rywalizacji o Łemków
W drugiej połowie XIX w. działalność zwolenników ugrupowań narodowych przybierała zinstytucjonalizowane formy. Na przełomie lat sześćdziesiątych i sie-demdziesiątych XIX w. we Lwowie powstały najważniejsze ukraińskie instytucje, tj. społeczno-oświatowa „Proswita”, zajmująca się organizacją szkolnictwa dla dorosłych i wydawnictwem publikacji w języku ukraińskim, oraz Towarzystwo im. Tarasa Szewczenki, które z czasem przerodziło się w instytut naukowy. Grupo-wali się wokół nich najwybitniejsi działacze, przedstawiciele inteligencji tj. adwo-kaci, lekarze oraz nauczyciele gimnazjalni m.in. Julian Romańczuk, Aleksander Barwiński czy Omelian Ohonowski58. W reakcji na powstanie ukraińskich orga-nizacji, środowisko rusofi lskie utworzyło w 1873 r. Towarzystwo im. Mychajła Kaczkowskiego59, z inicjatywy księdza greckokatolickiego Iwana Naumowycza,
55 B. Wójtowicz-Huber, Rola Kościołów…, s. 195, zob. H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów…, s. 165.
56 Po wyborach parlamentarnych w 1907 r., pięciu staroruskich posłów utworzyło wraz z Ukraiń-cami klub parlamentarny pod nazwą „Ruthenicher Klub”, celem „reprezentacji i obrony interesów narodowości rusińskiej i zapewnienia jej samodzielnego rozwoju politycznego, ekonomicznego, socjalnego i kulturalnego”. Dopiero pod naciskiem obozu rusofi lskiego posłowie Dmytro Markow oraz Mykoła Hlibowicki wystąpili ze stowarzyszenia. Zjazd starorusko-rusofi lski 15 lipca 1907 r. stanął na stanowisku próby utworzenia odrębnego klubu parlamentarnego. W. Kołpaczkiewicz,
Na granicy…, s. 51.
57 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 27.
58 H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów…, s. 166.
59 Mychajło Kaczkowski (1802–1872) – staroruski działacz społeczny i polityczny, założyciel czasopisma „Słowo” oraz funduszu stypendialnego przy Domu Narodowym we Lwowie na
pełniącego wówczas funkcję posła w austriackim parlamencie. Na zjeździe zało-życielskim w Kołomyi postawiono za cel towarzystwa pracę oświatowo-kulturalną wśród ludu. Rok później instytucję przeniesiono do Lwowa60. Oba ugrupowania przystąpiły do rozwoju sieci stowarzyszeń w Galicji Wschodniej, a następnie na Łemkowszczyźnie. Dalsza intensyfi kacja działalności ruchów narodowych poprzez zakładanie wszelkiego rodzaju instytucji oraz stowarzyszeń ekonomiczno-oświa-towych przypadła na pierwszą połowę XX w.61
Na Łemkowszczyźnie powstały rusofi lskie czytelnie Towarzystwa im. Mychajła Kaczkowskiego, organizacji przez wydawane comiesięczne publikacje propagującej historię Rusi, wiedzę na temat hodowli zwierząt, uprawy roli, prowadzenia gospo-darstwa domowego, oraz krzewiące świadomość narodową62. Towarzystwo wyda-wało czasopismo „Nauka”, prowadziło również fundusz stypendialny dla młodzieży szkolnej63. W statucie postawiono za cel krzewienie zamiłowania do ruskiej wiary, obyczajów, a także kształtowanie odpowiednich wzorców poprzez organizację spo-tkań artystycznych i propagowanie kultury64. W 1901 r. fi lia powstała w Sanoku, rok później w Krynicy, tym samym obejmując zasięgiem powiat sądecki, grybow-ski, jasielski oraz gorlicki. W celu powołania czytelni należało zwerbować wśród społeczności danej wsi dwunastu chętnych. Do 1912 r. zorganizowano na Łem-kowszczyźnie 109 punktów Towarzystwa, do których sprowadzano prasę w języku rosyjskim zmieszanym z mową lokalną65. Tuż przed I wojną światową w Tyliczu, Krynicy i Florynce zawiązały się rusofi lskie koła gimnastyczno-pożarnicze współ-pracujące z czytelniami im. Mychajła Kaczkowskiego. W ramach ich działalności wystawiano sztuki teatralne lub występy gimnastyczne. Wiedzę na temat Rosji szerzyły również trzy ruskie bursy, działające w Nowym Sączu, Sanoku oraz Gor-licach. Pierwsza z nich założona została w 1892 r. z inicjatywy księdza Teofi la Kaczmarczyka oraz księdza Omeliana Wenhrynowycza, czołowych działaczy ruchu rusofi lskiego na tym obszarze. Bursa edukowała z zakresu historii i literatury
rosyj-rzecz rozwoju języka ruskiego. Wspierał fi nansowo rozwój organizacji oraz czasopism zarówno rusofi lskich jak i ukraińskich, dążąc do realizacji idei jedności Rusi. V. Kubijovyć, Kachkovsky
Mykhailo, w: Encyclopedia of Ukraine, t. 2, s. 388–389, W. Osadczy, op. cit., s. 147; J. Moklak, Mychajło Kaczkowśkij…, s. 38.
