Polityka narodowościowa III Rzeszy na okupowanych terenach na okupowanych terenach

W pierwszej fazie działań II wojny światowej, w wyniku podziału ziem Rzeczpo-spolitej, Łemkowszczyzna w całości znalazła się pod okupacją niemiecką, w tzw. Generalnym Gubernatorstwie (dalej GG) ze stolicą w Krakowie. Podbój państwa polskiego w 1939 r. był elementem polityki wielkiej „przestrzeni życiowej”

(Leben-sraum), a więc zdobycia obszarów Europy Środkowej i Wschodniej oraz

przekształ-cenia ich, poprzez germanizację oraz wyeliminowanie innych niż niemiecka nacji1. Według tej części nazistowskiej ideologii, opartej na sloganach Hansa Grimma „Narodu bez ziemi”, przeludnienia Rzeszy oraz micie braku przestrzeni niezbęd-nej do egzystencji, ludność zamieszkująca te tereny miała zostać wynarodowiona i zdegradowana do roli niewolników, względnie wypędzona lub poddana masowej eksterminacji, a na jej miejsce planowano osiedlić Niemców sprowadzonych ze Wschodu2. Agresywny postulat powiększenia Lebensraum, który stał się głównym napędem polityki narodowych socjalistów i idee fi xe Adolfa Hitlera, spotkał się z przychylnością części elit politycznych, wojskowych i gospodarczych w Rzeszy Niemieckiej. Naukowych fundamentów, dostarczyły ustalenia nowego kierunku badawczego  – geopolityki, której głównym przedstawicielem w latach trzydzie-stych był Karl Haushofer3. Rzekoma potrzeba Lebensraum na Wschodzie, jak również teoria „wyższości rasowej” narodu niemieckiego stały się podstawą kon-cepcji przebudowy całej Europy. Założenia te doprowadziły do realizacji polityki

1 B. Musiał, Niemiecka polityka narodowościowa w okupowanej Polsce w latach 1939–1945, w: „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 6, s. 13; zob. M. Zgórniak, „Lebensraum” w doktrynie politycznej

i wojskowej III Rzeszy, „Studia Historyczne” 1980, z. 4; A.L. Szcześniak, Plan Zagłady Słowian. Generalplan Ost, Radom 2001; Generalny Plan Wschodni, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1990;

A. Eisenbach, Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961; A. Wolf-Powęska, Doktryna

geopolityki w Niemczech, Poznań 1979; J.W. Borejsza, Antyslawizm Adolfa Hitlera, Warszawa 1988.

2 B. Musiał, op. cit., s. 15; Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970, s. 17.

3 I. Heinemann, Rasa, ziemia, niemiecka krew. Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS i nowy porządek

przesiedleń, przejawiającej się selekcją rasową, przymusowymi wpędzeniami oraz polityką osadniczą obszarów okupowanych4.

Po opanowaniu terenu Polski, przystąpiono do zrealizowania celów polityki Hitlera. Rozwiązano administrację wojskową oraz wprowadzono niemiecką admini-strację cywilną. Zdobyte tereny podzielono na dwie części; zachodnią włączono do Rzeszy Niemieckiej (województwa pomorskie, poznańskie, górnośląskie, część łódz-kiego, część kielecłódz-kiego, zachodnia część krakowsłódz-kiego, część Mazowsza, powiat suwalski), łącznie 91  974 km2 obszaru5. Z reszty ziem centralnej i południowej Polski utworzono Generalne Gubernatorstwo, na mocy dekretu z 12 października 1939 r., z ziem województwa lubelskiego, oraz części województw warszawskiego, łódzkiego, krakowskiego z Krakowem, a także zachodniej części województwa lwowskiego, ale bez Lwowa. Nowo powstałe Gubernatorstwo, liczące ogółem ok. 96 tys. km², zostało podzielone na cztery dystrykty: warszawski, krakowski, lubelski i radomski. Po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki obszar ten został powiększony o resztę ziem województwa lwowskiego, jak również o wojewódz-two stanisławowskie i tarnopolskie, z których uwojewódz-tworzono piąty dystrykt  – Gali-cję, rozszerzając Gubernię do 145 tys. km2 obszaru6.Według dokumentacji Rady Opiekuńczej ludność GG w jego początkowych granicach stanowiła ok. 12 mln, z czego 10 mln było narodowości polskiej, 1,380 mln żydowskiej, natomiast 420 tys. narodowości ukraińskiej (w tym ludności łemkowskiej), ponadto w pierwszym okresie wojny na teren GG miało, wg sprawozdania Rady Opiekuńczej, napłynąć ok 100 tys. Ukraińców7.

