Granice Łemkowszczyzny. Etnogeneza Łemków

Region etnografi czny ludności łemkowskiej tworzył klin umiejscawiający się pomiędzy osadnictwem zachodniosłowiańskim, od rzek Osławy i Laborca po linię Popradu, w przybliżeniu liczący ok. 140–150 km. To właśnie górski i pogra-niczny charakter tego terytorium miał największy wpływ na proces formowania się izolacjonizmu grupowego oraz wykształcenie się w miarę spójnej (pomimo pewnych różnic lokalnych) pod względem etnografi cznym, kulturowym i dialek-talnym społeczności, co pozwalało na samoidentyfi kację oraz odróżnienie „swo-ich” od „obcych”67. Początkowo obszar ten określano wielorako: „Rusią”, „Rusią Karpacką”, „Rusią Węgierską”, „Rusią Podkarpacką”, „Rusią Podbieszczadzką” czy „Rusią Sądecką”68. Z powodu podziału tego obszaru po 1918 r. między Pol-skę a Czechosłowację, zaczęto nazywać polską część Łemkowszczyzną północną, a część czechosłowacką  – Preszowszczyzną (znacznie rzadziej Łemkowszczyzną południową). W obrębie Polski granicę etnografi czną Łemkowszczyzny stanowiły: na zachodzie rzeka Poprad w Beskidzie Sądeckim, natomiast na wschodzie pasmo Wielkiego Działu w Bieszczadach. Granicę etnografi czną wyznaczała linia sąsiedz-twa na zachodzie z polskimi góralami, na północny zachód od nich z Lachami sądeckimi, od Grybowa po Sanok z podgórską ludnością polską, na północnym wschodzie i na wschodzie z Dolinianami i Bojkami69. Jako pierwszy północną gra-nicę Łemkowszczyzny wyznaczył w 1837 r. Dionizy Zubrzycki, zaliczając do tego obszaru także tzw. Ruś Szlachtowską, składającą się ze wsi: Jaworki, Szlachtowa, Biała Woda oraz Czarna Woda70. Na tym odcinku wschodnia granica

Łemkowsz-66 Teoria lokalnej tożsamości terytorialnej patrz: G. Babiński, op. cit., s. 61.

67 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 10; zob. B. Horbal, Działalność

polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie 1918–1921, Wrocław 1997, s. 8; R. Reinfuss, Etnogra-fi czne granice Łemkowszczyzny. Próba wytyczenia granicy Łemkowszczyzny na podstawie zasięgu łemkowskiego stroju, „Ziemia. Ilustrowany miesięcznik krajoznawczy”, Warszawa 1936, s. 241;

E. Michna, Kwestie etniczno-narodowościowe…, s. 55.

68 E. Michna, Kwestie etniczno-narodowościowe…, s. 41; M. Misiak, Łemkowie. W kręgu badań…, s. 82.

69 Granicę etnografi czną od rzeki Poprad wyznaczały wsie; stąd linię graniczną wyznaczają nastę-pujące wsie łemkowskie: „Łomnica, Wierchomla Wielka, Roztoka Mała, Składziste, Maciejowa, Łabowa, Bogusza, Królowa Ruska, Binczarowa, Florynka, Wawrzka, Brunary Niżne, Jaszkowa, Klimkówka, Łosie, Bielanka, Rychwałd, Ropnica Ruska, Pstrężne, Męcina Wielka, Rozdziele, Bednarka, Wola Cieklińska, Folusz, Kłopotnica, Pielgrzymka, Świerzowa Ruska, Jaworze, Desz-nica, Hałbów, Myscowa, Hyrowa, Trzciana, Zawadka Romanowska, Kamionka, Królik Wołow-ski, Wisłoczek, Bałucianka, Deszno, Wulka, Wołtuszowa, Tarnawka, Rudawka Rymanowska”. R. Reinfuss, Etnografi czne granice Łemkowszczyzny…, Warszawa 1936, s. 246.

