Spółrzędne gieograficzne

§ 4 1 . S z e r o k o ś ć i d łu g o ś ć g ie o g r a fic z n a . § 4 2 . Z a d a n ia .

§ 41. Szerokość i długość gieograficzna.

Do określenia położenia r o z m a ity c h miejscowości na ziemi słu­

żą s ta łe spółrzędne ziemskie. Są to również łuki i k ą ty , k tó re po­

zw a la ją odszukać d a n e miejsce na powierzchni ziemi. Chcem y n a p rz . oznaczyć położenie z n a jd u ją c eg o się na powierzchni ziemi p u n k tu W ( r y s . 7 2 ) . L in ja b jb a o zna­

cza oś z ie m sk ą , koło ^ c r a n — ró w n ik ziemski, koło W a d e — rów noleżnik, p rzech o d zący przez p u n k t W; linja b1 W M b 2 — p o ­ łu d n ik p u n k t u W.

Ł u k W M lub o d p o w ia d a ­ j ą c y m u k ą t W OM w s k a z u ją T(

oddalenie danej miejscowości od ró w n ik a . Odległość t ę od r ó w n i­

ka, m ie rz o n ą s t o p n ia m i p o łu d n i­

ka, zw iem y s z e r o k o ś c i ą g i e - o g r a f i c z n ą d anego miejsca;

o d p o w ia d a o n a zboczeniu c ia ł niebieskich. Szerokość gieogra­

ficzna ra c h u je się od 0° (równik)

do 90° (b ieguny) w k ie r u n k u p ó łn o c n y m lub południow ym .

U W A G A : W ie lk o ś ć s to p n i sz e r o k o śc i g ie o g r a fic z n e j p a tr z str. 15.

O kreślenie szerokości gieograficznej danego m iejsca oparte jest n a obliczaniu w ysokości odpowiedniego bieguna niebieskiego n a d po­

zio m em . W y s o k o ś ć bowiem widzialnego bieguna niebieskiego odpo­

wiada, j a k j u ż w ie m y (str. 27), szerokości gieograficznej danego m iejsca.

Szerokość gieograficzną danego miejsca w skazuje n a m również zboczenie gwiazd zen ita ln y c h tej miejscowości; zboczenie bowiem tych gwiazd ró w n a się odległości rów nika niebieskiego od zen itu czyli od­

pow iada szerokości gieograficznej danego miejsca (str. 27).

R y s . 7 2

S a m a szerokość gie ograficzna (np. W M ) nie d a je n a m jeszcze ścisłego pojęcia, w ja k im miejscu na kuli ziemskiej leży d a n y p u n k t ziemi; w szystkie bowiem miejsca, leżące n a ró w n o leżn ik u W a d e , m a j ą t ę s a m ą szerokość gie ograficzną W M ( r y s . 7 2 ). P o w in n iś m y więc w sk azać jeszcze d ru g ą sp ó łrz ę d n ą ; je s t n ią k ą t d w u ś c ie n n y p o ­ m ię d z y płaszczyzną p o łu d n ik a d anego m iejsca W (b-tWMb,;), a p ł a ­ szczyzną p o łu d n ik a, k t ó r y u w a ż a m y za głó w n y (np. b1a c b 2). Ł u k W a r ó w n o le ż n ik a W a d e lub łuk MC rów nika, m ie rz ą c y te n k ą t, z w iem y d ł u g o ś c i ą g i e o g r a f i c z n ą ; o d p o w ia d a o n a w stę p o w i p ro ­ s te m u ciał niebieskich.

Długość gieograficzną zw ykle r a c h u j ą od 0° (główny p o łu d n ik ) do 180° w k ie ru n k a c h w sch o d n im lub z a c h o d n im . D ługość więc gieograficzna m oże być w schodnia i zach o d n ia. Czasem r a c h u ją d łu ­ gość gieograficzną ty lk o w k ie r u n k u w sch o d n im od 0° do 360°.

S topnie długości gieograficznej m o g ą być ro z m a ite j wielkości zale­

żnie od szerokości, na ja k ie j je m ie r z y m y ( p a tr z str. 16).