Jednym z założeń niemieckiej polityki było możliwie jak największe roz-drobnienie narodowościowe okupowanych ziem8. Według wytycznych komisarza ds. umocnienia niemczyzny Heinricha Himmlera za odrębne narody obok Polaków i Żydów planowano uznać Ukraińców, Białorusinów, Górali, Łemków i Kaszubów9. Ukraińcom w zamian za lojalność wobec III Rzeszy generalny gubernator Hans Frank umożliwił użycie języka ukraińskiego jako urzędowego oraz rozwój kultury10.

4 Ibidem, s. 27.

5 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy…, s. 66.

6 A. Wrzyszcz, Hierarchia aktów prawnych wprowadzonych przez okupanta niemieckiego w

Gene-ralnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 22, s. 696;

Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy…, s. 102.

7 W dokumencie szacowano, iż we wrześniu 1939 r. łączna liczba ludności ukraińskiej i łemkowskiej wynosiła 420 tys. osób, po wybuchu wojny na teren nowo utworzonego Gubernatorstwa napłynąć miało ok. 100  tys. osób narodowości ukraińskiej. AAN GG 1504, Rada Główna Opiekuńcza. Opracowania na temat podziału darów i subwencji między poszczególne grupy narodowościowe w GG. Ludność Generalnej Guberni, k. 22.

8 K. Nowakowski, Sytuacja polityczna…, s. 348.

9 15 V 1940 Heinrich Himmler powiedział „Nie mamy żadnego interesu, by jednoczyć wszystkie ludy wschodnie […] wprost przeciwnie, chcemy ich rozbić na wiele części i odłamów […] tak abyśmy mieli do czynienia nie tylko z Polakami i Żydami, ale również z Ukraińcami, Białoru-sinami, Góralami, Łemkami, Kaszubami […]. Zresztą nawet w niemieckim Volku są odłamy i cząstki, które musimy przesortować”. cyt. za: G.E. Schaff t, Od rasizmu do ludobójstwa.

Antropo-logia w Trzeciej Rzeszy, Kraków 2006, s. 94; Zob. A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienie…, s. 86.

10 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej oddział w Krakowie (dalej AIPN Kr) 075/125 t. 1, k. 105, AIPN Kr 075/8 t. 4, Materiały operacyjne dotyczące działalności Ukraińskiej Powstańczej

15 maja 1940 r. Heinrich Himmler przedstawił memoriał polityki narodowościo-wej Kilka myśli o traktowaniu obcych narodowości na Wschodzie, w którym zawarł kwestie najistotniejsze w prowadzeniu polityki narodowościowej na okupowanych ziemiach: „W postępowaniu wobec obcych narodowości na Wschodzie musimy dbać o to, aby uznać i pielęgnować tak wiele odrębnych narodowości, jak to tylko możliwe, a więc obok Polaków i Żydów, także Ukraińców, Białorusinów, Górali, Łemków i Kaszubów. Jeśli jeszcze gdzieś można znaleźć odpryski narodów, to również je. [...] Lecz nawet wewnątrz grup narodowych nie mamy interesu, aby je doprowadzić do zjednoczenia i wielkości, a być może nawet stopniowo wpoić im świadomość i kulturę narodową, ale powinniśmy rozłożyć je na niezliczone małe odłamki i okruchy. [...] Gdyż tylko dzięki temu, że rozłożymy tę całą narodowo-ściową breję, składającą się z 15 mln w GG i 8 mln w prowincjach wschodnich, będziemy mogli przeprowadzić rasowe odsianie, które musi być fundamentem naszych rozważań, wyłowić z tej brei jednostki wartościowe pod względem raso-wym, wysłać je do Niemiec i tam zasymilować. [...] Mam nadzieję na zupełne wymazanie pojęcia Żydów przez umożliwienie powszechnej emigracji wszystkich Żydów do Afryki albo gdzie indziej, do jakiejś kolonii. W pewnej perspektywie czasowej musi być możliwe doprowadzenie do zniknięcia na naszym obszarze ter-minów oznaczających takie narody, jak Ukraińcy, Górale i Łemkowie. To samo, co powiedziano na temat odpryskowych narodów, obowiązuje w odpowiednio większej skali w stosunku do Polaków”11.

