Globus i mapy niebieskie

§ 3 8 . G lob u s n ie b ie s k i. § 3 9 . M a p y n ie b ie s k ie . § 4 0 . Z a d a n ia .

G d y m a m y oznaczone d o k ła d n ie zboczenie i w s tę p p r o s t y gwiazd, m o ż e m y dać z m n ie jsz o n y o b ra z b ą d ź całego sklepienia niebieskiego, b ą d ź jego części — p rz y p o m o c y globusów niebieskich i m a p .

§ 38. Globus niebieski.

G lobus niebieski ( r y s . 6 8 ) j e s t to o b r a c a ją c a się dokoła osi B i B 2 kula, p o k r y t a siecią ró w n o leżn ik ó w n iebieskich— czyli kół zbo­

czeń i kół godzinnych; prócz tego n a glo­

busie są oznaczone położenia w iększych gwiazd. L in ja R i R a oznacza ró w n ik nieb., linja B i y B 2 koło godzinne, przech o d zące p rzez p u n k t ró w n o n o c n y w io sen n y ( y ) , lin ja E K — e k lip ty k ę . Na r ó w n ik u są zw y ­ kle oznaczone s to p n ie w s tę p u prostego, na linji Bi y B 2— s to p n ie zboczeń gw iazd. Nie­

k tó re g lobusy z a o p a trz o n e są prócz tego w n ie ru c h o m e m o się ż n e koła, oznaczające h o r y z o n t (koło SN ) i p o łu d n ik niebieski (koło B i Z B g N ) . Na ty c h ko łach są w y ­ r y t e podziałki, ozn a c z ają c e stopnie.

G lobus niebieski daje m o ż n o ś ć rozw ią­

z y w a n ia ró ż n y c h z a d a ń oraz u ła tw ia po­

z n an ie sklepienia niebieskiego w d a n e j m iejscow ości. N a p r z y k ła d o b s e rw u je m y niebo w W arszaw ie. U s ta w ia m y globus w ten sposób,

R y s . 6 i

by luk B XN o d p o w ia d a ł wysokości bieguna północnego nad h o ry zo n ­ tem (dla W a r s z a w y łu k B 1N rów na się 52°). N a stę p n ie o b ra c a m y globus d okoła osi; w id z im y przy ty m ruchu (dzienny ruch sklepie­

nia nieb.), ja k ie gw iazdy nie zachodzą, jak ie — z a ta c z a ją w iększą część drogi n a d p o zio m em (SN), jak ie zaś — mniejszą część drogi, wreszcie— ja k ie n ig d y nie w schodzą po n ad nasz poziom.

A b y móc globus n a sta w ić n a d a n ą godzinę gw iazdow ą (o d o ­ bie gw iazdow ej p a t r z str. 73), z osią B1B2 ściśle jest złączona w sk a­

zów ka, z n a j d u j ą c a się zawsze w płaszczyźnie głównego koła godzin­

nego (B x T B 2). Gdy m a m y np. godzinę (gwiazdową) 14-tą, o b r a c a ­ m y globus dokoła osi, dopóki w skazówka, p oruszająca się wraz z globusem , nie s ta n ie na godzinie 14-ej oznaczonej na k r ą ż k u Na t a k u s ta w io n y m globusie z o b a c z y m y teraz, jak ie gw iazdy w W a rsz a ­ wie o 14-ej godzinie (gwiazdowej) górują, jak ie wschodzą i zachodzą.

M ożna też wówczas obliczyć w ysokość i a z y m u t poszczególnych gwiazd, a m ianow icie p rz y p o m o cy mosiężnego ruchom ego luku ZT.

S k ie ro w u je m y go od zen itu ku h o ryzontow i tak , a b y przeszedł przez o b se rw o w a n ą g w ia z d ę g ( r y s . 68), poczym na luku Z T o d c z y tu je m y w y so k o ść gw iazd y (łuk gT), lu k za ś ST w skaże n am , jak i jest jest a z y m u t .

