Konstrukcje prawne wzmacniające represję karną skarbową

3.4.1. Odpowiedzialność przy idealnym zbiegu przestępstw skarbowych

Konstrukcją amplifikującą represyjność aktualnych rozwiązań systemowych jest zawarty w art. 8 kodeksu karnego skarbowego idealny zbieg czynów karalnych. Jego istota polega na popełnieniu przez sprawcę jednym czynem przestępstwa bądź wykroczenia skarbowego, będącego jednocześnie czynem zabronionym zagrożonym sankcją karną przez inną ustawę i podleganiu równoległej odpowiedzialności karnej. Instytucję tą zmodyfikowano w stosunku do istniejącej w poprzednim stanie prawnym poprzez usunięcie konsekwencji w postaci podwójnej karalności, ograniczając ją do możliwości wykonania jedynie najsurowszej z orzeczonych kar różnego rodzaju.504 Ograniczenie to nie dotyczy wszakże sytuacji, gdy obok owej najsurowszej kary orzeczono także karę grzywny, wówczas bowiem kara ta podlega łącznemu wykonaniu.

Rozwiązanie to nadaje cechę subsydiarności w ramach istniejącego systemu ochrony finansów Państwa nie tylko kodeksowi karnemu, ale także szeregu ustawom regulującym wytwarzanie i obrót wyrobami akcyzowymi. Przepisy karne znajdują się bowiem w aktach normatywnych porządkujących wytwarzanie i obrót alkoholem etylowym, napojami spirytusowymi, wyrobami winiarskimi i tytoniowymi, a także paliwami. Karalne jest m.in. nieuprawnione wytwarzanie, transportowanie, magazynowanie i wprowadzanie do obrotu

roku, z dnia 13 kwietnia 1960 roku i 26 października 1971 roku nie zawierały wyodrębnionych w tekście grup przepisów umożliwiających uniknięcie kary.

503 Nowa Kodyfikacja Karna, op.cit. s. 152 i nast.

504 Art. 6 u.k.s. z dnia 26 października 1971 roku. W ustawie karnej skarbowej z dnia 13 kwietnia 1960 r. w art. 6 § 1 umieszczono zakaz orzekania łącznej kary grzywny w przypadku jednoczesnego skazania na taką karę za kilka przestępstw skarbowych.

określonych w tych unormowaniach substancji i produktów, w tym także nie spełniających wymagań jakościowych. Karami są grzywna, ograniczenie wolności i pozbawienie wolności. Pozornie najłagodniejsza jest kara pieniężna wymierzana przez wojewódzkiego inspektora handlowego w drodze decyzji administracyjnej, przewidziana w przepisach regulujących rynek wina. Kara ta nie może być niższa od 500 złotych, przy czym jej górna granica może sięgnąć wysokości 200% uzyskanej korzyści majątkowej. Najsurowiej karane jest uczynienie sobie przez sprawcę z popełnianych przestępstw stałego źródła dochodu lub prowadzenie zakazanej działalności na szeroką skalę. Możliwe jest wówczas orzeczenie kary nawet pięciu lat pozbawienia wolności505.

3.4.2. Nadzwyczajne obostrzenie kary

Inną konstrukcją wzmacniającą represyjność funkcjonujących regulacji jest nadzwyczajne obostrzenie kary. Przesłanki jego zastosowania są enumeratywnie wymienione w art. 37 § 1 k.k.s. Przed nowelizacją k.k.s. z dnia 28 lipca 2005 roku stosowanie nadzwyczajnego obostrzenia kary miało charakter fakultatywny.506 Obecnie, po spełnieniu określonych przesłanek jego zastosowanie jest obligatoryjne. Okolicznościami powodującymi orzeczenie obostrzonej kary są: duża wartość przedmiotu czynu lub uszczuplenia należności publicznoprawnej,507 zawodowy lub zorganizowany charakter popełnianych przestępstw skarbowych, recydywa skarbowa, ciąg przestępstw skarbowych, rozbójniczy sposób działania i szczególnie groźne kategorie zjawiskowe508.

