Ochrona przyrody

Dostatek wody i drewna niezbędnego do produkcji opału spowodowały, że w XVII i XVIII wieku w osadach położonych w dolinie Prądnika rozwijały się zakłady rzemieślni-cze i przemysłowe. Znajdowały się tu dwie prochownie, zakład płatnerski, papiernia, młyn, tartak, browar i gorzelnia (Gotkiewicz 1977). Wysokie zapotrzebowanie zakładów na drewno opałowe oraz jego niekontrolowana podaż (głównie na potrzeby mieszkańców pobliskiego Krakowa) przyczyniały się do stopniowego wylesiania doliny Prądnika. Negatywne skutki dla środowiska powodowało też wysokie zapotrzebowanie wytwórni na wodę. Jej ubytek w Prądniku powodował spadek populacji ryb i raków (Gotkiewicz 1977). Do Ojcowa docierali już wtedy pierwsi wczasowicze oraz podróżni zmierzający od strony Zawiercia i Olkusza do Krakowa. Do obserwowanego w następnych latach wzrostu popularności doliny Prądnika przyczyniły się publikacje pierwszych badań naukowych, m.in. odkrycie przez Willibalda Bessera (1784–1842) gatunku brzozy ojcowskiej (Betula oycoviensis) i obserwacje geologiczne Stanisława Staszica (1755–1826) zamieszczone w rozprawie O ziemiorodztwie gór dawniey Sarmacyi a później Polski (1805) oraz w Zarysach Karpatów i Tatrów (1839). W 1820 roku Franciszek Wężyk wydał przewodnik Okolice Krakowa, w którym opisywał Pieskową Skałę, Ojców i Grodzisko. W latach 20. XIX wieku, z racji swego położenia w Królestwie Polskim, Ojców był już często odwiedzany przez mieszkańców Kongresówki. Przebywali w nim: Fry-deryk Chopin, Cypran Kamil Norwid oraz poetka Jadwiga Łuszczewska (Deotyma). Okres kompleksowych badań przyrodniczo-geograficznych doliny Prądnika zapoczątkowały obser-wacje ojcowskiej fauny i flory prowadzone przez Wojciecha Jastrzębowskiego (1799–1882) oraz słynna wyprawa naturalistów warszawskich z 1854 roku pod naukowym przewodnictwem zoologa Władysława Taczanowskiego (1819–1898), historyka Kazimierza Stronczyńskiego (1809–1896) i entomologa Antoniego Wagi (1799–1890) (Stronczyński i in. 1855; Gotkiewicz 1963, 1977). Prace badawcze były wówczas poświęcone głównie faunie i florze, ale zawierały także liczne spostrzeżenia dotyczące krajobrazu i przyrody nieożywionej, w tym licznych ja-skiń, ich szat naciekowych, a nawet zjawisk pogodowych. Współcześni badacze i wczasowicze wypoczywający w dolinie Prądnika byli świadomi wysokiej wartości ojcowskiej przyrody i konieczności ochrony jej bio- i abiotycznych walorów. Wybitny lekarz, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Dietl (1804–1878) mówił o bezprzykładnej w naszym kraju wspania-łości fauny i flory, a opisując leczniczo-klimatyczne walory Ojcowa, powiedział: „pyszna, prawdziwie rajska dolina Ojcowa” (Dietl 1858). Poeta i dramatopisarz Władysław Ludwik Anczyc (1823–1883), opisując swe wrażenia z wycieczki odbytej w 1848 roku do Ojcowa, krytykował zwyczaj wyłamywania stalaktytów w jaskiniach i umieszczania pamiątkowych podpisów na skale Grodzisko (Anczyc 1868).

