Typy gleb

Jedną z najważniejszych jednostek systematycznych gleb uznawanych przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze jest typ (PTG 1959, 1989, 2008; Systematyka gleb Polski 2011). Wyraża on aktualne stadium przekształceń gleby uwarunkowane procesami glebo-twórczymi (Witek 1973; Zawadzki 1999; Mocek & Drzymała 2010; Skłodowski i in. 2014).

Na środowisko glebowe oddziałują różnorodne czynniki glebotwórcze: klimat, morfologia

21 Retencja glebowa  – ważny element tzw. małej retencji polegający na zatrzymywaniu wody w strefie niena-syconej profilu glebowego. Zdolność ta zależy od rodzaju, struktury i składu chemicznego gleby. Niewielką zdolnością do gromadzenia wody charakteryzują się gleby piaszczyste, iły i gliny (Zawadzki 1999).

terenu, szata roślinna i antropopresja, które prowadzą do przekształcenia skał w glebę. Ich spektrum oraz intensywność warunkują kierunek zmian glebotwórczych, które z czasem prowadzą do powstania gleb określonego typu (Systematyka gleb Polski 2011). Czynnikami wyróżniającymi gleby są: różnorodność występujących profili glebowych oraz właściwości chemiczne, fizykochemiczne i biochemiczne. Zmienność czynników występująca w obrębie zasadniczych typów gleb jest powodem wyróżniania podtypów (Zawadzki 1999; Mocek &

Drzymała 2010; Skłodowski i in. 2014).

W rejonie OPN występują gleby należące do pięciu typów genetycznych. Są to gleby:

brunatne, płowe, rędziny, a także mady oraz gleby opadowo-glejowe (Ryc. 3.12; Zalewa 1993, 2001, 2008).

Ryc. 3.12. Syntetyczna mapa typów gleb OPN i jego okolic według Zalewy (2001, 2008) oraz danych Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa  – Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach  – IUNG  – PIB): gleby brunatne: B  – właściwe, Bd  – właściwe dyluwialne, Bw  – wyługowane, Bwd  – wyługowane i kwaśne dyluwialne; F  – mady rzeczne brunatne; OGw  – opadowo-glejowe właściwe; płowe: Pb  – bielicowane, Pt  – typowe; rędziny: R  – inicjalne, Rb  – brunatne, Rbrm  – brunatne mieszane, Rw  – właściwe; antr.  – przekształcone antropogenicznie; nieznany  – typ gleby nieznany;

1  – obszar OPN; 2  – ciek powierzchniowy

Gleby brunatne utworzyły się na podłożu zbudowanym ze zwietrzeliny wapieni i za-legających nad nią pylastych utworów lessowych (Ryc. 3.12). W typowym wykształceniu charakteryzują się trójpodziałem profili glebowych, w których pod poziomem próchniczym występuje mniej lub bardziej widoczny poziom brunatnienia. Jest on związany z wietrzeniem skały macierzystej, przy czym produkty wietrzenia nie są odprowadzane i pozostają na miejscu (Zawadzki 1999; Skłodowski i in. 2014). Występujący na analizowanym obszarze podtyp gleb brunatnych właściwych (B) charakteryzuje się występowaniem profili Ol-Aa--ABbr-Bbr-Cg(ca)²² (Zalewa 2001, 2008). W wyniku wymywania i następnie transportu luźne bądź słabo spojone fragmenty mineralne (główne pochodzące z lessów) są przeno-szone z wysoczyzny i wyższych partii stoków do niższych części stoków oraz den dolin i tam tworzą deluwia. Rozwijają się na nich gleby brunatne deluwialne (Bd; Zalewa 2001, 2008). W głębokich pokrywach lessowych zalegających na powierzchniach wierzchowi-ny, na zboczach, rzadziej u ich podnóży oraz w pyłach zalegających na gliniastej, silnie szkieletowej zwietrzelinie wapiennej, wykształciły się gleby brunatne wyługowane (Bw) bądź brunatne wyługowane dyluwialne (Bwd). Pod względem struktury profilu obserwuje się w nich niewielkie różnice w stosunku do gleb brunatnych właściwych. Mają najczę-ściej płytszy i uboższy w substancję organiczną poziom próchniczy. Poziom brunatnienia wykazuje mniej intensywne zabarwienie. Górna część profili jest z reguły odwapniona.

Dodatkowo,w poziomie tym często występują jasne plamy związane z procesem ługowania węglanów (Zalewa 2001, 2008). W miarę jego postępowania wierzchnie warstwy gleby wykazują często odczyn kwaśny (Witek 1973). W typowym wykształceniu ich profile mają budowę Ol-A-Bbr-IIC(ca) (Zalewa 2008), a w przypadku prowadzenia upraw Ap-Bbr(t,fe)--Bbr-C-Cca (Zalewa 2008).