W k.k.s. można wyodrębnić recydywę ogólną, występującą wówczas gdy sprawca dopuścił się więcej niż jednego przestępstwa skarbowego oraz recydywę specjalną. Dla zaistnienia drugiej z wymienionych form niezbędne jest odbycie przez sprawcę co najmniej części orzeczonej kary za poprzednio orzeczone przestępstwo skarbowe. Podkreślenia wymaga, że specjalna recydywa skarbowa ukształtowana została odmiennie niż recydywa

505 Zob. pkt 4.1. – 4.6.

506 Art. 37 § 1 k.k.s. zawierający fakultatywność nadzwyczajnego obostrzenia kary został zmieniony ustawą z dnia 28 lipca 2005 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (dz.U. z dnia 16 września 2005 r., Nr 178, poz.1479).

507 Zgodnie z aktualnym brzmieniem przepisu art. 53 § 15 k.k.s. (tekst jednolity z dnia 27 listopada 2012 r., ogłoszony dnia 11 lutgo 2013 r., Dz.U. 2013, poz. 186), duża wartość jest to wartość, która w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza pięćsetkrotną wysokość minimalnego wynagrodzenia.

508 L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo karne…, op.cit., s. 168. W ostatniej grupie przesłanek zawierają się wymienione w art. 37 § 1 pkt 7 k.k.s. nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia i poprzez to doprowadzenie innej osoby do popełnienia przestępstwa skarbowego. Różnica między wykorzystaniem a nadużyciem stanu zależności czyli uzależnieniem osoby jest nieostra i trudna do jednoznacznego wyznaczenia. Ibidem, s.170.

specjalna (szczególna) w kodeksie karnym. Zgodnie z treścią art. 64 §1 k.k. przestępstwa popełnione przez recydywistę muszą być do siebie podobne i umyślne, określone w k.k. lub innych ustawach zawierających przepisy karne. Natomiast popełnione przez wielokrotnego sprawcę przestępstwa skarbowe muszą być jednorodzajowe. Przestępstwa skarbowe tego samego rodzaju są zamieszczone w tym samym rozdziale k.k.s. lub popełnione z użyciem przemocy bądź groźby jej użycia.509 Inną istotną cechą odróżniającą recydywę specjalną karną od specjalnej recydywy skarbowej jest ograniczenie możliwości działania w warunkach pierwszej z nich do sprawców skazanych uprzednio jedynie na karę pozbawienia wolności, którą odbyli w rozmiarze co najmniej sześciu miesięcy i popełnili kolejne przestępstwo podobne w okresie pięciu lat po odbyciu tej kary. Dla przyjęcia, że dane działanie nastąpiło w warunkach recydywy określonej w k.k.s. uprawnia odbycie takiego samego okresu kary pozbawienia wolności, ale także sześciu miesięcy ograniczenia wolności lub zapłacenia kary grzywny w wymiarze co najmniej 120 stawek (art. 37 § 1 pkt 4 k.k.s.).

Z powyższego porównania wynika, że konstrukcja specjalnej recydywy skarbowej umożliwia objęcie nią szerszego kręgu sprawców, a w konsekwencji - zastosowania wobec nich nadzwyczajnych obostrzeń. Należy jednak wskazać, że w przeciwieństwie do regulacji przyjętych w k.k. w kodyfikacji karnej skarbowej odstąpiono od wprowadzenia kategorii recydywy specjalnej wielokrotnej, tzw. multirecydywy.510 W przypadku jej zaistnienia sąd karny zobowiązany jest wymierzyć sprawcy surowszą karę pozbawienia wolności (w przypadku recydywy specjalnej karnej wymierzenie surowszej kary pozbawienia wolności ma charakter fakultatywny). Recypowanie konstrukcji multirecydywy do systemu karnego skarbowego nie było konieczne, ponieważ jego represyjność została zagwarantowana zobowiązaniem sądu do stosowania nadzwyczajnych obostrzeń kary wobec sprawców znacznie szerszego katalogu przestępstw skarbowych.

