Grupa etniczna, naród a tożsamość. Uwagi terminologiczne

Ludność łemkowska pod koniec XIX w. była społecznością świadomą swoistości własnej kultury, nabytej na drodze konfrontacji z sąsiednimi kulturami, jednakże bez ukształtowanej samoidentyfi kacji narodowej, tj. wspólnoty wyobrażonej. Była więc to grupa etniczna bez przynależności narodowej. Łemkowie należeli do wschodniego kręgu kulturowego; podstawowym kryterium odmienności etnicznej były religia, dialekt oraz etniczna nazwa Rusin. Jak pisze Ewa Michna, w okresie budzenia świadomości etnicznej na terenie Galicji religia była głównym wyznacz-nikiem odrębności1. W pierwszej połowie XX w. ludność ta znalazła się pod wpływem sąsiednich nacji, których oddziaływanie miało zdecydowany wpływ na kształtowanie się tożsamości wśród członków tej społeczności, zwłaszcza w sytu-acji ukraińsko-polskiej rywalizsytu-acji o włączenie miejscowej ludności do własnej wspólnoty narodowej lub obywatelskiej. Zniszczenie ośrodków kulturalnych oraz religijnych Łemkowszczyzny w wyniku przesiedleń doprowadziło do zniszczenia ojczyzny etnicznej ludności łemkowskiej, która po przemieszczeniu na obszar ziem poniemieckich uległa stopniowemu procesowi akulturacji i asymilacji.

Łemkowie w ramach ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach naro-dowych i etnicznych oraz o języku regionalnym otrzymali status grupy etnicznej2. W myśl tejże ustawy za grupę etniczną uznaje się społeczność obywateli polskich istotnie odróżniających się od ludności polskiej pod względem językowym lub kul-turowym, dążących do zachowania swojej tożsamości. Ponadto jej wyróżnikiem jest świadomość historyczna wspólnoty etnicznej i chęć jej ochrony. Co ważne, przodkowie tej społeczności muszą zamieszkiwać Rzeczpospolitą Polską co naj-mniej od 100 lat. Ponadto ustawa ta defi niuje grupę etniczną jako odróżniającą się od narodu faktem nieposiadania własnego państwa (także historycznego)3.

1 E. Michna, Kwestie etniczno-narodowościowe…, s. 55.

2 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regio-nalnym, Dz. U. z 2017 r. poz. 823.

3 Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym – tekst ujednolicony, Dz. U. Nr 17, poz. 141, z późn. zm.

Specyfi ka historii ludności łemkowskiej i spór o kwalifi kację do poszczególnych narodów otworzył w historiografi i pole do dyskusji na temat defi niowania struk-tury społecznej tej grupy. Z powodu różnorodnej klasyfi kacji ludności łemkowskiej w literaturze przedmiotu, wydaje się niezbędne przybliżenie teorii narodu, grupy etnicznej, jak również tożsamości narodowej i etnicznej. Defi nicje te są istotne dla zrozumienia poruszanych w niniejszej pracy zagadnień dotyczących historii oraz procesu przekształcenia łemkowskiej społeczności.