60 W. Osadczy, op. cit., s. 170.
61 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 23.
62 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 55.
63 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 32.
64 Центральний державний історичний архів України, м. Львів (dalej ЦДІАЛ), ф 182 oп. 1, cп. 290, Pismo Rady Namiestnictwa Nowego Sącza do Centralnego Towarzystwa imienia Mychajła Kaczkowskiego we Lwowie, dn. 6 I 1904, k. 65.
65 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 45; В. Кубійович, Лемки, w: Енциклопедія Українознаства. Cловникова Частина…, s. 1278; П.Р. Магочій, Галичина…, s. 214; „Лемко. Народный еженедҌльникъ на лемковскомъ говорҌ, Новый Санчъ”, 8 января (21 февраля) 1913, k. 1; J. Moklak, Mychajło Kaczkowśkij…, s. 38; zob. П. Трохановскій,
Теофіль Качмарчык, „Лемківскій Календар”, Лігниця 1994, s. 53; ЦДІАЛ ф 182 oп. 1, cп. 42,
Товариство ім. Михаила Качковсього м. Львів, Інформації на звіти про організаційну на пропагандистську в м. Криниці, k., 37; ЦДІАЛ ф 182 oп. 1, cп. 69, k. 27; ЦДІАЛ ф 182 oп. 1, cп. 92, Листи від повозанованих читалень в селі Злочькому Ново-Санівського, k. 3.
skiej66. Działalność czytelni Mychajła Kaczkowskiego zyskała popularność wśród Łemków, sukces ten należy tłumaczyć konserwatywnością ludności przywiązanej do tradycji ruskiej67. Aktywność obozu rusofi lskiego cechowała się rozwojem kul-tury oraz oświaty, a także odpowiednim wykorzystaniem podatnego gruntu pod prowadzenie agitacji. Wydaje się, że sukces wynikał także z intensyfi kacji dzia-łań ruchu szukającego na terenie łemkowskich wiosek nowego obszaru wpływów.
Największe zainteresowanie Łemkowszczyzną przejawiali w obozie ukraińskim działacze skupieni wokół „Proswity”. Organizacja ta opracowywała i wydawała podręczniki szkolne, książki oraz prasę w etnolekcie kijowsko-połtawskim. Pro-wadziła również fundusz stypendialny dla młodzieży szkolnej68. Początek rozwoju ukraińskiego ruchu na obszarze zamieszkanym przez ludność łemkowską nastąpił wraz z założeniem czytelni na terenie Nowego Sącza w 1902 r. W roku następnym fi lie organizacji powstały w Sanoku i Jaśle, gdzie jednym z czołowych działaczy był ksiądz greckokatolicki Omelian Konstantynowycz. Do 1912 r. zorganizowano na całej Łemkowszczyźnie 22 czytelnie ukraińskie69. 1 listopada 1911 r. utworzono przy Zarządzie Głównym „Proswity” we Lwowie specjalną Komisję do Spraw Łemkowszczyzny, która miała dbać o rozwój kulturalno-oświatowy tego regionu; m.in. poprzez prowadzenie ankiet wśród odwiedzających punkty towarzystwa badała zainteresowania czytelników, którym następnie próbowała sprostać. Oferta wydawnicza przygotowana na podstawie wyników ankiet miała przyczynić się do rozwoju orientacji proukraińskiej wśród Łemków70. Z Galicji Wschodniej przy-bywali do Nowego Sącza ukraińscy aktywiści, z zamiarem rozpoczęcia współpracy z duchownymi greckokatolickimi. Jednym z najbardziej zaangażowanych działa-czy na tymże obszarze był Wasyl Jaworski (1854–1926), który wspierał fi nansowo rozwój ruchu. Dzięki jego pomocy zbudowano w Nowym Sączu greckokatolicką cerkiew oraz uruchomiono instytucję fi nansową Łemkowski Bank, działającą w latach 1903–191371. W 1902 r. w Nowym Sączu powstała ukraińska bursa dla 50 uczniów, sfi nansowana przez Wasyla Jaworskiego; prowadzona była przez księdza Zachariasza Łechickiego. Obie sądeckie bursy w 1902 r. zrzeszały 110 skich uczniów. W 1908 r. zorganizowano „ruskie bursy” dla ludności łemkow-skiej w Sanoku oraz Gorlicach72. W tym czasie powstały również koła ukraińskiej organizacji Krajowego Towarzystwa Gospodarczego „Silskyj Hospodar”, eduku-jące w kwestiach rolniczych. Zadaniem organizacji była praca nad podniesieniem
66 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 24; H. Duć-Fajfer, Z historii Ruskiej Bursy
w Gorlicach, „Płaj” 27, 2003, s. 87.