P o n ie w a ż g łów ny p o łu d n ik z pow odu a n ta g o n iz m ó w n a ro d o w o ­ ściowych nie z o stał jeszcze ostateczn ie u s ta lo n y , więc, p o d a ją c d łu ­ gość gieograficzną, zw ykle oz n a c z ają , od jakiego m ianow icie p o łu ­ d n ik a j ą r a c h u j ą (F erro, Greenwich, P a ry ż ). N ap rz. długość gieogra­

ficzna W a rsz a w y w ynosi 39° od Ferro. P o n ie w a ż z n a m y odległość m ię d z y głównem i p o łu d n ik a m i, ła tw o więc długość gieograficzną, r a ­ c h o w a n ą od jed n eg o p o łu d n ik a , z a s tą p ić długością g ieograficzną od innego.

O d le g ło ś ć p o m ię d z y p o łu d n ik ie m F erro a p o łu d n ik ie m G r e e n w ic h w y n o s i 17° 3 9 ’ 5 0 ,6 ” , p o m ię d z y p o łu d n ik ie m F erro a p o łu d n ik ie m p a r y s k im — 20°.

O znaczanie długości gieograficznej d an eg o m iejsca opiera się na obliczaniu ró żn icy p o m ię d z y zegarkiem danego m iejsca a zegarkiem tak ieg o miejsca, k tó reg o długość gieograficzna je s t j u ż w ia d o m a . G d y n a p r z y k ła d m a m y w W a rsz a w ie w schód słońca, to ludzie, za­

m ie sz k u ją c y kraje, k tó re leżą od nas na zachód, jeszcze nie widzą wschodu słońca, a więc god zin a t a m je st wcześniejsza, n a t o m i a s t dla miejscowości, p o ło ż o n y c h od n a s n a wschód, gdzie j u ż słońce wzeszło, g odzina je s t późniejsza. W y n i k a stą d , że im m iejscow ość leży dalej od W a r s z a w y n a zach ó d , t y m do w s c h o d u słońca pozo­

s ta je t a m więcej godzin, czyli że t y m w cześniejsza je s t t a m godzi- ria; o d w ro tn ie — im m iejscow ość leży dalej n a wschód, t y m daw niej j u ż t a m słońce wzeszło, t y m więc późn iejsza je s t g odzina (rys. 73).

P o n ie w a ż w s k u te k o b ro tu ziemi dokoła osi k a ż d y p u n k t ziemi przechodzi 15° w ciągu jed n e j go d zin y , p u n k t y więc, leżące 15° na

zachód od W a rsz a w y , b ę d ą m iały wschód siońca dopiero za godzi­

nę, m iejsca oddalone o 3 0 ° — za 2 godz. i t. d. K a ż d a z a t y m go­

dzina ró ż n ic y w z e g a rk a ch o d p o w iad a 15° ró żn icy w długości gieo- graficznej d w u c h miejscowości.

D la u je d n o s ta jn ie n ia zegarków w n ie k tó ry c h k rajach p rz y ję to czas ogólny. W E u ro p ie śro dkow ej (N iem cy, A u s tro -W ę g ry , Szwaj- carja, W ło ch y , D a n ja , Szwecja i N orwegja) czas obliczony je s t we­

dług p o łu d n ik a , leżącego o 15° n a wschód od Greenwich. G dy więc o połu d n iu słońce średnie przechodzi przez ten południk, w te d y E u r o ­ pa śro d k o w a m a 12-tą godzinę. W Rosji tylko na kolejach p r z y ję ty

S0B0-13 [5

mu

iTfj

R y s . 7 3 .

je st czas pow szechny, obliczony w edług południka, leżącego o 30°

na w schód od Greenw ich (czas petersb u rsk i). Z resztą n a t a k rozle­

gły m obszarze, ja k i m je s t R o sja nie da się zastosować czasu p o ­ wszechnego. G d y n a p rz . w P e te rs b u rg u zaledwie je s t południe, to m ie sz k a ń c y w schodnich k ra ń c ó w S yberji j u ż m a j ą wieczór! P o rad zi­