Ewa Michna defi niuje grupę etniczną jako społeczność wyróżniającą się cha-rakterystycznymi cechami takimi jak: wspólną historią, kulturą, pochodzeniem, zamieszkiwanym terytorium oraz świadomością własnej odrębności. Ponadto grupa etniczna stanowi grupę kulturową, a więc posiadającą takie elementy kultury jak: tradycja, kultura materialna, język czy religia. Kultura odróżnia się od kultury innych grup, a odrębność etniczną wyznaczają granice o symbolicznej, kulturowej istocie4. Interesująco wspólnoty etniczne zostały ujęte przez Anthony'ego D. Smitha (w pracy Etniczne źródła narodów), który określił je jako „nazwane ludzkie popu-lacje”, których cechami charakterystycznymi są wiara we wspólne mity pocho-dzenia, posiadanie historii i kultury oraz poczucia solidarności, a także przy-wiązanie do określonego terytorium5. Typ idealny struktury przednowoczesnej grupy etnicznej to dla Smitha duża grupa społeczna chłopów i rzemieślników zamieszkujących wsie, oddanych lokalnym kulturom ludowym, przez co autor rozumie miejscowe dialekty, legendy, rytuały, zwyczaje, strój oraz sztukę; z nie-liczną inteligencją zamieszkującą ośrodki miejskie oraz wąską warstwą ducho-wieństwa, dążącą do monopolizacji wpływów na system wierzeń grupy. Istotny wg Smitha jest również zasób mitów, tradycji i symboli, wyjaśniających postrze-ganie grupy przez jej członków, jej pochodzenia oraz rozwoju. Zespół mitów, wartości i symboli jest przekazywany za pomocą rytuałów, kultu, pism przed-stawiających zasady i prawa moralne, jak również użycie symboli w sztuce, two-rzenie ballad, kodeksów prawnych6. Do teorii tej odnosi się także M. Budyta--Budzyńska; grupę etniczną przedstawia jako nazwaną populację, zamieszkującą konkretne terytorium, posiadające znaczenie symboliczno-magiczne. Populacja ta powiązana jest więzami rodzinnymi i sąsiedzkimi, charakteryzuje się jednolitą kulturą folklorystyczną7.

Prawdziwe wydaje się przekonanie Maxa Webera, że grupa etniczna to spo-łeczność ludzka, która w głównej mierze oparta jest na wspólnym pochodzeniu, rzeczywistym bądź wyobrażonym8. Weber określił etniczne grupy jako wspólnoty (inne niż grupy pokrewieństwa), w których wierzy się w ich wspólne pochodze-nie w tym sensie, że stanowi podstawę do stworzenia społeczności. Przekonapochodze-nie to zdaniem Webera jest ważniejsze w procesie powstania grupy niż obiektywne

4 E. Michna, Łemkowie. Grupa etniczna czy naród…, s. 15.

5 A.D. Smith, Etniczne źródła narodów, Kraków 2009, s. 43.

6 Ibidem, s. 57.

7 M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfl iktów etnicznych, Warszawa 2010, s. 57.

8 W. Konarski, Naród, mniejszość, nacjonalizm, religia. Przyczynek do dyskursu o pojęciach i powiązaniach

cechy członków wspólnoty, takie jak wspólny język, religia i szczególnie cechy biologiczne związane z codziennością9.

Szeroką defi nicję grupy etnicznej stosuje także Marek Waldenberg, odnosząc ją do wszystkich wspólnot opartych na przeświadczeniu o wspólnym pochodzeniu jej członków. Przy próbie określenia typu idealnego grupy etnicznej autor wska-zuje na takie elementy jak: „epos, stanowiący symboliczną transfi gurację pamięci historycznej, celebrację wspólnej przeszłości; etos, będący sakralizacją całokształtu norm i instytucji mających regulować życie społeczne grupy; logos, poprzez który dokonuje się komunikacja społeczna; genos, stanowiący symboliczną transfi gura-cję stosunków pokrewieństwa i pochodzenia; topos jako symboliczne wyobrażenie ziemi ojczystej, przeżywanej jako wartość”10.

W wyjaśnieniu defi nicji grupy etnicznej niezmiernie istotna jest kategoria etniczności. Grzegorz Babiński przedstawia jej cztery defi nicje, które funkcjonują w literaturze przedmiotu. Według jednej z nich etniczność jest zbiorowością ludzi połączonych więzią społeczną, opartą na pokrewieństwie członków wspólnoty, posiadających wspólne pochodzenie, kulturę czy religię. Według innej defi nicji etniczność stanowi identyfi kację grupową oraz świadomość przynależności gru-powej, jak również identyfi kację z kulturą i tradycją. Etniczność została również ujęta jako zespół cech grupy etnicznej, a więc społeczności posiadającej specyfi czne swoiste cechy, tj. wspólne pochodzenie, w ujęciu terytorialnym i kulturowym, wspólną kulturę, system wartości, historię i symbole. Jako równoważną koncep-cję etniczności Babiński wyróżnia pojmowanie tejże jako ruch etniczny, działanie społeczne, które stanowi istotę i podstawę identyfi kacji grupowej11.