70 D. Zubrzycki, Rys historii narodu ruskiego w Galicji i Hierarchij Cerkiewnej w tymże Królestwie.

czyzny północnej była lokalizowana, wg różnych badaczy, bądź na rzece Wisłok bądź na linii górnego Sanu71. Rozbieżności w tym względzie wynikały, bowiem z pogranicznego łemkowsko-bojkowskiego sąsiedztwa, gdzie kultura materialna obu grup rozwinięta na podobnym podłożu etnicznym oraz ekonomicznym, nosiła ślady wzajemnego oddziaływania72.

Na wykształcenie się izolacjonizmu grupowego, jak również mentalności lud-ności łemkowskiej, rzutować mógł charakter zamieszkanych przez nią miejscowo-ści, a zwłaszcza tendencja do rzadkiego występowania polsko-łemkowskich wsi. Potwierdzeniem tego są wyniki spisów ludności; m.in. z austriackiego skorowi-dzu Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder

bearbe-itet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900 wynika, iż

duża część łemkowskich miejscowości była praktycznie zamieszkana przez Łem-ków i nieliczną ludność żydowską, a ludność polska stanowiła niewielki odsetek mieszkańców. Przykładowo w 1900 r. we wsi Czeremcha mieszkało 398 Łemków, 1 Polak i 19 Żydów; w Jasielu 330 Łemków i 10 Żydów; w Karlikowie 380 Łem-ków i 8 Żydów; w Lipowcu 621 Łem380 Łem-ków i 12 Żydów, w Polanach Surowiczych 676 Łemków, 7 Polaków i 12 Żydów; w Rudawce Jaśliskach mieszkało 156 Łem-ków; w Tarnawce 349 Łemków, w Tokarni 21 Polaków i 452 ŁemŁem-ków; w Wisłoku Wielkim 2229 Łemków; 20 Polaków i 22 Żydów; w Woli Wyżnej 3011 Łem-ków, 1 Polak i 6 Żydów; w Wołtuszowej 157 Łemków i 6 Polaków etc. Sytuacja ta dotyczyła w większości całej Łemkowszczyzny, co potwierdzają schematyzmy, jak i inne spisy ludności73. Podobnie tendencja ta utrzymywała się na pograniczu łemkowsko-polskim, pomimo występowania nielicznych wsi mieszanych (w których

Wielkiego od roku 988 do roku 1340, Lwów 1837, s. 20; idem, Granice między ruskim i polskim narodem w Galicji, Lwów 1849, s. 19.

71 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 7; D. Zubrzycki, Rys historii…, s. 12; S. Udziela, Rozsiedlenie się Łemków, t. 3, Warszawa 1889; I. Kopernicki, O góralach ruskich

w Galicyi. Zarys etnografi czny według spostrzeżeń w podróży, odbytej w końcu lata 1888, Kraków 1889,

s. 4; A. Fischer, Rusini. Zarys etnografi i Rusi, Lwów 1928, s. 7; J. Szemłej, Z badań nad gwarą

łemkowską, „Lud Słowiański. Pismo poświęcone dialektologii i etnografi i Słowian” 3, 1934, z. 1,

s. 160; O. Тороньский, Русины-Лємки, Зоря галицкая яко Альбум на год 1860, Львів 1860.

72 Sąsiedztwo z Polakami i Słowakami z jednej strony, z drugiej zaś z Bojkami wpłynęło na zróżnico-wanie etnografi czne Łemków, poprzez zapożyczenia od sąsiadów choćby na gruncie dialektycznym; z tego też powodu rozróżnia się Łemkowszczyznę zachodnią, środkową i wschodnią; M. Misiak,

Łemkowie. W kręgu badań…, s. 86; R. Reinfuss, Etnografi czne granice Łemkowszczyzny…, s. 243;

Z. Stieber, Z historycznych zagadnień dialektu wschodniosłowiańskiego: wschodnia granica Łemków, „Lud Słowiański” 3, 1934, s. 246.