67 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 80; idem, Mychajło Kaczkowskij…, s. 61.
68 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 32.; zob. В. Кубійович, Лемки…, s. 1275–1280;
idem, Prosvita, w: Encyclopedia of Ukraine, Toronto 1993, s. 245; О.В Малюма, op. cit., s. 35.
69 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 27; J. Moklak Mychajło Kaczkowskij…, s. 60.
70 ЦДІАЛ ф 348, oп. 1, cп. 111, Протоколиіь засідань членів „Лемківської комісії” рпи ГоловнійЬ управі Товариства у ЛЬвові, k. 4.
71 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 32; Ф. Коковсъкий, Лемківські републикй, w: „Історичний Калэндар-Альманах Червоної Калини на 1935 рік”, Львів 1934, s. 115; zob. В. Кубійович, Лемки…, s. 1275–1280.
72 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 24; zob. P. Wroński, Szkolnictwo na
poziomu życia ludności łemkowskiej przez pośrednictwo z instytucjami admi-nistracyjnymi oraz fi nansowymi, zakładanie spółdzielni mleczarskich czy dbanie o sprzedaż zbóż. Ponadto fi lie Towarzystwa miały organizować kursy i szkoły rolnicze, wydawać pisma o tematyce rolniczej i ekonomicznej, w końcu otwierać biblioteki i czytelnie73. W 1910 r. na całej Łemkowszczyźnie działało trzydzieści osiem kółek, w tym sześć w powiecie nowosądeckim74.
Przybyła na teren Łemkowszczyzny zachodniej inteligencja ukraińska osiedlała się w Nowym Sączu, jej głównym celem był rozwój na tym obszarze organizacji społeczno-kulturalnych oraz oświatowych, zwłaszcza „Proswity”. Pomimo wzmo-żonej działalności mającej zdobyć zainteresowanie ludności łemkowskiej, starania te początkowo nie przynosiły większych rezultatów. Na zjeździe w 1906 r., delegat Zarządu Głównego Iwan Bryk ubolewał, że Łemkowie nie należą do towarzystwa, które powstało w celu ich zrzeszania. W literaturze przedmiotu przyjęto, iż program działaczy ukraińskich był wyraźnie radykalny i jednostronny, nieuwzględniający cech odróżniających ludność łemkowską, dlatego też teren Łemkowszczyzny miał wydawać się im w pełni opanowany przez orientacje rusofi lską, bez możliwości zaszczepienia ukraińskiej myśli narodowej75. Włodzimierz Kubijowicz w
Ency-klopedii Ukrainoznawstwa podkreślił, iż problem rozwoju ruchu ukraińskiego na
Łemkowszczyźnie wynikał z jej peryferyjnego położenia oraz braku inteligencji ukraińskiej na tym obszarze76. Wydaje się jednak, że główna przyczyna niepopular-ności ukraińskiego ruchu wśród Łemków leżała w konserwatywniepopular-ności tej ludniepopular-ności, niezorientowanej w nowinkach politycznych oraz w rozróżnieniu jej własnej tożsa-mości w kontekście kontrastu tutejszy – obcy. Jak również chronologii pojawienia się poszczególnych ruchów polityczno-społecznych na Łemkowszczyźnie77. Warto zwrócić również uwagę na fakt, że Nowy Sącz był polskim miastem.