P r z y o r je n to w a n iu się n a g lo b u s ie n ie b ie s k im p o w in n iś m y p a m ię ta ć , że p a ­ t r z y m y n a ń z z e w n ą tr z , g d y w r z e c z y w is to ś c i z ie m ia , a w ię c i p u n k t n a sz e g o w i­

d z e n ia z n a jd u ją s ię w śr o d k u s k le p ie n ia , n a k tó r e g o str o n ie w e w n ę tr z n e j le ż ą g w ia z d y .

§ 39. Mapy niebieskie.

G lobus niebieski—-z pow odu wysokiej ceny— nie jest dla w szy­

stkich d o s tę p n y ; w d o d a tk u je st on n iedogodny do przenoszenia z m iejsca n a miejsce np. na w ycieczkach; w pow szechnym więc u ż y t ­ ku z a s t ę p u j ą go m a p y nieba. Te o statnie, w y o b ra ż a ją c e sklepienie niebieskie w płaszczyźnie, p r z e d s ta w ia ją j e d n a k dużo niedokładności;

powierzchni bow iem kuli nie m o ż n a oddać ściśle na papierze. Nie­

d o k ła d n o śc i te lepiej z ro zu m iem y , g d y p o z n a m y zasady, na jakich o p a rte jest kreślenie m a p niebieskich —- czyli rz u ty powierzchni kuli niebieskiej n a płaszczyznę.

M a p y n ieb a są zw ykle prz e d sta w ia n e w rzucie s t e r e o g r a f i - c z n y m . W rzucie t y m w y o b r a ż a m y sobie obserw ato ra, z n a jd u ją c e ­ go się w j e d n y m z p u n k t ó w sklepienia niebieskiego i przenoszącego w szystkie linje oraz gw iazdy przeciwległej półkuli sklepienia na

pła-ne o 90° od p u n k t u widzenia.

N a p r z y k ła d , chcąc ( r y s . 6 9 ) n a k re ś lić p ó łk u lę p ó łn o c n ą nieba, u m ie sz c z a m y p u n k t w id zen ia n a biegunie p o łu d n io w y m (B 2); p ł a ­ szczyznę pap ieru , n a k t ó r ą p rz e n o sim y w sz y stk ie linje (koła god zin ­ ne i rów noleżniki), w y o b r a ż a m y sobie w płaszczyźnie ró w n ik a nie­

bieskiego. W ów czas w sz y stk ie kola godzinne (B1a R 1, Bj^bRa, Bj^ed) b ę d ą o d d a n e na papierze w p o staci linji p ro s ty c h (O R ^ 0 R 2, Od), w y c h o d z ą c y ch p rom ieniow o z p u n k t u O, k t ó r y b ędzie rz u te m biegu­

na północnego B x. R z u t y ró w n o leżn ik ó w niebieskich (np. a e b ) na

płaszczy źn ie p a p ie ru b ę d ą m ia ły k s z t a ł t k o n c e n try c z n y c h kół (np.

a xei !,i)- P r z y t y m g d y rów nik (R x d R a ) z a c h o w u je sw ą wielkość, to równoleżniki k o łobiegunow e (np. a e b ) są zn acznie z m n ie jsz o n e i zb li­

żone k u sobie. Chcąc p rz y półkuli północnej o d d ać część półkuli południow ej, m u s ie lib y ś m y r z u t y ró w n o leżn ik ó w półkuli południow ej, przed staw ić ja k o koła zn acznie w iększe n a w e t od ró w n ik a — np. rz u t k i c n i j rów no leżn ika k i m .

T a k n a k re ślo n a m a p a półkuli północnej będzie m iała w ygląd, jak i w id z im y n a r y s . 7 0 oraz n a m ap ie, z n a jd u ją c e j się p r z y k o ń ­ cu książk i. M ap a ta , p r z e d s ta w ia ją c a gw iazdy, obserw ow ane przez m ieszk ań có w ś red n ich szerokości półkuli północnej, je s t p rze w a ż n ie u ż y w a n a w śred n ich stre fa c h . Z p o w o d u znacznego pow iększenia rów n o leżn ik ó w półkuli p o ł u d n i o w e j — g w ia z d y tej części m a p y są znacznie ro zsu n ięte, co s p ra w ia złudzenie, że n a półkuli południow ej jest-JYnało gwiazd; n a t o m i a s t p rz y biegunie gw iazdy są pozornie skupione,

D la n a k re ś le n ia m a p y półkuli p o łu d n io w e j— o b ie ra m y p u n k t wi- ' dzenia n a biegunie p ó łn o c n y m .

