Pod koniec ubiegłego stulecia, na skutek coraz pełniejszego rozumienia problemów ochrony przyrody i zachowania jej różnorodności, uformowały się dwa nowe kierunki ba-dawcze – wywodząca się z nauk biologicznych bioróżnorodność (Soulé & Wilcox 1980;
Weiner 2007) i powiązana z naukami o Ziemi georóżnorodność (Serrano & Ruiz-Flaño 2007b;
Gray 2013). Obie koncepcje stanowią dogodne instrumenty polityki ochrony przyrody. Nie należy się więc dziwić, że są często wykorzystywane w działaniach krajowych i międzyna-rodowych organizacji i jednostek odpowiedzialnych za światowe dziedzictwo przyrodnicze, np. w parkach narodowych oraz mniejszych, regionalnych i lokalnych obszarach i obiektach podlegających ochronie prawnej (Thomas 2011).
Podstawy koncepcji bioróżnorodności (ang. biodiversity), nazywanej też różnorodno-ścią biologiczną (Soulé & Wilcox 1980; Gaston 1996; Abe i in. 1997; Wilson 1999; Jedicke 2001; Weiner 2007), zostały opracowane we wczesnych latach 70. ubiegłego wieku przez Whittakera (1972) i Cody’ego (1975). Nowa dyscyplina początkowo zajmowała się wyłącznie zagadnieniami związanymi ze zróżnicowaniem gatunkowym organizmów żywych (tzw. bio-różnorodność alfa). Wkrótce została rozszerzona o zagadnienia związane z tempem zmian składu gatunkowego wewnątrz określonych ekosystemów (różnorodność beta) oraz łączną zmiennością obu wymienionych wcześniej rodzajów różnorodności, określającą zróżnicowanie regionalne – różnorodność gamma (Serrano & Ruiz-Flaño 2007b).
Zachowanie georóżnorodność naszej planety stanowi podstawowy cel geoochrony (Sharples 1993, 2002). Dość trudno jest odpowiedzieć na pytanie, kto był twórcą tego pojęcia.
Istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że zostało ono użyte w podobnym czasie przez kilku niezależnych badaczy w różnych częściach świata. Jak twierdzi Gray (2013), z pewnością jednym z pierwszych był Kevin Kiernan z Uniwersytetu Tasmańskiego, który w latach 80.
ubiegłego stulecia używał terminów: „różnorodność krajobrazu” (ang. landform diversity) oraz
„różnorodność geomorfologiczna” (ang. geomorphic diversity), a przez analogię do idei bio-różnorodności: „gatunki krajobrazowe” (ang. landform spacies) oraz „związki krajobrazowe”
(ang. landform communities). Burek & Potter (2006) uważają, że termin „georóżnorodność”
wszedł do obiegu naukowego około 1991 roku. Houshold & Sharples (2008) oraz Gray (2008) twierdzą, że po raz pierwszy sformułowania tego użyto w Tasmanii w 1996 roku, a następnie podstawy teoretyczne opracowały kraje skandynawskie (NCM 2003).
Autorzy zajmujący się tworzeniem podstaw naukowych georóżnorodności i próbujący wykorzystać nową dziedzinę w swoich badaniach definiują ją często w nieco odmienny sposób.
Wśród najczęściej opisywanych aspektów georóżnorodności należy wymienić: ochronę przy-rody nieożywionej, kontekst geologiczny, geomorfologiczny, kulturowy, etyczny, ekologiczny, antropocentryczny i holistyczny (Mizgajski 2001; Prosser 2002; Stanley 2003; Kozłowski 2004; Kot 2006a; Miśkiewicz 2009; Hjort & Luoto 2010; Nikitina 2012). Wymienione ko-notacje wzajemnie się uzupełniają i w definicjach często występują łącznie. W literaturze światowej dominuje podejście nazywane geologicznym (Mizgajski 2001; Kot 2006a; Miś-kiewicz 2009), w którym pojęcie „georóżnorodność” używane jest w kontekście geoochrony i w odniesieniu do zróżnicowania nieożywionej części przyrody. W sensie historycznym podejście takie zaistniało najwcześniej i było przejawem troski o zachowanie najciekawszych obiektów krajobrazu pierwotnego. Prekursorami takiego spojrzenia byli badacze australijscy.