Oprócz gleb brunatnych gleby płowe są najczęściej występującymi w rejonie OPN (Ryc. 3.12; Zał. 12). Podobnie jak gleby brunatne, wykształciły się na podłożu plejstoceń-skich lessów i miąższość ich profili jest silnie uzależniona od ich grubości (Zalewa 2001, 2008). Najgrubsze profile reprezentowane są na płaskich fragmentach wierzchowinowych.

Ich miąższość maleje wraz ze spadkiem kąta nachylenia zboczy dolin. Występuje w nich niewielkiej grubości, szary poziom próchniczy, który ku dołowi przechodzi w zubożały w minerały ilaste, jasnożółty poziom przemywania (tzw. poziom płowy), pod którym

22 Oznaczenia poziomów glebowych według Systematyki gleb Polski (2011). Poziomy główne oznaczane wielkimi literami, np.: A – poziom próchniczny; B  – poziom wzbogacania  – powstaje na skutek wmywania składników wymytych z poziomu E  – tlenków żelaza i glinu (Bhfe  – poziom spodic, diagnostyczny dla gleb bielicowych) oraz frakcji ilastej (Bt  – poziom argillic, diagnostyczny dla gleb płowych) lub akumulacji in situ (np. Bbr w glebach brunatnych); C  – poziom skały macierzystej; E  – poziom wymywania powstaje w pro-cesie bielicowania (Ees) lub płowienia (Eet); O – poziom organiczny. Podpoziomy wynikające z pedogenezy gleby, oznaczane małymi literami, np.: a – dobrze rozłożona materia organiczna zakumulowana w mineralnej części gleby (stosuje się do poziomu A); an  – (antropogeniczny) poziom wytworzony w wyniku gospodarczej działalności człowieka (poza uprawą roli); br  – akumulacje in situ, typowe dla gleb brunatnych (stosuje się do poziomu B); ca  – akumulacja węglanu wapnia; et  – wymycie frakcji ilastej; fe  – iluwialna akumulacja żelaza;

g  – cechy glejowe lub poglejowe; l  – podpoziom ściółki w powierzchniowej części poziomu głównego O;

p  – poziom rozluźniony, wzruszony przez orkę lub inny zabieg spulchniający; t  – iluwialna akumulacja frakcji ilastej w glebach mineralnych (stosuje się do poziomu B), w glebach organicznych oznacza torf (stosuje się do poziomu O).

znajduje się charakterystyczny dla gleb płowych ciemnożółty lub ciemnobrunatny poziom argillic (Systematyka gleb Polski 2011). Jest to strefa, w której osadza się materiał ilasty wymywany z wyższych części profilu. Jak podaje Zalewa (2001, 2008), pola uprawne wy-stępujące w okolicach OPN położone są najczęściej na glebach płowych, przekształconych w trakcie uprawy ziemi. Gleby takie mają poziomy Ap-Eet-Bt-C lub Aan-Eet-Bt-C (Zalewa 2008). Na dolnej granicy warstwy ornej występują ślady oglejenia²³ opadowego. W glebach płowych typowych (Pt) można obserwować poziom próchniczy o zmiennej grubości i typie, uzależniony od występującego drzewostanu. Górne poziomy gleby są z reguły odwapnione.

Czasami tworzą się na lessowych pyłach deluwialnych. W analizowanym rejonie obecne są także gleby płowe bielicowe (Pb). Ich występowanie związane jest z obecnością lasów o przewadze sosny, które rosną na podłożu miąższych pokryw lessowych. W górnych czę-ściach ich profili występują widoczne cechy bielicowania w formie jasnoszarego eluwium.

Profile cechują się występowaniem poziomów O-A-Eet-Bt-C (Zalewa 2008). W glebach występujących na zwietrzelinach skał wapiennych, z wierzchnich warstw gleby odprowa-dzone zostały składniki o charakterze zasadowym. Intensywność odwapnienia jest wprost proporcjonalna do głębokości zalegania poziomu lessów. Typowe są przejawy oglejenia odgórnego (Zalewa 2001, 2008).