„Zdobycie nowej przestrzeni życiowej” oznaczało w praktyce wprowadzenie „nowego porządku etnicznego” na obszarach okupowanych. Posłużyć do tego celu miały masowe wypędzenia i eksterminacja ludności cywilnej. „Germanizacja” Wschodu zyskała na znaczeniu za sprawą volksdeutschów z radzieckiej strefy oku-pacyjnej, którzy począwszy od jesieni 1939 r. zaczęli licznie przybywać do Rzeszy Niemieckiej. Osadnictwo volksdeutschów planowano także wykorzystać do rasowej reorganizacji zdobytych terenów. Zagłada i wypędzenia stały się środkami polityki narodowościowej, grupą która najbardziej odczuła nacisk osadnictwa volsdeutschów byli polscy Żydzi12. W październiku 1939 r. Henrich Himmler sformułował pro-gram deportacji z okupowanych obszarów. Ludność polską i żydowską planowano przesiedlić do GG z wcielonych do Rzeszy terenów w ramach etnicznego oczysz-czenia terytorium, na których projektowano osiedlić sprowadzonych ze Wschodu volksdeutschów. Na początku 1940 r. ukazał się pierwszy plan przebudowy tere-nów wschodnich, przygotowany w Wydziale Planowania komisarza ds. umacniania niemczyzny, tzw. pierwszy Generalny Plan Wschodni, zakładający czterokrotne zwiększenie liczby Niemców we wschodnich prowincjach Rzeszy13.

Na terenie Guberni zamierzano wykorzystać miejscową ludność do niewolniczej pracy, przy jednoczesnej próbie wyeliminowania polskiej inteligencji. Okupant

nie-Armii (UPA) na terenie powiatu nowosądeckiego, Doniesienie informacyjne z 12 XI 1949, k. 38, A. Klonder, Łemkowie sądeccy w latach 1939–1945, w: Okupacja na Sądecczyźnie, Warszawa 1979, s. 50.

11 Cyt. za: B. Musiał, op. cit., s. 16.

12 I. Heinemann, op. cit., s. 33.

miecki miał realizować swoją politykę narodowościową poprzez terror, ludobójstwo, przesiedlenia, niewolniczą pracę, wypędzenia, wywłaszczenia, a także stłumienie życia kulturalnego. Jednakże polityka ta była zróżnicowana i zależna w zależności od tego, do której z narodowości się odnosiła. W najcięższym położeniu znalazła się ludność żydowska, którą zamierzono poddać eksterminacji, z kolei dla ludności polskiej przewidziano rolę niewolniczej siły roboczej; Ukraińców i Białorusinów, pomimo chwilowego uprzywilejowania, traktowano instrumentalnie celem pod-sycania antagonizmów z Polakami14.

Pomimo podniesienia kwestii ludności łemkowskiej w memoriale Himmlera, władze okupacyjne wspierały ukraińską politykę społeczno-kulturalną w stosunku do tej społeczności, zaliczając ją do narodu ukraińskiego. Prawdopodobnie było to niewielkim ustępstwem na rzecz Ukraińców, których planowano wykorzystać do szerszych celów, m.in. w walce z polskim i żydowskim żywiołem. Warto zazna-czyć, iż nowa władza została dobrze przyjęta przez część ludności ukraińskiej, żywiącą nadzieję na wywalczenie dzięki Rzeszy Niemieckiej wolnego państwa15.