ły sobie z ty m S t a n y Zjednoczone, m a ją c e te ż z n aczn ą rozciągłość w k ie r u n k u ró w n o leżn ik o w y m : m ia n o w ic ie — podzielono t a m p o łu d n i­

k a m i, o d d alo n em i o 15° całą pow ierzchnię n a 4 strefy, przyczyni m ieszk ań cy k a ż d e j s tre fy k ieru ją się ogólnym czasem swojej strefy;

^dopiero, g d y p o d ró ż n ik p rzek racza g ra n ic ę sąsiedniej strefy, powinien p rz e su n ą ć zegarek o d ra z u o je d n ą godzinę w odpo w ied n im kierunku.

D ow cipne rozw iązanie s p r a w y czasu powszechnego przez S ta n y Z je­

d noczone nie zo sta ło — n i e s te ty — w p ro w ad zo n e przez większość krajów kuli ziemskiej, g d y ż w spraw ie tej nie doszli do porozum ienia m ię ­

d z ynarodow ego; r o z m a ite więc miejscowości kuli ziem skiej p o s łu g u ją się p rze w a ż n ie czasem m iejscow ym .

W zw iązku z ty m , że na kuli ziem skiej zegarki w s k a z u ją (o tej sam ej porze) ro z m a ite g o d z in y m a m y tego sam ego d n ia r o z m a ite d a t y . G dy n a p r z y k ła d w W a rsz a w ie m a m y północ z s o b o ty n a n ie ­ dzielę, to n a wschód jest j u ż wówczas niedziela, na z a c h ó d — jeszcze sobota. P r z y t y m w m ia r ę o d d a la n ia się w k ie r u n k u w sc h o d n im g o ­ dzina b ędzie coraz p óźniejsza, i o d w ro tn ie — w k ie r u n k u z a c h o d n im —•

coraz wcześniejsza, niż w W arszaw ie.

G d y b y dwu p o d ró ż n ik ó w w y ru sz y ło dokoła ziemi z je dnego m iejsca— jeden na zachód, d ru g i— na w sc h ó d — i g d y b y obaj s p o tk ali się ze sobą w j a k i m b ą d ź miejscu, to w e d łu g obliczeń p ie r w s z e g o — - d a t a b y ła b y o jeden dzień wcześniejsza, n iż w edług obliczeń d r u ­ giego. P o d ró ż n ik bow iem , k ie r u ją c y się n a wschód a więc id ą c y j a k b y na s p o tk a n ie słońca, m a k a ż d e g o d n ia coraz w cześniejszy jego . wschód, w s k u te k czego dzień się sk ra c a , i p ręd zej n a s t ę p u j e n o w a d a t a . Dla p o d ró ż n ik a ja d ą c e g o n a zachód, wschód słońca sta le się opóźnia, w s k u te k czego dnie s t a j ą się dłuższe, i n o w a d a t a n a s tę p u je dla niego później. W ięc j a k ą ż ostateczn ie p r z y j m i e m y d a t ę w miejscu s p o tk a n ia p o d ró ż n ik ó w ? W t y m celu przez ocean W ielki p r z e p ro ­ w ad zo n o u m ó w io n ą linję ( p a tr z r y s . 7 3), o d g ra n ic z ą ją c ą j e d n ą d a t ę od drugiej. G d y n a p r z y k ł a d na z ach ó d od tej linji m a m y n iedzie­

lę o 12 godz. w południe, to na w schód od niej będzie wówczas so b o ta o 12-ej godzinie w południe. Z chwilą więc, g d y p r z e k r a ­ c zam y t ę linję w k ie ru n k u z a c h o d n im , m u s i m y opuścić je d e n dzień (w n a s z y m p rz y k ła d z ie po 12-ej godz. p o łu d n ia so b o ty n a s t ą p i o d r a ­ ził 12-ta godz. poł. niedzieli); p rzeciw nie— g d y p r z e k r a c z a m y t ę linję w k ie r u n k u w s c h o d n im , to p o w in n iś m y je d e n dzień w t y g o d n iu r a ­ chować dwa r a z y (po 12-ej godz. p o łu d n ia niedzieli n a s t ą p i p o w t ó r ­ nie 12-ta godzina połud. so b o ty ).