„W dotychczasowej literaturze co do granicy łemkowsko-bojkowskiej wyłaniają się cztery zasad-nicze ujęcia: a) zaliczenie całego obszaru powiatu leskiego do Łemkowszczyzny, b) pominięcie przynależności obszaru między Osławą a Sanem do jednej z dwóch grup, i oznaczenie jako linii granicznej c) Osławy i d) Solinki”; J. Falkowski, B. Pasznycki, Na pograniczu

łemkowsko-bojkow-skiem. Zarys etnografi czny, Lwów 1935, s. 8.

Natomiast Roman Reinfuss wykluczył południowo-wschodnią część obszaru powiatu leskiego z terytorium Łemkowszczyzny, wskazując na zamieszkanie tegoż przez ludność bojkowską; R. Reinfuss, Etnografi czne granice Łemkowszczyzny…, s. 241.

73 Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder bearbeitet auf Grund der

Ergeb-nisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, t. 12; Skorowidz powiatu sanockiego: wydanego

nieznacznie wzrastała liczba ludności polskiej w stosunku do reszty Łemkowsz-czyzny), kreśląc tym samym na wielu odcinkach wyraźną granicę między osad-nictwem obu grup (pogranicze stykowe). W wybranych miejscowościach na gra-nicy Łemkowszczyzny procent ludności łemkowskiej prezentował się w 1900 r. następująco: Szlachtowa – 100%, Jaworki – 100%, Biała Woda – 100%, Czarna Woda – 100%; Wierchomla Wielka – 97%, Roztoka Mała – 100% , Składziste – 99%, Maciejowa – 95%, Łabowa – 69%, Boguza – 98,4%, Królowa Ruska – 82%, Binczarowa – 98%, Florynka – 94%, Wawrzka – 93%, Brunary Niżne – 85%, Jasz-kowa – 97%, Bielanka – 87%, Rychwałd – 97%, Ropnica Ruska – 85%, Pstrężne – 96%, Męcina Wielka – 89%, Rozdziele – 89%, Bednarka – 78%, Wola Ciekliń-ska  – 94%, Folusz  – 93%, Kłopotnica  – 100%, Pielgrzymka  – 93%, Świerzowa Ruska – 98%, Jaworze – 100%, Desznica – 98%, Hałbów – 90%, Myscowa – 97%, Hyrowa – 100%, Trzciana – 92%, Zawadka Romanowska – 98%, Królik Wołow-ski  – 97%, Wisłoczek  – 97%, Bałucianka  – 91%, Deszno  – 60,5%, Tarnawka  – 100%, Rudawka Rymanowska  – 97%; Żubracze  – 87%, Wola Michowa  – 64%, Rzepedź – 92%, Jawornik – 98%, Wisłok Wielki – 100%, Darów – 99%74. Warto zwrócić uwagę także na fakt, że społeczność ta mieszkała głównie na terenach wiejskich. Nie było więc na terenie Łemkowszczyzny miasteczek łemkowskich, a nieliczne ośrodki miejskie były w większości zamieszkane przez ludność polską. W latach trzydziestych XX w. nastąpiła eksplozja badań terenowych nad wyznaczeniem zasięgu etnografi cznej granicy Łemkowszczyzny, szczególnie w jej wschodniej części. Prym w dyskusji wiedli językoznawcy i etnografowie; pierwsi z nich prowadzili badania nad zasięgiem gwary łemkowskiej na podstawie zjawisk fonetycznych, typowych dla tej grupy etnicznej75. Wśród prac etnografi cznych76 na szczególną uwagę zasługują badania Romana Reinfussa, który jako kategorię przy-należności grupowej wybrał stój łemkowski77 jako najbardziej wyrazisty etnicznie atrybut, i na tej podstawie wyznaczył granice Łemkowszczyzny, wykluczając z niej

Eparhij Peremiskoï, Sambirskoï i Sânickoï na Rik Božij 1928; Šematism’vsego Klira Greko-Katoličeskogo Eparhìj Soêdinenyh’ Peremyskoi, Samborskoi i Sânockoi na Rok’ 1909 – wyd. 1908.