Okupacja niemiecka na Łemkowszczyźnie charakteryzowała się więc ukraini-zacją tego obszaru16. Łemków wyznania greckokatolickiego uznano za Ukraińców i przyznano im kenkarty z literą U17. W latach 1939–1941 władze okupacyjne prowadziły politykę narodowościową na terenie Łemkowszczyzny polegającą na podporządkowaniu spraw tej społeczności na korzyść działaczy ukraińskich współ-pracujących z III Rzeszą. W niemieckich publikacjach z tego okresu znalazła się klasyfi kacja łemkowskich ziem jako „etnografi cznie ukraińskich”18. Informacje na ten temat zawiera publikacja z 1940 r. autorstwa Fritza Arlta, jednego z głównych realizatorów niemieckiej segregacji rasowej, Die ukrainische Volksgruppe im

Gene-ralgouvernement19. Warto zwrócić uwagę, iż niemieccy badacze w kwestii Łem-kowszczyzny, korzystali z prac ukraińskich uczonych, zwłaszcza geografa i etnologa Włodzimierza Kubijowicza, który już od 1934 r. podejmował próby uznania Łem-kowszczyzny, Nadsania, Chełmszczyzny oraz Polesia jako „etnografi cznie ukraiń-skich ziem”, m.in. rozpowszechniając mapę etnografi czną Ukrainy na światowym

14 B. Musiał, op. cit., k. 16; zob. Cz. Madajczyk, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich, War-szawa 1961; idem, Polityka III Rzeszy…; B. Mącior-Majka, Generalny Plan Wschodni. Aspekty

ideologiczny, polityczny i ekonomiczny, Kraków 2007; Cz. Łuczak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979; M. Wardzyńska, Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009.

15 R. Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933–1945), Warszawa 1972, s. 195.

16 Ibidem, s. 193.

17 AIPN Kr 075/127, t. 1, Sprawa obiektowa kryptonim „Dan” dot. osób narodowości ukraińskiej na terenie powiatu nowosądeckiego, k. 105, AIPN Kr 075/8, t. 4, Materiały operacyjne doty-czące działalności Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) na terenie powiatu nowosądeckiego, Doniesienie informacyjne z 12 XI 1949, k. 38, A. Klonder, op. cit., s. 50.

18 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienie…, s. 84.

19 Ibidem. Chodzi tutaj o publikację F. Arlt, Die ukrainische Volksgruppe im Generalgouvernement, Krakau 1940. (Volkspolitischer Informationsdienst der Regierung des Generalgouvernements, Innere Verwaltung, Bevölkerungswesen und Fürsorge, hrsg. von Dr. Fritz Arlt; H. 1). – [Wydanej w formie 3 zeszytów dla służbowego użytku pod tytułem: Narodowo-polityczna służba informa-cyjna rządu Generalnego Gubernatorstwa, wewnętrznej administracji oraz Opieki Społecznej].

kongresie geografów w Warszawie20. Do badań nad ludnością ukraińską i łem-kowską posłużył także doktorat Włodzimierza Sokołowskiego Umfang und

Bedeu-tung der Ukrainischen Bevölkerung und Wirtschaft im Generalgouvernement, oparty

w dużej mierze na ekspertyzach Kubijowicza, w którym określił Łemkowszczyznę jako „naturalny etnografi czny ukraiński obszar”21.

Realizacją planu germanizacji były przymusowe migracje ludności, jednak na teren Łemkowszczyzny, jak inne tereny uznane za ukraińskie, nie kierowano wysiedlanych Żydów i Polaków z ziem włączonych do Rzeszy22. Prawdopo-dobnie wynikało to z planów ukrainizacji, a następnie germanizacji wyselekcjo-nowanej pod względem rasy jak również przydatności ludności, a także miało związek z planami osiedlenia na tych obszarach Niemców karpackich. Miały na Łemkowszczyźnie natomiast miejsce dobrowolne przesiedlenia na teren Związku Radzieckiego. 16 listopada 1939 r. doszło do podpisania porozumienia o wymia-nie ludności pomiędzy rządami III Rzeszy i ZSRR, w myśl którego prawem do wyjazdu objęci zostali Białorusini oraz Ukraińcy, do których zaliczono również Łemków23. Z terenów Związku Radzieckiego mieli powrócić do Rzeszy Niemcy bałtyccy (tzw. Baltendeutsche), wołyńscy (Wolhyniendeutsche) czy galicyjscy (Gali-ziendeutsche)24. W związku z umową w łemkowskich wsiach sowieccy komisarze prowadzili agitację na rzecz wyjazdu do ZSRR25. Informacje na temat przesiedleń pojawiały się na łamach „Krakiwskich Wistej”26.