Sharples (1993) przez pojęcie „georóżnorodność” rozumiał „różnorodność cech i systemów”
nieożywionej części przyrody. Eberhard (1997) określił ją jako zróżnicowanie budowy geolo-gicznej, rzeźby i gleb, ich systemów oraz zachodzących w nich procesów. Podobną definicję stosowali Dixon (1996) i Sharples (2002). Mizgajski (2001, 369) twierdził, że w podejściu geologicznym oznacza ona „zróżnicowanie budowy geologicznej, form terenu oraz gleb”.
Gray (2013) w swojej najważniejszej pracy, definiującej naukowe podstawy georóżnorodności Geodiversity – valuing and conserving abiotic nature, ze zrozumiałych względów stosuje szerszą definicję georóżnorodności zaczerpniętą z Karty dziedzictwa naturalnego Australii (Australian Natural Heritage Charter), opracowanej przez Australijską Komisję Dziedzic-twa (AHC)20 (ANHC 2002, 9). Mówi ona, że „georóżnorodność jest naturalną zmiennością (różnorodnością) geologii (skał, minerałów, skamieniałości), geomorfologii (krajobrazu, procesów) oraz cech pokrywy glebowej. Obejmuje różnorodne powiązania, zespoły, relacje, właściwości, interpretacje i systemy związane z abiotyczną częścią przyrody”. Sharples (2002, 55), podkreślając aspekt geoochrony, dodaje, że georóżnorodność stanowi „jakość, którą staramy się ochronić”. Serrano & Ruiz-Flaño (2007a, b) do koncepcji geologicznej definicji georóżnorodności dołożyli walory: topograficzno-geomorfologiczny oraz hydrologiczny.
Dla części badaczy punktem wyjścia do sformułowania ukierunkowanej geologicznie definicji georóżnorodności była wcześniej sformułowana różnorodność ożywionej części przyrody. Prosser (2002, 13), w analogii do definicji bioróżnorodności, określonej jako całość różnorodności form życia na Ziemi, rozumie georóżnorodność jako „geologiczną zmienność:
skał, skamieniałości, minerałów i procesów naturalnych”. Wychodząc od bioróżnorodności, swoją definicję georóżnorodności podają także Barthlott i in. (1996, 320). Stwierdzają oni krót-ko, że georóżnorodność to zróżnicowanie abiotycznych geowskaźników (niem. Geofaktoren).
20 Australijska Komisja Dziedzictwa AHC (Australian Heritage Commission) – nieistniejąca już australijska instytucja federalna (1975–2004), zajmująca się zarządzaniem dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym Australii.
Niektóre definicje (zwłaszcza europejskie) obejmują także kulturowy aspekt georóżnorod-ności. Treść deklaracji intencyjnej European Manifesto on Earth Heritage and Geodiversity, podpisanej w 2004 roku przez kilkanaście europejskich organizacji geologicznych, geomorfo-logicznych, geograficznych, ochrony przyrody, pedologicznych i innych, rozpoczyna zdanie:
„Georóżnorodność łączy Ziemię, jej ludzi i ich kulturę” (EMEHG 2004, 1). Przykładem wykorzystania koncepcji kulturowej w georóżnorodności może być także definicja Stanleya, stosowana przez Brytyjską Służbę Geologiczną (BGS). Widzi ona georóżnorodność szeroko, jako „związek między krajobrazem, ludźmi i ich kulturą: wiele różnorodnych środowisk geologicznych, zjawisk i procesów prowadzi do powstania krajobrazów, skał, minerałów, skamieniałości i gleb, które stanowią ramy dla życia na Ziemi” (Stanley 2001, 1). Według BGS georóżnorodność obejmuje więc różne aspekty związane z geologią, np.: reprezentatywność budowy geologicznej, historyczne dziedzictwo geologiczne regionu, obecność geostanowisk wykorzystywanych obecnie w interpretacjach naukowych, przeszłe i obecne wykorzystanie surowców mineralnych, wpływ geologii na kształtowanie środowiska stworzonego przez człowieka, a nawet materiały, kolekcje, zbiory, a także literaturę i opracowania kartograficzne (Thomas 2011).
Większość badań mających na celu geoochronę uwzględnia w definicji georóżnorodności wpływ człowieka na krajobraz. Według Kozłowskiego (Kozłowski 2004, 844; Kozłowski i in.