Rędziny są glebami powstającymi na zwietrzelinach skał zbudowanych z węglanów oraz minerałów siarczanowych (Mocek & Drzymała 2010). W rejonie objętym opracowa-niem skałami macierzystymi były jurajskie, rzadziej kredowe, wapienie i margle (Ryc. 3.5, 3.12). Cechą charakterystyczną rędzin jest niewielkie zróżnicowanie profili glebowych oraz wysoka zawartość węglanów (Witek 1973; Skłodowski i in. 2014). W związku z ich niewielką przydatnością rolniczą obszary, na których występują rędziny, w naturalny bądź sztuczny sposób z czasem ulegały zalesieniu. Spośród występujących podtypów rędzin największe znaczenie mają rędziny brunatne (Rb). Są to gleby o budowie profilu Ol-A-ABbr-BbrCca-Rca, ze średnio bądź dobrze wykształconym poziomem próchniczym (Zalewa 2008). Występujący w nich poziom brunatnienia cechuje się wyraźnie zreduko-waną ilością węglanów. Są glebami dość silnie zróżnicowanymi pod względem składu granulometrycznego. Mogą występować w dwóch odmianach. Jeśli utworzone były w zwie-trzelinie gliny lekkiej piaszczystej (zob. Tab. 4.9), są z reguły płytkie i silnie szkieletowe, ze skłonnością do przesychania. Znacznie bardziej rozprzestrzenione są jednak rędziny brunatne utworzone na podłożu zbudowanym z glin średnich i ciężkich, niekiedy, w wyż-szych fragmentach profili, wyraźnie wzbogaconych domieszką lessu. W profilach daje się zauważyć wzrost udziału części szkieletowych postępujący wraz ze wzrostem głębokości.

Na glebach tych utworzyły się siedliska wyżynnego lasu mieszanego, jednak część wy-dzieleń ma charakter porolny (Zalewa 2001, 2008). Osobną odmianę stanowią rędziny brunatne mieszane (Rbrm). W analizowanym obszarze występują one na wielu niewielkich, izolowanych fragmentach (Ryc. 3.12; Zał. 12). Opisywany podtyp był wydzielony przez

23 Oglejenie  – proces redukcyjny powstający w wyniku przesycenia pustych przestrzeni gleby wodą i wyparciu z niej powietrza. Efektem morfologicznym oglejenia jest występowanie w profilach glebowych warstwy o barwie niebieskozielonej (Systematyka gleb Polski 2011).

Zalewę (2001, 2008) w miejscach, w których na gliniastej lub pyłowo-ilastej zwietrzeli-nie skał wapiennych zalegała zwietrzeli-nieznacznej miąższości (do około 30 cm) pokrywa lessów.

Gleby takie cechują się występowaniem w profilach poziomów O-A-Bbr-IIBbrCca-Cca.

W przypadku kiedy warstwa pyłu lessowego występująca w nadkładzie zwietrzeliny wa-piennej miała większą miąższość, glebę kwalifikowano do typu płowych bądź brunatnych.

Na opisywanych glebach utworzyły się siedliska uboższych wyżynnych lasów mieszanych z dominującą sosną (Zalewa 2001, 2008). Rędziny właściwe (Rw) występują w obszarze badań fragmentarycznie i na niewielkim obszarze. Typowy profil składa się z poziomów ACca-Cca. Grubość poziomu próchniczego wynosi około 20 cm. Są to gleby o składzie glin średnich pylastych ze znacznym udziałem części szkieletowych. Na zboczach południowych utwory te są z reguły płytkie i przesuszone, zaś na północnych wilgotniejsze, głębsze i lepiej wykształcone. Rędziny właściwe stanowią naturalne siedlisko wyżynnego lasu bukowego lub przy dużych nastromieniach – lasu wyżynnego naskalnego. Ostatnim podtypem są rędziny o słabo wykształconym profilu (R), które Zalewa (2001, 2008) nazywa rędzinami inicjalnymi.

Są to silnie szkieletowe gleby o płytkich profilach zbudowanych z poziomów ACca-Cca.

Poziom próchniczy sięga w nich zaledwie do około 10 cm i jest przepełniony okruchami skał wapiennych. Gleby te utworzyły się bezpośrednio na wychodniach skał wapiennych oraz u podnóży stoków podatnych na erozję. Często obserwowane jest płynne przejście do podtypu rędziny właściwe. Występują na nich zespoły charakterystyczne dla muraw naskalnych.

Podstawowymi czynnikami, które miały wpływ na wykształcenie obserwowanego zróżnicowania typów gleb rejonu OPN, była przestrzenna zmienność litologiczna skał występujących w podłożu, morfologia terenu oraz powiązany z nią rozwój sieci cieków powierzchniowych, a także rodzaj pokrywy roślinnej. Jednym z najważniejszych czynni-ków, które zadecydowały o obecnym wykształceniu typów gleb, była zmienna miąższość pokrywy lessowej (Zalewa 2001, 2008). Tam, gdzie na odsłoniętej zwietrzelinie skał wa-piennych brak tej pokrywy, wykształciły się rędziny (właściwe bądź brunatne). W miejscach, w których ta pokrywa była niewielka (do około 30 cm), utworzyły się rędziny brunatne mieszane. Przy większych miąższościach pokryw lessowych tworzyły się gleby płowe lub brunatne.