Okres badań prowadzonych przez naturalistów zbiegł się w czasie z założeniem w Oj-cowie w 1855 roku stacji lekarsko-klimatycznej. Jej twórcą był lekarz Lucjan Kowalski, który przeniósł tu z pobliskich Jakimowic niewielki zakład hydropatyczny. W jego skład wchodził duży budynek zakładowy z pomieszczeniami mieszkalnymi i przeznaczonymi do kąpieli (Dietl 1858). Do największych walorów stacji klimatycznej Józef Dietl zaliczał: za-słonięcie doliny przed wiatrem, względnie cieplejsze powietrze niż w dolinach karpackich,

bujną roślinność produkującą duże ilości tlenu i olejków eterycznych oraz dużą wilgotność powstrzymującą osuszanie powietrza. Autor sugerował jednak konieczność badań właściwości wód wykorzystywanych podczas zabiegów kąpielowych. Aleksander Przeździecki, który od 1859 roku był właścicielem Ojcowa, dążył do dalszego rozwoju stacji w dolinie Prądnika.

Dzięki niemu powstały kolejne obiekty uzdrowiskowe, w tym łazienki zdrojowe (w miejscu dzisiejszej kaplicy „Na Wodzie”), pensjonaty i karczma. Po powstaniu styczniowym Przeź-dziecki wyprzedał w 1865 roku, dobra ojcowskie różnym właścicielom ziemskim, m.in. wroc-ławskim kupcom Maurycemu Adlerowi oraz braciom Markowi i Samuelowi Staubom, którzy rozpoczęli niekontrolowany wyrąb lasów. Kolejny właściciel Ojcowa Jan Zawisza po przejęciu dóbr w 1878 roku kontynuował wycinkę lasów ojcowskich. Początkowo na skrajach doliny starano się zachowywać wąskie, leśne strefy ochronne. Wylesiony teren był jednak narażony na silne wiatry, które powaliły płytko ukorzenione drzewa i spowodowały powstanie rozległych połaci wiatrołomów. Krajobraz zmienił się nie do poznania. Wycięto niemal całą połać lasu od Woli Kalinowskiej po Dolinę Sąspowską, znikł kompleks leśny obejmujący wschodnie stoki doliny położone z prawej strony drogi do Skały, a także połacie lasu w okolicach Pieskowej Skały, Chełmowej Góry i pomiędzy Prądnikiem a Smardzowicami (Plenkiewicz 1883; Gotkiewicz 1957, 1977). Ówcześni intelektualiści nawoływali do wyku-pu dóbr ojcowskich i ratowania doliny. Bratanek przyrodnika Wojciecha Jastrzębowskiego apelował w 1878 roku: „[…] szanujcie lasy w całej długości tej cudownej doliny. Spojrzyjcie na łysiny, gdzie ich brakuje, a te smutne pustki najlepiej do Was przemówią! Jak zniszczycie te sosny, jodły, brzozy, buki, świerki, jałowce, przeminie sława Ojcowa, wyschnie Prądnik i z czasem imię Wasze z Ojczyzną zaginie” (Gotkiewicz 1977, 22). Do opisywanych zagro-żeń przyrody dołączyło systematyczne niszczenie jaskiń. Na podstawie koncesji udzielonej przez władze carskie Pruskiemu Urzędowi Górniczemu firma O. Grube w latach 1877–1878 eksploatowała namuliska jaskiń: Zbójeckiej, Złodziejskiej, Krakowskiej, Koziarni, Sadlanej i Nietoperzowej. Szczęśliwie część materiału kostnego oraz archeologicznych artefaktów udało się ocalić i były później analizowane przez wrocławskiego geologa Ferdynanda Roemera (1818–1891) (Blombergowa 2003).

Sytuacja uległa zmianie w 1888 roku wraz z przejęciem dziedzictwa majątku Zawiszy przez jego krewną Ludwikę Krasińską. Jej ojciec Ludwik Krasiński odkupił od zadłużo-nych właścicieli pozostałe części klucza ojcowskiego i rozpoczął prace modernizacyjne.