2004a) georóżnorodność jest „naturalną różnorodnością powierzchni Ziemi, odnoszącą się do aspektów geologicznych i geomorfologicznych, gleb i wód powierzchniowych, a także do innych systemów stworzonych w wyniku procesów naturalnych (endo- i egzogenicznych) oraz działalności człowieka”. Kistowski (2012, 47) uważa wręcz, że „w każdym przypadku oceny różnorodności przyrodniczej dla potrzeb ochrony należy brać pod uwagę stopień i sposób jej antropogenicznego przeobrażenia oraz poziom jej naturalności”.
Podstawą stosowanego w pracy, holistycznego podejścia do przyrody jest przekonanie, że środowisko przyrodnicze ma charakter kompleksowy i „składa się z elementów oży-wionych i nieożyoży-wionych, połączonych ze sobą różnorodnymi zależnościami i poddanych działaniu czynników zewnętrznych” (Kozłowski i in. 2004a, 291). Bogactwo gatunków roślin i zwierząt jest więc bezpośrednio powiązane ze stanem ich siedlisk, a więc także elemen-tami przyrody nieożywionej (Naveh 2000; Musila i in. 2005; Jačková & Romportl 2008).
Leser & Nagel (1998), prezentując podejście holistyczne, definiowali georóżnorodność jako strukturę, funkcję i dynamikę abiotycznych części ekosystemu: geosfery, klimatu i hydros-fery. Kot (2006a) zauważa, że wielu współczesnych badaczy niemieckich prezentuje pogląd holistyczny. Uważają oni, że różnorodność abiotycznej części przyrody umożliwia rozwój bioróżnorodności, a oba terminy rozpatrywane łącznie decydują o ekoróżnorodności (Barhlott i in. 1996, 1999a, b) lub różnorodności krajobrazu (ang. landscape diversity; Jedicke 2001).
Jedicke (2001, 60) w swoim szeroko cytowanym artykule porządkującym terminologię bio-, geo- i ekoróżnorodności stwierdza, że „georóżnorodność jest zróżnicowaniem fizjogenicznych (abiotycznych) komponentów systemów ekologicznych obserwowanych na różnych pozio-mach (w różnych skalach obserwacji). Powinna być traktowana jako zmienność przestrzenna czynników tego samego komponentu, np.: rzeźby, budowy geologicznej, pokrywy glebowej, wód podziemnych, powierzchniowych i atmosfery, które tworzą przestrzenno-funkcjonalne systemy fizjotopów i ich relacji, a wraz z bioróżnorodnością – ekosystemy”. Degórski (2001),
świadomy powiązań biotycznej i abiotycznej części przyrody, zauważa, że ogniwem łączą-cym oba komponenty środowiska jest pedosfera. Wskazuje, że georóżnorodność może być określana całościowo oraz cząstkowo – indywidualnie dla każdego abiotycznego elementu (bądź cechy) krajobrazu, np.: różnorodność litologiczna (ang. lithodiversity), różnorodność paleogeograficzna (ang. paleogeography diversity; Bruno i in. 2014), różnorodność geomorfo-logiczna (ang. geomorphological diversity; Müller i in. 2004; Thomas 2011) czy różnorodność gleb (ang. pedodiversity; Saldaña & Ibáñez 2004).
Laser & Nagel (1998) widzieli georóżnorodność jako równoprawną tematykę nauk o Ziemi. Twierdzili również, że niedostrzeganie tego faktu powoduje często jej marginalizację w innych dziedzinach nauki. Stopniowy rozwój spójnych logicznie i pojęciowo podstaw teo-retycznych młodej dyscypliny oraz wzrost znaczenia geoochrony doprowadziły do osiągnięcia przez georóżnorodność statusu ważnego geologicznego paradygmatu (Bureck & Prosser 2008; Gray 2008). Pomimo teoretycznego osiągnięcia przez georóżnorodność formalnych wymogów stawianych nowym dyscyplinom naukowym, badania georóżnorodności do chwili obecnej nie zyskały powszechnego uznania geologów (Thomas 2011).
W ostatnich latach popularnym przedmiotem badań z zakresu nauk biologicznych jest analiza zależności istniejących pomiędzy oboma rodzajami różnorodności krajobrazowej – bio- i georóżnorodnością (Musila i in. 2005; Jačková & Romportl 2008).