Sposób wykonywania nadzwyczajnego obostrzenia kary wynika z granic zagrożenia ustawowego przewidzianych w sankcjach konkretnych przestępstw skarbowych. Wobec sprawców przestępstw zagrożonych jedynie karą grzywny do 360 stawek dziennych lub przekraczającą taką liczbę stawek orzeka się karę pozbawienia wolności w wymiarze odpowiednio do sześciu miesięcy lub do roku pozbawienia wolności albo karę ograniczenia wolności. Wobec sprawców przestępstw skarbowych zagrożonych karą pozbawienia wolności

509 Art. 53 § 12 ustawy z dnia 10 września 1999 r.- Kodeks karny skarbowy (Dz.U. 2013, poz. 186).

510 F. Prusak, Kodeks…, op.cit., s. 438. Konstrukcja multirecydywy jest zawarta w art. 64 §2 k.k. Dotyczy sprawcy, który w ciągu pięciu lat po odbyciu łącznie kary co najmniej jednego roku pozbawienia wolności popełnia wymienione w tym przepisie przestępstwo z użyciem przemocy bądź groźbą jej użycia. Sąd zobligowany jest w takim przypadku wymierzyć surowszą karę pozbawienia wolności.

orzeka się taką karę w wysokości nie niższej niż jeden miesiąc do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Orzeczenie takich kar nie wyłącza wymierzenia także kary grzywny grożącej za te przestępstwa skarbowe, a w ostatnim przypadku również z obostrzeniem zastosowaniem przy wymiarze kary pozbawienia wolności. Ponadto w przypadku gdy w związku z popełnieniem przestępstwa skarbowego doszło do uszczuplenia wymagalnej należności publicznoprawnej, sąd orzeka obowiązek jej uiszczenia w oznaczonym terminie.⁵¹¹

Specjalne nadzwyczajne obostrzenie kary przewidziano dla sprawców 14 przestępstw podatkowych i 7 przestępstw celnych512, których dodatkowym znamieniem jest wielka wartość kwoty uszczuplonej należności publicznoprawnej lub wartość przedmiotu czynu zabronionego⁵¹³. Szczególny sposób obostrzenia polega na wymierzeniu przez sąd kary pozbawienia wolności w wysokości nie niższej niż trzy miesiące do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego podwójnie, co nie wyłącza możliwości wymierzenia kary grzywny przewidzianej za dane przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Regulacja stwarzająca możliwość wymierzenia kary pozbawienia wolności w wysokości podwójnego górnego ustawowego zagrożenia jest oryginalnym rozwiązaniem przyjętym w k.k.s., niewystępującym w kodyfikacji karnej. W zamyśle jej twórców miała pozwolić na bardziej skuteczną walkę z aferową przestępczością skarbową514.

3.4.3. Odpowiedzialność posiłkowa

Instytucja odpowiedzialności posiłkowej została uregulowana w art. 24 i 25 k.k.s. Jest ona rodzajem osobistej odpowiedzialności majątkowej osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają

511 Art.38 § 1 pkt 1,2 i 3 k.k.s.

512 Do katalogu tych przestępstw skarbowych należą: uchylanie się od opodatkowania (art.54§1 k.k.s.), firmanctwo (art. 55 §1 k.k.s.), oszustwo podatkowe (art. 56 §1 k.k.s.), bezprawny przywóz towaru akcyzowego (art. 63 §1-3 k.k.s.), paserstwo akcyzowe (art. 65 §1 k.k.s.), fałszerstwo znaków akcyzy (art. 67 §1 k.k.s.), bezprawny obrót znakami akcyzy (art. 70 §1,2 i 4 k.k.s.), niewłaściwe użycie wyrobu akcyzowego (art. 73a §1 k.k.s.), bezpodstawny zwrot podatku (art. 76 §1 k.k.s.), niewpłacenie pobranego podatku (art. 77 §1 k.k.s.), naruszenie procedury podatkowej (art. 78 §1 k.k.s.), przemyt celny (art. 86 §1i 2 k.k.s.), oszustwo celne (art. 87 §1 i 2 k.k.s.), usunięcie towaru spod dozoru celnego (art. 90 §1 k.k.s.), paserstwo celne (art. 91 §1 k.k.s.) oraz bezpodstawny zwrot należności celnej (art. 92 §1 k.k.s.). Przestępstwa te są wymienione w art. 38 § 2 pkt.1 k.k.s.