Włodzimierz Kubijowicz we wspomnieniach Ukraińcy w Generalnej Guberni

1939–1941 opisał przesiedlenia ludności łemkowskiej. Zgodnie z tą relacją

naj-większe zainteresowanie wyjazdem do ZSRR wystąpiło na terenie Łemkowszczy-zny zachodniej. Kubijowicz uważał, iż mogło być ono wynikiem sympatii komu-nistycznych, jednakże przychylał się do tłumaczenia decyzji niską świadomością narodową, przez co rozumiał rusofi lską orientację Łemków. Trudno było mu jednoznacznie określić, czy przesiedleńcy chcieli zamieszkać na zunifi kowanych ziemiach ukraińskich pod bolszewickim panowaniem, czy wśród rosyjskiej

lud-20 W ten oto sposób komentował to zdarzenie „Ilustrowany Kurier Codzienny”: „Przed niedawnym czasem odbywał się w Warszawie światowy kongres geografów, w którym brał udział mało jeszcze znany «uczony» p. W. Kubijowycz. Należy przypuszczać, że sława jego teraz znacznie szerszym popłynie korytem. Otóż p. Kubijowycz – zauważmy dla ścisłości gente Ruthenus, religone greco--catholicus – zaznaczył swoją działalność na owym uczonem zebraniu tem, że wtykał wszystkim członkom kongresu (także i Polakom) swoją mapę etnografi czną Ukrainy […] złączył z Ukraińcami Łemków, nie pytając ich bynajmniej o ich zdanie, wsypał nam tęgą wyspę ukraińską tuż pod Nowym Sączem – w ogóle użył sobie”. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1934, nr 268, z dn. 27 IX, k. 2.

21 AAN GG 431, Wladimir Sokolowskyj, Umfang und bedeutung der Ukrainischen Bevölkerung und

wirtschaft im Generalgouvernement, 1943, k. 7.

22 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy…, s. 466.

23 R. Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce…, s. 194; В. Кубiйович, Українці в Ґенеральній

Губернії 1939–1941 – Історія Українського Центрального Комітету, Chicago 1975, s. 182;

A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienie…, s. 80.

24 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienie…, s. 91; zob. A. Topij, Mniejszość niemiecka na Łotwie

i w Estonii 1918–1939/41, Bydgoszcz 1998; Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, red. G. Hryciuk, W. Sienkiewicz, Warszawa 2008.

25 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienie…, s. 80; K. Nowakowski, Sytuacja polityczna…, s. 347.

ności. Ciekawym argumentem, jaki zdaniem Kubijowicza przemawiał za decyzją Łemków o wyjeździe, miał być strach przed zdominowaniem ze strony ludno-ści polskiej. Także strona polska miała prowadzić agitację za wyjazdem ludnoludno-ści łemkowskiej, a nawet posunąć się do gróźb27. Do komisji przesiedleńczych zgła-szali się zwłaszcza działacze rusofi lskiego stronnictwa; mogło to wynikać z chęci zamieszkania na terenie wyidealizowanej „ojczyzny”, jak wskazywał Kubijowicz. Prawdopodobnie istniała też wśród inteligencji łemkowskiej obawa o powtórzenie masowych represji na rusofi lach, jakie miały miejsce za czasów I wojny światowej. Miejscowa inteligencja prowadziła więc agitację za przesiedleniami wśród ludności łemkowskiej, jednocześnie stanowiąc znaczny procent wyjeżdzających. W grupie tej znajdowali się także bogaci gospodarze, którzy opuszczali włości „żeby tylko zjednoczyć się z Rosją”; ich majątki przechodziły na rzecz władzy GG28. Przeciw wyjazdowi wg Kubijowicza mieli oponować działacze ukraińscy, jednakże wydaje się, iż większość odwiodła od tej decyzji relacja powracających z przesiedlenia Łemków, „którzy poznali bolszewicką rzeczywistość”29.