P o w y ższe r z u t y półkul niebieskich na płaszczyznę rów nika n ie ­ bieskiego z w ie m y r z u t a m i s t e r e o g r a f i c z n e m i b i e g u n o w e m i .

Z m a p y n ie b a t a k samo, jak z globusu, m o ż e m y się dowie­

dzieć, ja k ie j e s t zboczenie i w stę p p r o s t y gwiazd. W t y m celu na równiku lub k tó ry m k o lw ie k z rów noleżników są oznaczone stopnie w stęp u p rostego, n a kole z a ś god zin n y m m a m y stopnie zboczeń.

Z a m ia s t s to p n i w s tę p u p r o ste g o c z ę s to o z n a c z a ją n a m a p ie 2 4 g o d z in y g w ia z ­ dow e; 15° w s tę p u p r o ste g o o d p o w ia d a je d n e j g o d z in ie g w ia z d o w e j. P a tr z ą c n a t a ­ k ą m a p ę , m o ż e m y o ja k ie jb ą d ź g o d z in ie g w ia z d o w e j w n o c y c z y t e ż w e d n ie p o ­ w ie d z ie ć , k tó r e g w ia z d y s ą n a p o łu d n ik u — c z y li gó ru ją , a ta k ż e — ja k im je s t ich w stę p p r o s ty . N a p r z y k ła d o 6-ej g o d z in ie g w ia z d o w e j g ó r u ją z a w s z e g w ia z d y , p o ­ ło ż o n e n a k o le g o d z in n y m , o z n a c z o n y m p r z e z 6 - tą g o d z in ę g w ia z d o w ą ; g w ia z d y t e m a ją w s tę p p r o s t y 90 ° t. j. g ó r u ją w 6 g o d z in p o g ó ro w a n iu p u n k tu ró w n o n o c n e g o w io se n n e g o .

M a p a nieba, z a o p a tr z o n a w koło ru ch o m e — t a k zw ana r u c h o ­ m a m a p a n i e b a , daje m o ż n o ść o rje n to w a ć się wśród gwiazd o k a ż d e j godzinie każd eg o dnia i miesiąca ( p a trz m a p ę r y s . 7 1 ).

W t y m celu p o ru s z a m y we w s k a z a n y m przez s trz a łk ę kie­

r u n k u ru c h o m e koło z godzi­

nam i, o znaczonem i n a jego kraw ędzi, dopóki odpow iednia godzina nie s ta n ie w p ro st obranej p rzez n a s d a t y m ie­

siąca. W id z ia ln a wówczas przez wycięcie część m a p y nieba daje n a m o b ra z sklepienia niebieskiego, obserw ow anego przez n a s w danej chwili.

Gw iazdy, leżące w pobliżu śro d k a w ycięcia, są to g w ia­

zdy zenitalne; p rz y jego k r a ­ wędzi m a m y gw iazdy, leżące koło h o ry z o n tu ; im g w iazdy

leżą bliżej śro d k a wycięcia, t y m wysokość ich je s t w iększa. W j a ­ kim zaś k ie ru n k u od zenitu leżą odpowiednie g w iazd y — widać ze zn a jd u ją c y ch się na kole ru c h o m y m napisów (północ, południe, wschód i zachód).

o i’v . l i t i

_c R u im ei

R y s . 7.1.

Z m a p y ru ch o m ej w idać rów nież, k t ó r e g w ia z d y n ig d y się nie ch o w ają pod poziom, k tó r e z a t a c z a j ą n a d p o z io m e m w ięk szą część drogi, k tó re z a ś — m n ie jsz ą jej część. M a p a t a p o zw ala obliczyć, ile godzin d a n a g w iazd a z n a jd u je się n a d i pod poziom em , o k t ó ­ rej je st jej wschód, g ó ro w a n ie i zac h ó d , oraz p ozw ala ro zw iązy w ać r o z m a ite in n e z a d a n ia .