Do najważniejszych należały: zalesienie wyrębów, poprawienie dojazdu od strony Olkusza, doprowadzenie sieci telefonicznej, ponowne urządzenie w Ojcowie łazienek i wzniesienie zakładu hydropatycznego „Goplana”. Jego prowadzenie powierzono w 1898 roku leka-rzowi i balneologowi doktorowi Stanisławowi Niedzielskiemu (1859–1905). Wprowadził on w uzdrowisku szereg innowacyjnych zmian. Uruchomił system leczenia sanatoryjnego oparty na kartach zabiegowych i wykorzystujący balneoterapię, diety oraz terapie ruchowe.

Niedzielski interesował się właściwościami klimatycznymi, florą i fauną oraz geologią do-liny Prądnika. Próbował upodobnić Ojców do znanych kurortów szwajcarskich. To za jego sprawą Ojców otrzymał charakterystyczną architekturę nazywaną „polską Szwajcarią”. Był świadomy wyjątkowych wartości przyrodniczych Ojcowa. Z pomocą miejscowej ludności próbował tworzyć lokalną ofertę turystyczną (Wawszczyk & Wawszczyk 2005).

Formalny status miejscowości uzdrowiskowej Ojców uzyskał dopiero po zniknięciu granicy zaborów w 1918 roku. Do doliny Prądnika częściej zaczęli napływać turyści z Krakowa i z innych rejonów Polski. Nad ochroną przyrody ojcowskiej roztoczyła opiekę Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) pod przewodnictwem prof. Władysława Szafera (1886–1970) i prof. Walerego Goetla (1889–1972). W 1923 roku powstała spółka akcyjna

„Uzdrowisko Ojców” zajmująca się administracją stacji klimatycznej. Niekorzystne warunki klimatyczne, sygnalizowane przez Józefa Zawadzkiego (1890), spowodowały powstanie koncepcji przeniesienia uzdrowiska na Złotą Górę i utworzenia w dolinie Prądnika rezerwa-tu. Powołany został Komitet Rozbudowy Osiedla Uzdrowiskowego Ojców, który miał się zająć przenoszeniem stacji klimatycznej. Córka Ludwika Krasińskiego Ludwika Czartoryska przekazała na rzecz uzdrowiska obszar o powierzchni około 100 ha. Plan rozbudowy nie powiódł się jednak i uzdrowisko pozostało w dolinie Prądnika. Projekt rezerwatu został opracowany w 1924 roku przez prof. Władysława Szafera i inż. Stanisława Richtera (Szafer

& Richter 1924). Jego obszar miał obejmować nie tylko dobra Czartoryskich, ale także nieużytki położone na stokach doliny stanowiące własność gmin oraz lasy Towarzystwa Akcyjnego „Pieskowa Skała” (Gotkiewicz 1977). Projektowi rezerwatu poświęcony był cały czwarty zeszyt Ochrony Przyrody z 1924 roku obejmujący informacje także na temat regulacji uzdrowiska, budowy geologicznej, rzeźby terenu, flory i fauny oraz prehistorycz-nej przeszłości doliny Prądnika. Rezerwatu nie udało się utworzyć, a w latach 1927–1928, pomimo protestów PROP, przez Ojców i Pieskową Skałę poprowadzono drogę z Krakowa do Olkusza. Jej otwarcie spowodowało nieograniczony dostęp turystów zmotoryzowanych do Ojcowa i oznaczało rozpoczęcie w tym rejonie etapu turystyki masowej i związanych z nią problemów. W kolejnych latach do najważniejszych z nich należały: rozdeptywanie młodników, wydeptywanie nowych ścieżek i skrótów, dewastacja skał za sprawą malowania bądź rycia na nich napisów, zaśmiecanie, obłamywanie gałęzi drzew, którymi dekorowano auta oraz niekontrolowana zabudowa (np. naprzeciw Bramy Krakowskiej; Gotkiewicz 1977).

Idea ochrony przyrody doliny Prądnika doczekała się realizacji dopiero po drugiej wojnie światowej, kiedy na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14 stycznia 1956 roku utworzono Ojcowski Park Narodowy. W tamtym czasie był on szóstym parkiem narodo-wym Polski. Jego ustanowienie zapewniło ochronę przyrody i krajobrazu doliny Prądnika.