74 Gemeindelexikon der im Reichsrate…

75 Z. Stieber, Z historycznych zagadnień dialektu…; idem, Dialekt Łemków, fonetyka i fonologia, Wrocław 1982; idem, Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny; idem, Toponomastyka

Łemkowszczy-zny. Wschodnia granica Łemków, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU” 40 (1935), nr 8;

J. Ziłyński, Samogłoski nosowe w gwarze wsi Krosna w powiecie krośnieńskim, „Prace fi lologiczne” 1927; I. Зілинський, Питтання про лемківсько-бойківську мовну границю, „Lud Słowiański. Pismo poświęcone dialektologii i etnografi i Słowian” 4, 1938, z. 1.

76 S. Udziela, Rozsiedlenie się Łemków…, s. 25, J. Falkowski, B. Pasznicki, Na pograniczu…, s. 10.

77 Jako strefy o charakterze przejściowym Roman Reinfuss wskazywał te znajdujące się w pobliżu Żubracznego. Druga strefa znajdowała się na południowy wschód od Bukowiska, obejmując miejscowości Kulaszne, Wysoczany, Płonna, Karlików, Przybyszów, Kamienne, Piotrowa Wola, Tokarnia. Granicą rdzennej Łemkowszczyzny wg Romana Reinfussa było lesiste pasmo Buko-winy, na południe od którego klasowały się następujące pograniczne wioski łemkowskie: Wisłok Wielki, Jawornik, Rzepedź. W dolinie Osławy graniczną, czysto łemkowską wsią było Szczawne, a dalej na wschód naturalną granicę między Bojkami a Łemkami stanowiło Pasmo Wielkiego Działu. Do wsi łemkowskich zaliczają się na tym odcinku Turzańsk, Duszatyn, Mików, Wola Michowa, Maniów, Szczerbanówka, Żubracze i Solinka. R. Reinfuss, Etnografi czne granice

uznane w dzisiejszej historiografi i za rdzennie łemkowskie cztery wioski: Jaworki, Szlachtową, Białą Wodę oraz Czarną Wodę, gdyż pomimo historycznego i dia-lektycznego związku z Łemkami, ludność tam mieszkająca miała tworzyć odrębną grupę ze względu na przejęcie stroju polskich górali. Pomimo tej wyraźnie dys-kusyjnej kwestii na uwagę zasługuje fakt, iż wykazał, że naturalną granicą między mniejszością łemkowską i bojkowską było pasmo Wielkiego Działu, wyznaczając wsie graniczne: Turzańsk, Duszatyn, Mików, Wola Michowa, Maniów, Szczer-banówka, Żubracze i Solinka78.

W polskiej historiografi i przeważnie przyjmuje się za wschodnią granicę Łemkowszczyzny, za ustaleniami Romana Reinfussa, pasmo Wielkiego Działu. W historiografi i ukraińskiej nastomiast granicę tę przesuwa się na linię górnego Sanu, tym samym włączając w obszar Łemkowszczyzny także tereny uznawane przez polskich badaczy za bojkowskie79.

Reinfuss podzielił obszar zamieszkany przez Łemków ze względu na lokalne zróżnicowanie zjawisk kulturowych na część zachodnią, środkową i wschodnią. Pierwszą z nich stanowił obszar od Popradu do okolic rzeki Białej, na wschód od której po rzekę Jasiółkę, rozpościerała się Łemkowszczyzna środkowa80. Wododział pomiędzy Jasiołką a Wisłokiem jako linię dzielącą łemkowskie ziemie na dwie części: zachodnią i wschodnią wskazał Stanisław Leszczycki81. Reinfuss wykazał natomiast, że wzdłuż Jasiółki biegła granica między środkową i wschodnią Łem-kowszczyzną, czego przyczynę upatrywał w tym, że w XIV w. rzeka ta pokrywała się z polityczną granicą między Polską a księstwem halickim, co miało mieć wg autora wpływ na różnice regionalne w obrębie Łemkowszczyzny82.