Znacznie skromniej wyglądał rozwój polskich instytucji kulturalno-oświatowych na Łemkowszczyźnie. W Nowym Sączu w 1892 r. koła terenowego, z inicjatywy Towarzystwa Szkoły Ludowej (TSL), krakowskiego stowarzyszenia edukacyj-nego, zaopatrującego szkoły w pomoce naukowe oraz tworzącego i wspierającego rozwój bibliotek i świetlic. Z powodu rozwiniętej działalności fi lii Towarzystwa
73 M.in. takie kółko powstało w Muszynie w 1908 r.; APKr StPNS 74, List do założycieli Kra-jowego Towarzystwa „Silskyj Hospodar” na ręce ks. Iwana Kaczmara proboszcza w Muszynie, z dn. 3 XI 1920, b.p.; ibidem, Pismo fi lii krajowego towarzystwa gospodarczego „Silskyj Hospodar” do Starostwa Powiatowego w Nowym Sączu, z dn. 3 XI 1920 r., b.p.; ibidem, Устав Краевоґо Товариства ґосподарсоґо Сїльский Носподар філїя в мушинї. b.p., Галицкая Русь, nr 63, Lwów 29 III 1892, b.p.
74 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 32.
75 Ibidem; H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 55.
76 В. Кубійович, Лемки…, s. 1276.
77 Ocenę, iż ruch ukraiński wydawał się ludności obcy, wywodzę z chronologii pojawienia się poszczególnych ruchów polityczno-społecznych na Łemkowszczyźnie. Używając sformułowania „obcy” lub opisując trudności działczy ukraińskich na Łemkowszczyźnie, odwołuję się często do opinii ich samych, przytaczanych w sprawozdaniach na konferencjach Proswity czy Komisji Łemkowskiej. Również w ukraińskiej prasie pojawiały się artykuły akcentujące trudności pracy działaczy ukraińskich na Łemkowszczyźnie do I wojny światowej, przedstawiając ten obszar jako opanowany przez rusofi li.
im. M. Kaczkowskiego i „Proswity” na Łemkowszczyźnie, skierowane do Polaków TSL nie cieszyło się zainteresowaniem Łemków; tym bardziej, że koła towarzystwa zakładano na terenie zamieszkanych przez ludność polską miast, m.in. na terenie Muszyny oraz Krynicy w 1904 r. (w tym samym roku w Tyliczu otwarto czytelnię, a w roku 1914 dom ludowy). Organizowano również kursy dla analfabetów, naukę rzemiosła oraz chałupnictwa; ludność łemkowska jednak nie korzystała z oferty szkół zawodowych (wspólna edukacja występowała na poziomie szkolnictwa śred-niego, m.in. w roku szkolnym 1914/1915 do gorlickiego gimnazjum uczęszczało 365 Polaków i 56 Rusinów)78.
Obok wymiaru edukacyjnego oraz kulturalnego ogromną rolę propagandową wśród ludności łemkowskiej odgrywała prasa. Na teren Łemkowszczyzny kolpor-towano czasopismo staroruskie „Haliczanin” i rusofi lskie: „Przykarpacka Ruś”, „Ruskie Słowo”, „Ruska Prawda”, a także pisma ukraińskie: „Diło”, „Hromadski Hołos”, „Swoboda”, „Rusnak”, „Hospodarska Czasopyś”79. Wraz z postępującą akcją propagandową działacze poszczególnych organizacji stworzyli prasę skierowaną do mieszkańców Łemkowszczyzny, wydawaną początkowo we Lwowie, a z czasem w Nowym Sączu. Przed I wojną światową istniały dwa liczące się wydawnictwa dla ludności łemkowskiej. Pierwszym był rusofi lski „Łemko – gazeta dla naroda” [„Лèмко газèта дла народа”], powstały we Lwowie w 1911 r. jako dodatek do „Przykarpackiej Rusi”, pod redakcją Hryhorija Hanulaka. Pomimo starań utworzenia go od razu na terenie Nowego Sącza, było to możliwe dopiero po kilku miesiącach. Wraz z przemieszczeniem wydawnictwa redaktorem został dr Aleksander Hassaj; zastąpiony następnie przez Iwana Andrejkę80. Periodyk, wydawany w nakładzie 2 tys. egzemplarzy, informował o bieżących wydarzeniach, jak również o kulturze, sprawach społecznych, politycznych, religijnych oraz o prowadzeniu gospodarstwa domowego, sadownictwa, zasadach higieny oraz o działalności Towarzystwa im. Mychajła Kaczkowskiego81. Na jego łamach pisano jednocześnie o emigracji do Stanów Zjednoczonych oraz Kanady, publikując m.in. listy emigrantów82. Wiele uwagi poświęcano także informacjom o pogrążonych w wojnie Bałkanach, jak również sytuacji ludności rusińskiej na Węgrzech83. W jego redakcję zaangażo-wana była staroruska i łemkowska inteligencja. Celem gazety była, jak się zdaje, edukacja ludności łemkowskiej oraz propagowanie wśród niej rosyjskiej świado-mości narodowej84. Na łamach czasopisma działacze rusofi lscy domagali się łem-kowskich reprezentantów w parlamencie, powołując się na swoje prawa wyborcze. Podkreślali ruskie korzenie Łemków, odróżniające ich od Polaków, nawołując do uczęszczania do rodzimych czytelni oraz prenumeraty rusofi lskich gazet85.