W zachodniej części regionu z przeważającą liczbą rusofi li i starorusinów do przesiedlenia zgłosiło się najwięcej osób. Zimą 1940 r. liczba zgłoszeń w sowiec-kich komisjach sięgnęła 25 tys., jednak większość osób wycofała się z decyzji o wyjeździe, gdyż odwiodła ich od tego akcja uświadamiająca uchodźców z Ukrainy sowieckiej30. Przesiedlenia rozpoczęły się 1 marca 1940 r.31, ludność łemkowska kierowana była do obwodu tarnopolskiego32. W wyniku akcji wymiany ludności na teren Ukrainy sowieckiej wyjechało 11 tys. osób, w tym ok. 5 tys. Łemków33. Ze wschodniej części łemkowskich ziem, tj. z powiatu sanockiego, przesiedlono 1107 osób; z zachodniej Łemkowszczyzny wyjechało 3530 osób34. Z Sądecczyzny przesiedlono minimum 239 osób, w tym z gminy Łabowa 54 osoby35, z gminy Tylicz 21 osób36, z miejscowości Krynica Wieś 14 osób37, natomiast z samej Kró-lowej Ruskiej do ZSRR wyjechało 150 osób38.

27 В. Кубiйович, op. cit., s. 180.

28 Ibidem, s. 180.

29 Ibidem, op. cit., s. 182.

30 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienie…, s. 80, K. Nowakowski, Sytuacja polityczna…, s. 347.

31 В. Кубiйович, op. cit., s. 180.

32 Ibidem, s. 182.

33 R. Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce…, s. 194; Кубiйович В., op. cit., s. 182.

34 J. Pisuliński, Przesiedlenie ludności…, s. 44, zob. G. Hryciuk, Przesiedlenie ludności ukraińskiej,

bia-łoruskiej, rosyjskiej i rusińskiej z Generalnego Gubernatorstwa do radzieckiej strefy interesów w 1940 r.,

w: Wokół historii i polityki. Studia z dziejów XIX i XX wieku dedykowane Profesorowi Wojciechowi

Wrzesińskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. S. Ciesielski, T. Kulak, K. Ruchniewicz,

J. Tyszkiewicz, Toruń 2004.

35 APNS PUR 23, Wykaz majątków poukraińskich, których właściciele wyjechali w r. 1940 do Rosji Sowieckiej z gminy Łabowa, k. 51.

36 Ibidem, Wykaz majątków poukraińskich, których właściciele wyemigrowali w r. 1940 do Rosji Sowieckiej z gminy Tylicz, k. 53.

37 Ibidem, Spis majątków poukraińskich, tych właścicieli, którzy wyemigrowali w r. 1940 do Rosji Sowieckiej z Krynicy Wsi, k. 47.

38 Ibidem, Wykaz osób, które wyjechały do Rosji Sowieckiej z Królowej Ruskiej w 1940 r., z dn. 19 II 1943, k. 1; ibidem, Ausweis der Landwirte, die im Jahre 1940 aus Królowa Ruska nach Sowjetunion

Pierwsze powroty wystąpiły w 1941 r.; decyzje o repatriacji na Łemkowszczyznę, zdaniem Kubijowicza, wynikały z trudności aklimatyzacyjnych39. Często powodem decyzji o powrocie miały być przekonania polityczne; rusofi lscy Łemkowie zostali osiedleni wśród ludności ukraińskiej, a nie, jak pragnęli, wśród rosyjskiej. Powra-cającym na Łemkowszczyznę władze niemieckie miały nie zwracać ziemi, jedynie UDK miały przyjmować pod swoją opiekę przesiedleńców40. Z niekompletnych dokumentów archiwalnych wynika, iż na teren Sądecczyzny powróciły minimum 43 osoby: na teren gminy Tylicz (12 osób) oraz gminy Łabowa (31 osób)41.

Drugim fi larem programu politycznego narodowych socjalistów był rasizm. Głównym ideologiem NSDAP był Alfred Rosenberg, Minister Okupowanych Ziem Wschodnich, autor Mitu dwudziestego wieku (Mythus des 20. Jahrhunderts), który twierdził, iż nordycko-germańska Europa musi „przeć na wschód”42. Świato-poglądowe podstawy rasizmu opracowali także Richard Walther Darré i Henrich Himmler. Pierwszy z nich, autor symbolicznego terminu „krew i ziemia” (Blut und Boden), opublikował dwie sztandarowe prace, które stały się programem ideologicznym. Pierwsza z nich nosiła tytuł Krew jako źródła życia rasy nordyckiej (Das Blut als Lebensquel der nordischen Rasse), druga natomiast Nowa arystokracja

krwi i ziemi (Neuadel aus Blut und Boden). Darré podjął w nich tematykę czystości