Obok terytorium etnografi cznego, istotnym ogniwem w procesie budowania jedności grupowej jest etnogeneza oraz wiara we wspólne pochodzenie83. For-mowanie się etniczności Łemków przebiegało w warunkach przenikania się wielu kultur, których ślady odnajdywane są w dialekcie, folklorze, wierzeniach i obrzę-dowości, co daje szerokie pole do dyskusji na temat pochodzenia tejże ludności oraz prowadzi do wyraźnych sporów.

Wśród teorii podejmujących próbę wyjaśnienia, skąd wywodzą się przodkowie Łemków, wyłaniają się opozycyjne nurty, a więc teoria migracyjna oraz autochto-niczna. W historiografi i polskiej za najbardziej prawdopodobną przyjęto hipotezę

78 Ibidem.

79 P. Trzeszczyńska, Łemkowszczyzna zapamiętana. Opowieści o przeszłości i przestrzeni, Kraków 2013, s. 64. Zob. Mapa Łemkowszczyzny II RP opracowana na podstawie mapy sporządzonej przez T. Szewczyka, w: J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 224. Zob. też: В. Кубійович, Етнографічна

карта південнозахідної України (Галичини) на 1.1.1939, М 1: 250  000, Вісбаден 1983;

І. Ровенчак, Лемківщина, М 1: 275  000, Розроблена спільно Львівським товариством „Лемківщина” та Географічною комісією Наукового товариства імені Т.  Шевченка. Львів 2002.

80 R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnografi czna…, s. 57; idem, Śladami Łemków…, s. 7; J. Czaj-kowski, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.

81 S. Leszczycki, Zarys antropogeografi czny Łemkowszczyzny, „Wierchy” 13, 1935, s. 63–65.

82 R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnografi czna…, s. 58.

83 Szczegółowo kategorię etnogenezy wyjaśnił Andrzej A. Zięba w artykule Wokół sporów o etnogenezę

migracji wołoskiej, która napływała łukiem Karpat ze wschodu na zachód, poszu-kując nowych obszarów hodowlano-pasterskich, związanych z sezonowymi wypa-sami stad i ulegając stopniowo rutenizacji w wyniku łączenia się z reprezentującymi osiadły tryb życia Rusinami84. Zbliżone stanowisko reprezentują również badacze słowaccy, rumuńscy oraz mołdawscy85. Brak źródeł jasno wyjaśniających pocho-dzenie ludności łemkowskiej nie pozwala jednoznacznie rozstrzygnąć o słuszności tej hipotezy.

W zakresie teorii migracji wołosko-ruskiej pojawiają się rozbieżności w kwe-stii rozpoczęcia kolonizacji na terenie Łemkowszczyzny. Za Kazimierzem Dobro-wolskim część badaczy przyjmuje za początek fal osadnictwa wołoskiego drugą połowę wieku XIV86. Według innych hipotez miała ona przypadać na początek wieku XV. Istnieją również przypuszczenia wskazujące genezę ingerencji na teren Łemkowszczyzny na koniec wieku XIII87. Proces zasiedlania północnych i połu-dniowych stoków Karpat przez ludy pasterskie miał zakończyć się wg jednych w wieku XVI88, inni podkreślają, iż na terenie Beskidu Sądeckiego napływ ten trwał do wieku XVII89.