78 В. Кубійович, Лемки…, s. 1278; A. Zięba, Tożsamość…, s. 64, H. Duć-Fajfer, Z historii Ruskiej
Bursy…, s. 86; P. Wroński, Szkolnictwo…, s. 98.
79 Dokument Ruscy mieszkańcy gór…, instrukcja wojskowa z 1914 r., „Magury” 1985, s. 98–99.
80 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 286–287.
81 Ibidem, s. 287.
82 „Лемко. Народный еженедҌльникъ на лемковскомъ говорҌ”, Новый Санчъ, 8 января (21 февраля) 1913, nr 7, k. 1.
83 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 288.
84 „Лемко”, Новый Санчъ, 8 января (21 февраля) 1913, nr 7, k. 2.
Szeroko rozwinięta była również strona informacyjno-reklamowa i propagan-dowa periodyku, która przez propagowanie ruskich przedsiębiorstw miała na celu budowanie izolacjonizmu grupowego: „Swój do swego! Tego zawołania trzymają się wszystkie rozumne narody, a przez to dochodzą one do siły wewnętrznej i do poważania u innych. Pora, by już zrozumieć to i nam, Rusinom i wszędzie, i we wszystkim wspierać swoich ruskich kupców, swoich ruskich rzemieślników, swo-ich adwokatów, lekarzy swe ruskie kasy itd., itd. Zwracam na to uwagę w naszej gazecie dlatego, że tu, u nas, na Łemkowszczyźnie, a mianowicie w Muszynie, otworzył ostatnio kancelarię adwokacką nasz Rusin Dr Semen St. Bułyk. Otóż, jeśli my, Łemkowie z całej okolicy, będziemy udawać się we wszystkich sprawach po poradę prawną i pomoc do swego ruskiego adwokata Dra Semena S. Bułyka w Muszynie – to zapewnimy mu bardzo dobre utrzymanie nawet bez Polaków i Żydów. Za to z kolei chcemy się spodziewać, że Dr Semen S. Bułyk, jako nie-zależny Rusin, weźmie żywy udział w naszej łemkowskiej, ruskiej, narodowej dzia-łalności”86. Na łamach „Łemka” publicyści rusofi lscy skupiali się szczególnie na konfl ikcie z agitatorami ukraińskimi, szeroko pisząc o szkodliwej działalności czy propagandzie ukraińskich nauczycieli: „w części poprzedniego artykułu wskazano na tendencje demoralizowania łemkowskich wsi doktryną nauczycieli ukraińskich. Już w pierwszej części artykułu zaznaczyliśmy, że nauczyciele ukraińscy dobrze zrozumieli swoją rolę na Łemkowszczyźnie, co słyszy za plecami władza i dlatego wprowadzają porządek na Łemkowszczyźnie, jakby w jakim dzikim kraju, gdzie im można wszystko robić. Z tej przyczyny nauczyciele Ukraińcy na Łemkowszczyźnie w parafi ach, w których pozajmowali posady nauczycieli, zachowują się prowoka-cyjnie”87. Powstanie czasopisma rusofi lskiego skierowanego specjalnie do Łemków, spisanego w ich dialekcie, wydaje się niezmiernie ważnym wydarzeniem. Pomimo iż nie było to pismo w pełni łemkowskie, przyczyniło się do upowszechnienia mowy lokalnej w formie literackiej. Duży wpływ na jego rozwój mieli działacze staroruscy, współpracujący z obozem rusofi lskim. Język czasopisma świadczy o tym, iż czynny udział w jego publikowaniu brała inteligencja łemkowska.