§ 42. Z A D A N I A .

1) G w ia z d a K ło s g ó r u je n a w y s o k o ś c i 50° n a d p o z io m e m . N a ja k ie j j e s t e ś ­ m y sz e r o k o śc i g ie o g r a fic z n e j? (z b o c z e n ie te j g w ia z d y o b lic z z m a p y n ie b a ).

2 ) W W a r s z a w ie z a o b s e r w o w a n o z a ć m ie n ie k s ię ż y c a J o w is z a o 7 -e j w ie c z o ­ r em , w m ie śc ie A — o 10-ej w ie c z o r e m , w m ie śc ie B — o 1-ej w n o c y . J a k a j e s t d łu ­ g o ś ć g ie o g r a fic z n a p u n k t ó w A i B?

3 ) W W a r sz a w ie z e g a r w s k a z u je p o łu d n ie . K tó r a j e s t g o d z in a w P e k in ie ? N e w -J o r k u ? K a irze?

4 ) J a k ie m ia s ta m a ją t ę sa m ą g o d z in ę , co W a r sz a w a ?

5 ) J a k ie m ia s t a m a ją g w ia z d ę P o la r n ą ta k w y s o k o n ad p o z io m e m , jak i W a rsza w a ?

6 ) N a d g ło w ą m a rn y śr o d k o w ą g w ia z d ę p a sa O rio n a . N a ja k ie j szer. g ieo g r.

je s te ś m y ? T o s a m o , t y lk o z t ą r ó ż n ic ą , że m a m y n a d g ło w ą g w ia z d ę S y r ju sz ? (p a tr z z b o c z e n ie g w ia z d z m a p y n ie b a ).

7 ) G d y w W a r s z a w ie j e s t p o łu d n ie , w W iln ie z e g a r w s k a z u je 12 g o d z . 15 m in . 3 7 s e k . J a k a j e s t d łu g o ś ć e ie o g r . W iln a ?

8 ) K r a k ó w le ż y o 1° (m n ie jw ię c e j) n a z a c h ó d od W a r sz a w y . J a k a j e s t ró­

ż n ic a z e g a r k ó w w t y c h m ia sta c h ?

9 ) D w a j p o d r ó ż n ic y , z k tó r y c h je d e n je c h a ł n a w s c h ó d , d ru g i— n a z a c h ó d , o b je c h a li z ie m ię ; k tó r y z n ic h w id z ia ł w ię c e j w s c h o d ó w sło ń ca ?

10) O b lic z y ć d łu g o ś ć g ie o g r a fic z n ą W a r s z a w y w z g lę d e m p o łu d n ik a p a ­

ry sk ie g o ? Q

11) P r z y p u ś ć m y , że w y j e ż d ż a m y n a z a c h ó d o p o łu d n iu i je d z ie m y d o k o ła zie m i z s z y b k o ś c ią 15° n a g o d z in ę . J a k ie p o ło ż e n ie b ę d z ie z a jm o w a ło s ło ń c e n a d p o z io m e m p o d c z a s n a sz e j w ę d r ó w k i?

1 2) Z W a r s z a w y w y s ła n o d e p e s z ę d o m ie jsc o w o śc i B o g o d z . 10 m in . 3 0 ra ­ no. S ta c ja t e le g r a fic z n a m ie js c o w o śc i B o tr z y m a ła d e p e sz ę o g o d z . 1-ej m in . 4 5 p o p o łu d n iu . J a k a j e s t d łu g o ść g ie o g r a f. p u n k tu B?

13) Z W a r s z a w y w y s ła n o d e p e sr ę o 12-ej p o p o łu d n iu . K ie d y o tr z y m a n o d e ­ p e sz ę n a s t a c ji t e le g r a fic z n e j w P e k in ie ?