Próba odpowiedzi pytanie o etniczne pochodzenie tzw. Wołochów i ich pier-wotnego terytorium zamieszkania także budzi żywe dyskusje. Istnieją hipotezy, upatrujące pochodzenia tychże od plemion bałkańskich (konglomerat Arumunów90, południowych Słowian oraz Albańczyków), przybyłych z Bałkanów, przez Woło-szę (Karpaty rumuńskie) wzdłuż Karpat na teren Łemkowszczyzny91. Niektórzy badacze wskazują, iż wołoscy przodkowie Łemków wyruszyli z Węgier i Słowa-cji Wschodniej, z terenu Wielkiej Niziny Węgierskiej i Wyżyny Ondawskiej,

84 Zob.: A. Stadnicki, op. cit.; A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi…; idem, Ludność Leska…; M. Dobrowol-ska, op. cit.; Wł. Bębynek, op. cit., S. Kuraś, op. cit.; J. Czajkowski, Wiejskie budownictwo mieszkalne

w Beskidzie Niskim i na przyległym Pogórzu, „Rocznik Muzeów Województwa Rzeszowskiego” 2,

1969; idem, Dzieje osadnictwa historycznego…; K. Pieradzka, op. cit.; E. Długopolski, op. cit.; K. Dobrowolski, Migracje wołoskie…; idem, Elementy rumuńsko-bałkańskie…; idem, Dwa studia

nad powstaniem…; idem, Studia nad kulturą pasterską…; H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 8–9.

85 J. Langer, op. cit., s. 241; zob. J. Reychman, Zagadnienie osadnictwa wołoskiego w Karpatach

w rumuńskiej literaturze naukowej lat ostatnich, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”

8, (1939–1946), nr 2.

86 K. Dobrowolski, Migracje wołoskie…, s. 9; M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny…, s. 20; Z. Stieber, Wpływ polski i słowacki…, s. 45.

87 Z. Szanter, Jeszcze o osadnictwie…, s. 199; R. Reinfuss, Związki kulturowe po obu stronach…, s. 168; H. Ruciński, op. cit., s. 2.

88 M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny…, s. 20; J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa

historycz-nego…, s. 161.

89 Z. Szanter, Jeszcze o osadnictwie…, s. 199.

90 Lud zamieszkujący pogranicze Albanii, Jugosławii i Grecji, posługujący się dialektami macedo--rumuńskimi (należącymi do grupy dialektów romańskich). T.A. Olszański, Geneza Łemków…, s. 23.

91 K. Dobrowolski, Migracje wołoskie…, s. 8; idem, Z badań nad zagadnieniem wołoskim w Karpatach

Zachodnich, „Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala” 8, 1970, s. 132; M. Misiak, Łemkowie. W kręgu badań…, s. 49; J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną…, s. 119; idem, Dzieje osadnictwa historycznego…, s. 156; R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa…, s. 8; M. Parczewski, Geneza Łem-kowszczyzny…, s. 22; por. J. Nalepa, op. cit., s. 157.

przemieszczając się równolegle do dolin rzecznych92; inni widzą w nich falę paste-rzy romańskich, która napływała z terenów Mołdawii, Wołoszczyzny i Siedmio-grodu93. Zofi a Szanter za Tadeuszem Sulimirskim odnajduje w Wołochach element rumuńsko-dacki lub tracki, dowodząc zbieżność łemkowskich nazw terenowych ze współczesnymi językami: rumuńskim, bułgarskim, albańskim oraz serbo-chor-wackim94. Hipoteza ta została odrzucona przez większość badaczy.