Budowa nowej drogi łączącej Kraków z Olkuszem z ominięciem Ojcowa i Pieskowej Skały (droga nr 94; Ryc. 3.15) praktycznie wyeliminowała ruch tranzytowy i częściowo rozłado-wała ruch turystyczny przenosząc sporą jego część do udostępnionych dolin: Będkowskiej, Kluczwody, Szklarki i innych.

Obecnie OPN jest najmniejszym polskim parkiem narodowym. Jego powierzchnia wyno-si 2155,85 ha, a długość granic 54,96 km. Swym terytorium obejmuje środkową część doliny Prądnika i większą część Doliny Sąspowskiej wraz z przyległymi częściami wierzchowiny jurajskiej (Ryc. 3.16). Obszar OPN składa się z dwóch większych podobszarów: północnego (w rejonie Pieskowej Skały) i południowego (w rejonie Ojcowa) połączonych przewężeniem doliny Prądnika w okolicach Grodziska, a także z czterech niewielkich enklaw: dwóch po-łożonych po stronie zachodniej parku w rejonach Pieskowej Skały i Sąspowa oraz dwóch po stronie wschodniej w rejonie Cianowic Małych. Wewnątrz OPN wyznaczono sześć stref ochrony ścisłej o łącznej powierzchni około 250 ha (około 11,6% powierzchni parku)

i łącznym obwodzie około 21,5 km. Trzy większe strefy obejmują odpowiednio: połu-dniowe i wschodnie stoki Złotej Góry, północne i wschodnie stoki Chełmowej Góry wraz z wąwozami: Jamki, Ciasne Skałki i Skałbania oraz kompleks leśny wąwozu Korytania.

Trzy mniejsze strefy obejmują niewielki fragment szczytowej części Rusztowej Góry oraz dwa niewielkie fragmenty wierzchowinowe pomiędzy Doliną Sąspowską a wąwozem Jamki.

Na mocy uchwały Rady Narodowej Miasta Krakowa z dnia 2 grudnia 1981 roku wokół obszaru OPN, na obszarze gmin: Sułoszowa, Jerzmanowice-Przeginia, Wielka Wieś, Skała  – obszar wiejski, Skała  – miasto i Zielonki, utworzono strefę otuliny. Zgodnie z postanowieniami Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie Ojcowskiego Parku Narodowego (Dz.U. 1997 nr 99, poz. 607) jego powierzchnia wynosi 6496,09 ha, a obwód 100,75 km.

Ryc. 3.16. Ochrona przyrody w OPN i jego okolicach, na podstawie danych Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska: 1  – korytarz ekologiczny; 2  – specjalny obszar ochrony („siedliskowa” Natura 2000);

3  – park krajobrazowy; 4  – obszar OPN; 5  – otulina OPN; 6  – obszar ochrony ścisłej; pomnik przyrody:

7  – drzewo, 8  – skałka, 9  – jaskinia, 10  – źródło, 11  – grupa skalna; 12  – ciek powierzchniowy

Otulina OPN od południowego zachodu i północnego wschodu sąsiaduje z dwoma parkami krajobrazowymi, które funkcjonują w ramach Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego (Ryc. 3.16). Są to: Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie, obejmujący część wierzchowiny południowej części Wyżyny Olkuskiej wraz z dolinami:

Kluczwody, Bolechowicką, Kobylańską, Będkowską, Szklarki, Racławki i Eliaszówki oraz Dłubniański Park Krajobrazowy rozciągający się wzdłuż doliny rzeki Dłubnia, od wsi Trzyciąż (na północnym zachodzie) po Dziekanowice (na południowym wschodzie).