W międzyczasie na terenie Nowego Sącza, rozpoczęło działalność ukraińskie czasopismo „Pіdgіrsʹkij dzwіn. Dwotiżniewik połiticznij, proswіtno-naukowij і gospodarskіj” [„Podgórski Dzwon. Dwutygodnik polityczny, oświatowo-naukowy i gospodarczy”] pod redakcją Hryńka Kłymowycza. Czasopismo wydawane było w języku ukraińskim, upodobnionym sztucznie do etnolektu łemkowskiego. Działało od 23 stycznia do 21 listopada 1912 r., początkowo w Sanoku, a następnie na Sądec-czyźnie, w opozycji do czasopisma „Łemko”. Było głównie skierowane do łemkow-skich nauczycieli oraz księży, którzy następnie mieli rozpowszechniać zaczerpnięte z gazety idee wśród ludu. Działacze ukraińscy na łamach pisma wprost pisali o tym, że przeznaczeniem periodyku jest walka z rusofi lstwem oraz polskim bezprawiem.
86 Cyt. za: H. Duć-Fajfer, Literatura…, s. 291. Obok reklamy kancelarii adwokackiej Semena Bułyka, na łamach Łemka zamieszczano m.in. reklamy Ruskiego Towarzystwa Kredy-towego „Niwa” oraz Łemkowskiej Kasy. Лемко, 22 февраля (7. Марта) 1913, nr 9, k. 1;
ibidem, k. 5.
87 „Лемко. Газета на языцҌ, наближенномЪ до лемковского говора”, 28 XI 1912, nr 37, Новый Санчъ 1912, k. 18.
Skupiali się przede wszystkim na nagłaśnianiu konfl iktów na tle narodowościowym. Czasopismo nie zyskało popularności i po niespełna roku działalności upadło88.
Publikacją, uznaną przez H. Duć-Fajfer za niezależną od przesłanek narodo-wych, było trzecie z kolei założone w Nowym Sączu pismo „Swiat. Prosiatitielnyj dwomisiacznik” [„Świat. Dwumiesięcznik oświatowy”], szerzące informacje z kraju i ze świata, które stało się na Łemkowszczyźnie niezwykle popularne. Czasopismo wydawane było w jazyczije, wg Duć-Fajfer celem szerszego zasięgu społecznego. Powstało w 1914 r., jego redaktorem i wydawcą był Roman Prysłopski, proboszcz z Żegiestowa. Zdołano wydać jedynie trzy numery, gdyż działania wojenne prze-rwały jego edycję89. Istnienie niezależnego czasopisma wskazywać mogłoby, iż na początku XX w. inteligencja łemkowska mogła posiadać już pełne rozeznanie w sytuacji politycznej. Pytaniem otwartym pozostaje, czy utworzenie wolnego od ideologicznych wpływów czasopisma mogło być reakcją na propagandę prasy narodowej galicyjskich ugrupowań? Możliwe jest także, że uniwersalna gazeta dla „mieszkańców Rusi” była odzwierciedleniem staroruskich ideałów wśród miejscowej inteligencji. Najbardziej prawdopodobne wydaje się jednak, iż było to czasopismo rusofi lskie, mające na celu popularyzację użycia jazyczije.
Instrumentalizacja aspektu wyznaniowego w rywalizacji o wpływy na Łemkowsz-czyźnie doprowadziła na przełomie 1911/1912 r. do konwersji z wyznania greckoka-tolickiego na prawosławne. Wydarzenia te miały swój początek na naradzie działaczy rusofi lskich z rosyjskimi przedstawicielami kręgów cerkiewno-nacjonalistycznych w klasztorze w Poczajowie, 3 sierpnia 1911 r., gdzie ustalono program krzewie-nia prawosławia na terenie Galicji. Podstawowym kierunkiem działań miało być wykształcenie pochodzących z tego obszaru alumnów na prawosławnych duchow-nych, którzy następnie mieli prowadzić misję nawracania w rodzimych dekanatach greckokatolickich. Podatny grunt pod powodzenie akcji miały stanowić te parafi e, w których dochodziło do konfl iktu między wiernymi a proboszczem na tle material-nym, zwłaszcza w kwestii opłat za posługi religijne90. Akcja była także wymierzona w ukrainizację, prowadzoną przez część z duchownych grekockatolickich wśród wiernych91. Duchowieństwo greckokatolickie, współpracujące z ukraińskimi orga-nizacjami kulturalnymi i politycznymi, popierało dążenia działaczy ukraińskich do uczynienia z Kościoła greckokatolickiego głównego elementu samoidentyfi kacji naro-dowej dla ludności ukraińskiej. Sprawę wspierał metropolita Andrzej Szeptycki, który od chwili objęcia tronu metropolitarnego Kościoła greckokatolickiego przeprowadzał jego ukrainizację, jak również dążył do wyznaniowego oraz społeczno-etnicznego zjednoczenia narodu ukraińskiego i rozwoju ukraińskich instytucji i szkolnictwa92.