Interesujące stanowisko zajmuje Roman Reinfuss: „Mówiąc o „fali osadnictwa wołosko-ruskiego” musimy jednak pamiętać (co dotychczas nie było dostatecznie podkreślane), że składała się ona z dwóch niezależnych od siebie nurtów. Wcześ -niejszego, sięgającego prawdopodobnie wieku XIII, złożonego z bałkańskich paste-rzy koczowników, wśród których prócz Arumunów zdarzali się również południowi Słowianie i Albańczycy oraz nurtu drugiego, późniejszego, w postaci osadnictwa ruskiego, które w XV i XVI w. zasiedliło śródgórskie doliny Bieszczadów, Beskidu Niskiego i Beskid Zachodni po Pieniny (Ruś Szlachtowska) oraz Tatry (Ostru-nia na słowackim Spiszu). O niezależności obydwu nurtów świadczy to, że woło-scy pasterze przeszli w swych koczowniczych migracjach przez całe Karpaty, aż po Bramę Morawską, czego dowody mamy w Orawie, w Beskidzie Żywieckim, Beskidzie Śląskim oraz Moravskem Valašsku, podczas gdy rolnicza ludność ruska nie przekroczyła w swojej masie na zachód poza Spisz, gdzie została zatrzymana przez wcześniejsze osadnictwo polskie i słowackie”95.

Wiele kontrowersji budzą próby odtworzenia procesu integracji pasterskiej lud-ności wołoskiej z osiadłą ludlud-nością rusińską. Teorie mówią o początkach narodzin więzi etnicznej między czynnikiem słowiańskim a niesłowiańskim jeszcze podczas trwania migracji wołoskiej; konglomeracja miała przebiegać intensywnie i dynamicz-nie96. Inne stanowisko reprezentuje Andrzej A. Zięba, wskazując, iż początkowo rutenizacja Wołochów przebiegała jedynie na płaszczyźnie językowej. Dopiero po ustaniu fazy osiedlania przy zaniku prawno-ekonomicznego zróżnicowania na przełomie XVI/XVII w., przy pogłębiającym się wpływie kościoła wschodniego rozpoczął się długotrwały proces integracji wołosko-ruskiej97.

Z archeologicznego punktu widzenia, przedstawionego w artykule Michała Parczewskiego Geneza Łemkowszczyzny w świetle wyników badań

archeologicz-nych wynika, iż teren późniejszej Łemkowszczyzny w wieku XII i XIII nie był

zasiedlony ludnością rusińską, a także nie miał wtedy miejsca napływ ludności

92 Z. Szanter, Jeszcze o osadnictwie…, s. 182.

93 A.A. Zięba, Wokół sporów o etnogenezę…, s. 16; R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa…, s. 117; A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi…, s. 210; W. Swoboda, A. Wędzki, Wołosi, w: Słownik Starożytności

Słowiańskich, t. 6, cz. 2, Wrocław 1980, s. 580; M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny…, s. 22.

94 Z. Szanter, Jeszcze o osadnictwie…, s. 184; T. Sulimirski, Trakowie w północnych Karpatach i

pro-blem pochodzenia Wołochów, „Acta Archeologica Carpathica” 14, 1974.

95 R. Reinfuss, Związki kulturowe…, s. 168.

96 J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa historycznego…, s. 152; idem, Studia nad Łemkowszczyzną…, s. 124; K. Dobrowolski, Migracje wołoskie…; Z. Szanter, Osadnictwo z południa w Beskidzie Niskim

i Sądeckim, „Polska Sztuka Ludowa” 39, 1985, nr 3/4, s. 187; idem, Skąd przybyli przodkowie Łem-ków? O osadnictwie z południowych stoków Karpat w Beskidzie Niskim i Sądeckim, „Magury” 1993.