krwi i kolonizacji na Wschodzie. Kwestię absolutnej wyższości „rasy nordyckiej” i klasyfi kację sześciu „ras podstawowych” zaczerpnął z dorobku antropologa Hansa Friedricha Karla Günthera, głównego teoretyka rasy w III Rzeszy43, autora publi-kacji Rasoznawstwo ludu niemieckiego (Rassenkunde des deutschen Volkes)44. Po agre-sji na Polskę i anekPo agre-sji zachodniej części kraju eksperci Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS poddali badaniom mieszkańców podbitych ziem jak i przybyłych z Europy Wschodniej volksdeutschy celem wyselekcjonowania osób „wartościowych rasowo”. Wiosną 1940 r. Henrich Himmler stwierdził, iż germanizacja prowincji wschodnich ma przebiegać zgodnie z ustaleniami nauki o rasie, w drodze selek-cji ludności prowadzonej przez Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS (RuSHA). Polityka osadnicza i rasowa jednocześnie stanowiła integralną część narodowoso-cjalistycznej okupacji, dostarczając podstaw do eksterminacji Żydów45.

Celem nadania naukowego oblicza niemieckiej polityce narodowościowej, a także podwalin do realizacji germanizacji na okupowanych terenach, powstawały instytuty naukowe. Okupant prowadził badana antropologiczne i etniczne nad ludnością łemkowską, realizowane przez Instytut Niemieckich Prac na Wschodzie

übersiedelt sind, k. 41, ibidem, Zusammenstellung der eingesogenen Klein-Betriebe in der Ortschaft Królowa Ruska, Kreis Neu Sandez, k. 45.

39 В. Кубiйович, op. cit., s. 181.

40 Ibidem, s. 182.

41 APNS PUR 23, Wykaz majątków poukraińskich, których właściciele wyemigrowali w r. 1940 względnie później do Rosji Sowieckiej, Tylicz, k. 53; Ibidem, Wykaz majątków poukraińskich, których właściciele wyjechali w r. 1940 do Rosji Sowieckiej, gmina Łabowa, k. 51.

42 I. Heinemann, op. cit., s. 67.

43 Ibidem, s. 26.

44 G.E. Schaff t, op. cit., s. 53.

(Institut für Deutsche Ostarbeit, dalej IDO)46, który został utworzony przez Hansa Franka 20 kwietnia 1940 r.47 Na główną siedzibę IDO wyznaczono gmach Uni-wersytetu Jagiellońskiego; dyrektorem mianowany został Wilhelm Cobitz. Instytut dzielił się na jedenaście sekcji: prahistoryczną, historyczną, historii sztuki, prawniczą, ekonomiczną, językoznawczą, agronomiczną, geologiczną, ogrodniczą i architektury krajobrazu, leśnictwa i gospodarki leśnej, rasoznawczą i ludoznawczą. Głównym celem IDO było planowanie strategii w wyzyskaniu zasobów świeżo zdobytych ziem. Instytut obok prowadzenia badań rasowych, a także przygotowywania eks-pertyz dla władz, wykorzystanych następnie w niemieckiej polityce ludnościo-wej, poszukiwał siły roboczej oraz dóbr kultury, które miały zostać wykorzystane na rzecz III Rzeszy48.

Badania na ludności łemkowskiej zostały przeprowadzone przez Sekcję Badań Rasy i Ludoznawstwa IDO w myśl rozporządzenia obejmującego ekspertyzami także „górali ukraińskich”. Sekcja ta podzielona była na trzy referaty: antropologii, etnologii i ludoznawstwa. Głównym obszarem zainteresowania byli objęci Żydzi (badania były przeprowadzane głównie na Żydach tarnowskich), osoby o domnie-manym pochodzeniu niemieckim oraz osoby o typach „słowiańskich” oraz „mon-golskich”49. Dużym zainteresowaniem badawczym cieszyli się także Górale Pod-halańscy50, wpływ miał na to prawdopodobnie projekt Goralenvolk, a więc akcji germanizacyjnej Podhala, poprzez doszukiwanie niemieckich korzeni u tej grupy ludności51. W 1942 r. planowano przystąpić do realizacji zamierzeń polityki naro-dowościowej na tym obszarze, przez akcję wpisania na Volklistę (Deutsche