88 H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie…, s. 294–296.
89 Ibidem, s. 300.
90 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 29. W. Osadczy, op. cit., s. 542.
91 B. Huber-Wójtowicz, Konwersje Łemków na prawosławie w przededniu I wojny światowej –
prze-słanki polityczne, socjalne i kulturowe, w: Łemkowie, Bojkowie, Rusini. Historia, współczesność, kultura materialna i duchowa, t. 5, Zielona Góra 2015, s. 345.
92 J. Mencel, Mniejszość ukraińska w Polsce – kwestie wyznaniowe i religijne, Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość 9, 2012, s. 87; J. Moskałyk, Metropolita Andrzej Szeptycki wobec wyzwań
Przybywający na obszar Łemkowszczyzny duchowni greckokatoliccy kierowali s ię więc misją zjednoczenia ludności łemkowskiej z narodem ukraińskim.
Do pierwszych konwersji ludności łemkowskiej doszło na terenie miejscowości Grab w powiecie gorlickim, gdzie powrócił wykształcony w seminarium w Żyto-mierzu Maksym Sandowycz, prowadzący agitację za zmianą wyznania także pod pretekstem działalności społecznej93. Budując autorytet poprzez wsparcie mate-rialne dla ubogich, odprawiał nabożeństwa w liturgii prawosławnej w zaadapto-wanych na prowizoryczne kaplice zagrodach lub domostwach94. Rozpoczął także budowę cerkwi, fi nansowaną przez rusofi li. Działalność duchownego doprowadziła do zgłoszenia w 1911 r. w starostwie jasielskim ponad 200 konwersji mieszkańców Grabu i Wyszowatki, zachęconych brakiem opłat za posługi religijne95. Wydaje się, iż oprócz korzyści materialnych neofi tyzm Łemków był dyktowany wyideali-zowanym obrazem Rosji96. Z czasem zanotowano zmiany konfesji w sąsiednich miejscowościach. Wiosną 1912 r. za sprawą działalności greckokatolickiego księ-dza o sympatiach rusofi lskich, Mychajła Jurczakiewycza, doszło do fali konwersji w gminie Czyrna97. Władze monarchii austriacko-węgierskiej potraktowały rozwój prawosławia jako zagrożenie. Wydano zakaz zgromadzeń dla ludności Grabu98.
Maksym Sandowycz został aresztowany pod zarzutem zdrady stanu, tj. dążenia do oderwania ziem austriackich i wcielenia ich do Rosji. Oskarżono go także o nielegalną działalność duszpasterską oraz szpiegostwo na rzecz caratu, proces zakończył się jednakże uniewinnieniem99.
Największy wpływ na uwikłanie wyznania w walkę pomiędzy ugrupowaniami narodowymi miał fakt, iż przeważnie działaczami poszczególnych ruchów byli księża, prowadzący swą walkę ideologiczną również z ambon. Sprawę ułatwiały także wewnętrzne tarcia w Kościele greckokatolickim i lekceważący stosunek do łemkowskich duchownych; które odpowiednio wykorzystała rusofi lska prasa. „Łemko” z 28 listopada 1912 r. donosił o wrogim nastawieniu inteligencji ukraiń-skiej do staroruskich i rusofi lskich księży, działającej za przyzwoleniem episkopatu przemyskiego, „który nie dość, że nie wstawił się w obronie pokrzywdzonych to miał mieć za złe rusofi lskim księżom, że stawiali opór ukraińskiej prowokacji”100. Z tego też powodu część z duchownych łemkowskich pomimo przynależności