N a g lo b u s a c h i m a p a c h n ie b ie sk ic h o z n a c z o n e są t y lk o g w ia z d y t. j. c ia ła , z a jm u ją c e sta łe p o ło ż e n ie w z g lę d e m sie b ie . K s ię ż y c z a ś , p la n e ty i k o m e t y — j a ko z m ie n ia ją c e sw e p o ło ż e n ie p o m ię d z y g w ia z d a m i — n ic m o g ą b y ć o d d a n e n a s z t u ­ czn e j k u li n ie b ie s k ie j, a n i t e ż n a m a p a c h n ie b ie sk ic h . E k lip t y k a , o z n a c z o n a n a m a ­ p a c h i g lo b u s a c h n ie b ie s k ic h , u ła tw ia n a m w y o b r a ż e n ie so b ie w k a ż d e j c h w ili p o ­ ło ż e n ie s ło ń c a n a n ie b ie .

§ 40. Z A D A N I A .

1) Z g lo b u s u lu b z m a p y z w y c z . lu b t e ż z m a p y r u c h o m e j o b lic z y ć z b o c z e ­ n ie i w s tę p p r o s t y g w ia z d y W e g a ? A n ta r e s ? D e n e b ?

2 ) U s ta w ić g lo b u s t a k , a b y o d p o w ia d a ł s k le p ie n iu n ie b ie s k ie m u , w id z ia ln e ­ m u o 12-ej g o d z . g w ia z d o w e j w W a r sz a w ie . J a k ie w ó w c z a s g w ia z d y g ó r u ją , k tó r e w s c h o d z ą a k tó r e z a c h o d z ą , i ja k a je s t w t e d y w y s o k o ś ć o ra z a z y m u t o s ta tn ie j g w ia z d y z d y s z la W . N ie d ź w ie d z ic y ?

3 ) *) Z a p o z n a ć s ię n a n ie b ie w ie c z o r n y m z siln ie j b ły s z c z ą c e m i g w ia z d a m i i g łó w n e m i g w ia z d o z b io r a m i?

4 ) O d sz u k a ć w ie c z o r e m n a s k le p ie n iu w y b itn ie j s z e g w ia z d o z b io r y ró w n ik a ? e k lip ty k i?

5 ) J a k a g w ia z d a p ie r w s z e j w ie lk o ś c i g ó r u je w W a r s z a w ie 1-go c z e r w c a 0 g o d z . 3 -e j w n o c y ?

6 ) M a m y g o d z . 1 0 -tą w ie c z o r e m 1-go m a ja . W c ią g u ilu j e s z c z e g o d z in b ę ­ d z ie w id o c z n a g w ia z d a A r k tu r (p ie r w sz e j w ie lk o ś c i) n a d h o r y z o n te m W a r s z a w y ?

7 ) O k tó r e j g o d z in ie w s c h o d z i g w ia z d a A r k tu r w W a r s z a w ie 1-go lip ca 1 k ie d y z a c h o d z i?

8 ) He g o d z in b a w ią n a d h o r y z o n te m W a r s z a w y S y r ju s z ? P ro cjo n ? P o llu k s ? 9 ) O d sz u k a ć n a n ie b ie w le tn i w ie c z ó r d r o g ę b ie g u n a n ie b ie sk ie g o p ó łn o c n e ­ go w o k r e sie 2 6 0 0 0 -y m (p a tr z str . 6 8 ).

10) C zy m s ię b ę d z ie r ó ż n ił w y g lą d s k le p ie n ia n ie b ie s k ie g o o 10-ej g o d z . w ie ­ c zo re m 1-go w r z e ś n ia o d w y g lą d u s k le p ie n ia o 10 ej g o d z . w ie c z o r e m 1-go lipca?

( J a k ie g w ia z d o z b io r y , w id z ia ln e 1-go lip c a , n ie b ę d ą w id z ia ln e 1-go w r z e ś n ia i o d ­ w r o tn ie ? C zy g w ia z d o z b io r y w id z ia ln e w o b y d w u t y c h d a ta c h b ę d ą z a j m o w a ły te sa m e p o ło ż e n ia w z g lę d e m n a sz e g o h o r y z o n tu ? )

') Z a d a n ie Na 3 i n a stę p n e m o ż n a r o z w ią z a ć p r z y p o m o c y m a p y r u c h o m e j.