97 A.A. Zięba, Wokół sporów o etnogenezę…, s. 21; K. Dobrowolski, Migracje wołoskie…, s. 12; Zob. też: M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny…, s. 20; A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi…, s. 217.

ruskiej bezpośrednio z zachodnich partii Dołów Jasielsko-Sanockich. Okres osadnictwa wschodniosłowiańskiego na pograniczu polsko-słowackim przypada, wg badań wykopaliskowych, na okres późnośredniowieczny. Wyniki eksploracji archeologicznych w pełni wykluczają teorię tracką oraz o pochodzeniu Łemków od Białych Chorwatów98. Najstarszy etap procesu osiedleńczego przypada na napływ elementu polskiego z zachodu z krakowskiego oraz od północy z sando-mierskiego; zakładane osady zazwyczaj posiadały polskie nazwy i były lokowane przeważnie na prawie niemieckim. Następną falę mieli stanowić osadnicy ruscy przybyli wzdłuż gór ze wschodu i południowego wschodu. Napływ wołoski, okre-ślany też jako wołosko-ruski, przypadać ma na 2. połowę XIV w. Wołosi osiedla-jąc się mieli zajmować tereny, które nie zostały zasiedlone przez ludność polską i ruską, a więc podgórskie nieużytki i rejony wyższe, czyli obszary górskie, gdzie możliwa była przede wszystkim wyspecjalizowana, pasterska metoda gospodaro-wania99. Istnieją także hipotezy, że koczowniczy Wołosi już wcześniej infi ltrowali tereny późniejszej Łemkowszczyzny na równi z ludnością polską100. Rozbieżności dotyczą także spekulacji, czy pierwsi na ten teren docierali Wołosi, czy Rusini. Wydaje się, iż napływ wołosko-rusiński mógł być falowy, dynamiczny; przy czym wołoski był powodowany transhumancyjnym (całorocznym wypasem) spo-sobem pasterskim. Według Czajkowskiego na terenie Beskidu Niskiego i Biesz-czad przeważał element ruski101. Nalepa uważa, że nastąpiła rutenizacja ludności wołoskiej, przy wpływie węgierskim, słowackim oraz polskim. Znalazło to swoje odzwierciedlenie m.in. w zmianach nazw miejscowości, np. z Uście Wołoskie na Uście Ruskie102.

Według A. Fastnachta, najstarsze zapiski o Wołochach na ziemi sanockiej pochodzą z 1377 r.103 Wzmianki na temat Walachus, jak określano Wołochów w XIV- i XV-wiecznych przywilejach, znalazły się w Żywocie Błogosławionej

Kunegundy Jana Długosza, w opisie napadu na Nowy Sącz w 1406 r.104 Według badaczy osadnictwo z elementem ludności rusińskiej miało miejsce przy loka-cji Uścia Wołoskiego w 1413 r., Rychwałdu w 1417 r., Bednarki i Myscowej w 1420 r., a Klimkówki w 1435 r.105 Natomiast „wspomnki pilzneńskie”, infor-mujące o przypadku śmierci wołoskich pasterzy wraz ze stadami z powodu ostrej zimy, są dowodem na to iż, jeszcze końcem XV w. część z Wołochów nie posia-dała stałych domostw. Kulminacja nasilenia kolonizacji rusko-wołoskiej przypada na wiek XVI, zwłaszcza po roku 1550 dla Beskidu Niskiego oraz południowej

98 M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny…, s. 17; idem, Początki kształtowania się polsko-ruskiej

rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków 1991, s. 68; A.A. Zięba, Wokół sporów o etnogenezę…, s. 21.

99 A.A. Zięba, Wokół sporów o etnogenezę…, s. 22; J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa historycznego…, s. 144; J. Nalepa, op. cit., s. 141.

100 K. Dobrowolski, Migracje wołoskie…, s. 8; J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa historycznego…, s. 75.

101 J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa historycznego…, s. 156.

102 Zob. J. Nalepa, op. cit., s. 141.

103 A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi…, s. 217.

104 J. Nalepa, op. cit., s. 137; zob. J. Długosz, Vita Beatae Kunegundis. Opera omnia, t. 1, Kraków 1887, s. 320.

części Bieszczadów106. W literaturze przedmiotu rozbieżności budziła kwestia etniczności osadników wołoskich, część z badaczy podkreślała etniczny charak-ter owych grup107, część jednakże widziała w nich wyspecjalizowaną pasterską