W analizowanym obszarze ustanowiono łącznie 54 pomniki przyrody, w tym 5 wewnątrz OPN, 11 wewnątrz otuliny OPN i 38 poza otuliną (Ryc. 3.16). Wśród obiektów chronionych występują: ostańce denudacyjne (43), drzewa (8), jaskinie (2) oraz źródło (1). Z najwięk-szymi skupiskami pomników przyrody mamy do czynienia na wierzchowinie, w rejonach Jerzmanowic, Bębła, Wierzchowia oraz Sułoszowej. Do najważniejszych chronionych grup skalnych należą: Grodzisko, Kozia Skała, Łabajowa, Łysa Skała, Psiklatka, Tomaszówki i Żytnia. Dwie jaskinie będące pomnikami przyrody (Wierzchowska Górna i Nietoperzowa) położone są w obrębie dolin Kluczwody i Będkowskiej. Jedyne źródło podlegające ochronie („Źródło Janusza”) jest położone w górnej części Doliny Sąspowskiej.

Ojcowski Park Narodowy w swoich obecnych granicach został włączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000²⁴ jako specjalny obszar ochrony siedlisk o nazwie „Dolina Prądnika” (PLH120004). Występują tu następujące typy siedlisk przyrodniczych uzasadnia-jące ich ochronę:

– murawy kserotermiczne, – łąki użytkowane ekstensywnie, – podmokłe łąki eutroficzne i kalcyfilne, – podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne, – wapienne ściany skalne,

– jaskinie nieudostępnione do zwiedzania, – kwaśne buczyny, żyzne buczyny, – ciepłolubne buczyny storczykowe, – grąd subkontynentalny,

– lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe, – jaworzyny na stokach i zboczach.

Ponadto na obszarze objętym ochroną występują następujące gatunki roślin i zwierząt uzasadniające ochronę: obuwik pospolity, jelonek dębosz, pachnica dębowa, szlaczkoń szafra-niec, czerwończyk fioletek, traszka grzebieniasta, kumak nizinny, błotniak zbożowy, błotniak łąkowy, bocian czarny, derkacz, dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, gąsiorek, lelek, muchołówka białoszyja, muchołówka mała, ortolan, pszczołojad,

24 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000  – europejski system ochrony zagrożonych siedlisk i gatunków ustano-wiony na mocy dyrektywy Rady Europy nr 79/409/EEC (Council of Europe 1979) z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. dyrektywa ptasia) i nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (dyrektywa siedliskowa). Jego początki sięgają 1992 roku. Ma na celu zachowanie zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, a także typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk przyrodniczych, charakte-rystycznych dla Europy.

puchacz, zimorodek, podkowiec mały, podkowiec duży, mopek, nocek Bechsteina, nocek łydkowłosy, nocek orzęsiony, nocek duży, bóbr europejski i wydra (Council of Europe 1992).

W rejonie objętym opracowaniem funkcjonują także cztery niewielkie obszary należące do specjalnego obszaru ochrony siedlisk Natura 2000 o nazwie „Dolinki jurajskie” (PLH120005).

Należą do nich izolowane fragmenty dolin Będkowskiej i Kluczwody.

Analizowany obszar w znacznej części stanowi korytarz ekologiczny łączący Park Kraj obrazowy Dolinki Krakowskie z położonym na północ od OPN Parkiem Krajobrazo-wym Orlich Gniazd. Korytarz mający rozciągłość północny zachód  – południowy wschód oddziela silnie zabudowane obszary (bariery ekologiczne) położone wzdłuż dróg nr 94 (Kraków-Olkusz) oraz nr 794 (Korzkiew-Skała; Ryc. 3.15, 3.16).

4. Metodyka

W celu zwiększenia czytelności opracowania rozdział metodyczny został podzielony na dwie części. W pierwszej prezentowane są typowe etapy procedury oceny środowiska przyrodniczego oraz przedstawiane są najważniejsze metody wykorzystywane w analizach różnorodności abiotycznych elementów przyrody. Część ta ma na celu wprowadzenie czy-telnika w problematykę analiz krajobrazowych i utworzenie tła dla zagadnień poruszanych w dalszym ciągu opracowania. W części drugiej przedstawiono szczegółowy opis procedur stosowanych podczas analizy struktury i różnorodności abiotycznych elementów krajobrazu Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otoczenia.