513 Zgodnie z aktualnym brzmieniem przepisu art. 53 § 16 k.k.s. (tekst jednolity z dnia 27 listopada 2012 r., ogłoszony dnia 11 lutego 2013 r., Dz.U. 2013, poz. 186) duża wartość jest to wartość, która w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza tysiąckrotną wysokość minimalnego wynagrodzenia.

zdolność prawną. Podmioty te ponoszą w całości lub w części odpowiedzialność za uiszczenie grzywny wymierzonej sprawcy przestępstwa skarbowego i orzeczonego wobec niego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów. Skarbowa odpowiedzialność posiłkowa jest możliwa gdy sprawca był zastępcą wskazanego podmiotu prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową. Sprawca musiał być upoważniony do działania w interesie wymienionych podmiotów przez przedstawicielstwo ustawowe, bądź na podstawie oświadczenia podmiotu reprezentowanego w formie pełnomocnictwa.515

Odpowiedzialność posiłkowa traktowana jest jako nadzwyczajne narzędzie zabezpieczenia publicznych interesów finansowych. W literaturze podkreśla się oryginalność tej instytucji, występującej wyłącznie w prawie karnym skarbowym i opartej na cywilistycznej konstrukcji winy w zakresie wyboru (culpa in eligendo) i winy w zakresie nadzoru (culpa in custodiendo). Rozwiązanie to, jak wskazano wyżej, wykorzystano w konstrukcji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione. Odpowiedzialność posiłkowa służy realnemu zabezpieczeniu interesów finansowych państwa lub j.s.t., jest orzekana obligatoryjnie, w oderwaniu od uznania sądu czy okoliczności sprawy oraz subsydiarnie w przypadku niemożności wyegzekwowania zasądzonej kary grzywny lub środka karnego. Uruchamiana jest jednakże w ostateczności, po uprzednim stwierdzeniu nieuiszczenia grzywny przez skazanego i bezskuteczności jej egzekucji z jego majątku.516

Odpowiedzialnością posiłkową może zostać obciążonych kilka podmiotów, które wówczas odpowiadają solidarnie, chyba że zostanie sądownie orzeczony zakres indywidualnej odpowiedzialności poszczególnych podmiotów, wynikający ze skali osiągniętych korzyści majątkowych. Osobisty charakter tej skarbowej odpowiedzialności majątkowej sprawia, że nie obciąża ona spadku po odpowiedzialnym posiłkowo zobowiązanym. Odpowiedzialność ta nie wygasa jednak w razie śmierci sprawcy przestępstwa skarbowego, skazanego prawomocnym orzeczeniem oraz gdy grzywny bądź środka karnego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów nie wykonano z powodu wyjazdu skazanego zagranicę. Zgodnie z treścią przepisu art. 25 § 1 k.k.s. odpowiedzialnością posiłkową nie można obciążyć państwowych jednostek budżetowych, o których mowa

515 J. Michalski, Komentarz do kodeksu karnego skarbowego, Warszawa 2000, s. 60.

516 F. Prusak, Kodeks…, .op.cit., s. 352-353, W. Kotowski, B. Kurzepa, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2006, s.111, F. Prusak, Prawo…., op.cit., s. 113-115.

w przepisach o finansach publicznych. Jednostkami budżetowymi są jednostki sektora finansów publicznych (SFP), nieposiadające osobowości prawnej, pokrywające swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzające odpowiednio na rachunek dochodów budżetu państwa bądź budżetu j.s.t. W kontekście tych ustaleń jasne jest, że celem takiego ograniczenia dopuszczalności stosowania odpowiedzialności posiłkowej jest ochrona interesów finansowych Skarbu Państwa i j.s.t.517

4. Obowiązujące pozakodeksowe przepisy karne subsydiarne względem kodeksu