, nr 2, s. 38 za: D. Habrat, Materialnoprawne aspekty…, op.cit., s. 85.

469 Art. 3 u.o.p.z. zawiera koncepcję odpowiedzialności podmiotów zbiorowych tzw. zawinienia w wyborze lub nadzorze oraz zawinienia organizacyjnego osób pozostających w określonym stosunku do podmiotu zbiorowego. Z uwagi na różnorodność form organizacyjnych podmiotów zbiorowych przyjęto koncepcję funkcjonalnej charakterystyki sprawców, rezygnując z wymieniania stanowisk, które mogliby zajmować.

Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o odpowiedzialności karnej podmiotów…, op.cit., s. 22.

470 Art.3 u.o.p.z. w pierwotnym brzmieniu przewidywał w pkt.4 odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony popełniony przez przedsiębiorcę, jeżeli czyn ten przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową. Przedsiębiorca ten nie musiał pozostawać w żadnym stosunku podległości wobec osób reprezentujących podmiot zbiorowy i był wobec podmiotu zbiorowego podmiotem zewnętrznym. Podmiot zbiorowy był realnie pozbawiony wpływu na zachowanie tak usytuowanego przedsiębiorcy, w tym na ewentualne popełnianie przez niego czynów zabronionych rodzących skutki prawne dla podmiotu zbiorowego. W tym kontekście słusznym było wyeliminowanie tej kategorii osób poprzez uchylenie omawianego przepisu nowelizacją u.o.p.z. z dnia 28 lipca 2005 r. – patrz przypis 37.

Odnosząc się do wskazanych wyżej warunków dopuszczalności procesu prowadzącego do nałożenia na podmiot zbiorowy odpowiedzialności, w kontekście przedmiotu rozprawy należy zwrócić uwagę na orzeczenie o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności uregulowanej w k.k.s.471 Jak wynika z treści art. 17 § 1 k.k.s. sąd może udzielić zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, jeżeli wina sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego nie budzą wątpliwości, a jednocześnie:

- uiszczono w całości wymagalną należność publicznoprawną, jeżeli w związku z przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności;

- sprawca uiścił kwotę odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony;

- sprawca wyraził zgodę na przepadek przedmiotów co najmniej w takim zakresie, w jakim ten przepadek jest obowiązkowy, a w razie niemożności złożenia tych przedmiotów uiścił ich równowartość pieniężną;

- uiszczono co najmniej zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania.

Przytoczone przepisy, w aspekcie umieszczenia orzeczenia o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w zawartym w art.4 u.o.p.z. katalogu warunków dopuszczalności procedury zmierzającej do nałożenia odpowiedzialności na podmiot zbiorowy, umożliwiają nieracjonalne pociągnięcie tego podmiotu do odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, którego sprawca poniósł odpowiedzialność i za które zadośćuczynił.

Jak wspomniano, podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność m.in. za zachowanie osoby fizycznej dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez jego reprezentanta (przedstawiciela, pełnomocnika) bądź też działającą w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego za zgodą lub wiedzą takiego reprezentanta (art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z.). Zgodnie z art. 5 ustawy podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli spełniona zostanie ostatnia ustawowa przesłanka tj. do popełnienia czynu doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z. lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego. Niezbędne jest zatem udowodnienie podmiotowi zbiorowemu winy w jednej z dwóch postaci znanych prawu

cywilnemu,472 tj. winy w wyborze (culpa in eligendo)473 lub winy w nadzorze (culpa in custodiendo).474

Podkreślenia wymaga, iż wskutek nowelizacji ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. usunięto z treści art. 5 u.o.p.z. kategorię osób działających w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmujących w jego imieniu decyzje lub wykonujących kontrolę wewnętrzną albo przekraczających posiadane uprawnienia lub niedopełniających przypisane obowiązki. Konsekwencją nowelizacji w tym zakresie jest brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione popełnione przez tak zakreślony krąg osób475. Skutki tej zmiany są odczuwalne w praktyce orzeczniczej sprowadzającej się do nieuwzględniania wniosków o pociągnięcie podmiotów zbiorowych do odpowiedzialności za czyny zabronione osób wchodzących w skład kierowniczych gremiów tych podmiotów, tj. popełnione uprzednio przez wspólników spółek, członków zarządów czy prezesów tych podmiotów.476 Ewentualne przestępstwa popełnione przez te osoby w polskich realiach gospodarczych są najczęściej powiązane z działalnością reprezentowanych przez nie podmiotów. Było to m.in. niewpłacenie pobranego podatku popełnione czynem ciągłym, ale występuje także często niepobieranie podatku czy klasyczne oszustwo podatkowe. Czynności związane z rozliczeniami podatkowymi w praktyce wykonują wspólnicy albo członkowie zarządów dominujących w Polsce niewielkich spółek prawa handlowego, którzy w strukturze podmiotu zbiorowego działają w jego imieniu lub w interesie i w ramach własnego uprawnienia lub obowiązku. Popełnienie czynu zabronionego przez osoby będące członkami organu

472 J. Warylewski, J. Potulski Odpowiedzialność podmiotów …, op.cit., s. 68.

473 Art. 429 k.c.: „Kto powierza wykonanie czynności drugiemu , ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności”.

474 Art. 427 k.c.: „Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą piecze nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można”.

475 Art. 5 u.o.p.z. przed nowelizacją brzmiał następująco: „Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności w razie stwierdzenia co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 i 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą albo gdy organizacja działalności tego podmiotu nie zapewnia uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach ostrożności przez osobę, o której mowa w art.3 pkt 1 lub 4”. Przepis zawierał trzecia postać winy, tzw. winę organizacyjną. Zob.: J. Warylewski, J. Potulski, Odpowiedzialność podmiotów…, op.cit., s. 69.

476 Np. Wyroki SN: V KK 417/10 z dnia 24 marca 2011 r., V KK 27/11 z dnia 11 kwietnia 2011 r., V KK 57/11 z dnia 11 kwietnia 2011 r.

zarządzającego spółką, nie stanowi podstawy do orzeczenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za taki czyn.477

Zgodnie z art. 27 u.o.p.z. postępowanie w sprawie nałożenia na podmiot zbiorowy odpowiedzialności wszczyna się na wniosek prokuratora, pokrzywdzonego lub też - w przypadku gdy podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest czyn zabroniony uznany przez ustawę za czyn nieuczciwej konkurencji - na wniosek Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Właściwym do rozpoznawania wniosków jest w pierwszej instancji sąd rejonowy a instancją odwoławczą sąd okręgowy.478