Do kategorii etniczności odnosi się również Smith, wskazując, iż jej rdzeń bazuje zarówno na historycznych przekazach, jak i jest kształtowany przez indy-widualne doświadczenie, osadzony na mitach, wspomnieniach, wartościach oraz symbolach, a także charakterystycznych rodzajach historycznych konfi guracji ludz-kich wspólnot12.

A.D. Smith, porównując grupę etniczną i naród, znajduje cechy wspólne, takie jak samookreślenie, odwołanie do wspomnień, mitów, symboli, wartości oraz tra-dycji, w tym mit o pochodzeniu. Różnice, jakie wskazuje Smith, to w przypadku grupy etnicznej, pomimo symbolicznego powiązania z określonym terytorium, moż-liwość życia w rozproszeniu. Smith odnajduje również różnice w aspekcie wspól-nej kultury, gdyż o ile członków grupy etniczwspól-nej łączy jeden lub kilka elementów kultury, o tyle naród charakteryzuje kultura życia publicznego, wyróżniające kody symboliczne. Trzecią różnicą jest wg autora wspólnota oparta na prawie rozpo-wszechnionym i przestrzeganym na całym terytorium ojczyzny13.

9 J. Stone, Race, ethnicity and Weberian legacy, „American Behavioral Scientist” 38, 1995, s. 4.

10 M. Waldenberg, Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje, idee, Warszawa 1992, s. 32.

11 G. Babiński, Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość, Kraków 1997, s. 31.

12 A.D. Smith, Etniczne źródła narodów…, s. 19.

Waldenberg zaznacza, że większość narodów można określić mianem grupy etnicznej, istnieją jednak również narody, wywodzące się z kilku grup etnicznych, z których żadna nie odegrała znaczącej roli w procesie narodotwórczym, które określa mianem wieloetnicznych. Naród ukształtowany z wielu grup etnicznych, w którego powstawaniu zasadnicze cechy etnotwórcze nie miały istotnego znacze-nia, można wg autora określić mianem nieetnicznego bądź politycznego14.

Przechodząc do próby wyjaśnienia terminu narodu należy wspomnieć o znacz-nej różnorodności ujęć tego pojęcia, zarówno koncepcji naukowych i teorii, jak również refl eksji potocznej. Dyskusja w literaturze przedmiotu na temat kształtu i struktury społecznej narodu doprowadziła do powstania wielu defi nicji. Na  początku XIX w. niemiecki fi lozof Georg W.F. Hegel wysunął klasyfi kację narodów na historyczne i niehistoryczne. Pierwsze z nich miały prawo do własnej państwowości, gdyż posiadały własne państwo. Narody niehistoryczne miały być pozbawione tego przywileju, gdyż w przeszłości nie potrafi ły zbudować własnej państwowości. Charakteryzowały się niekompletną strukturą społeczną oraz bra-kiem klasy rządzącej i kulturotwórczej. Podział Hegla został przyjęty m.in. przez Fryderyka Engelsa oraz Ottona Bauera15. Istotną wizję przedstawił w styczniu 1918 r. Woodrow Wilson, który przeniósł kantowską ideę i wolności jednostki na wspólnoty narodowe16.

W dyskursie naukowym brakuje jednej teorii genezy współczesnych narodów, prócz powszechnej zgody, iż są one tworami historii17. Jak zauważa Antonina Kłoskowska, potoczne koncepcje narodu zależne są od momentu historycznego, jak również tradycji i poziomu oświaty, postaw społecznych oraz aktualnej sytuacji narodowej danej zbiorowości. Jednakże charakterystyczne dla potocznego pojmo-wania narodu jest postrzeganie go jako naturalnego zjawiska, będącego wynikiem naturalnej więzi opartej na wspólnocie pochodzenia, jak również zamieszkania wspólnego terytorium18; a więc genealogiczne pochodzenie i kraj zamieszkania są głównymi wyznacznikami narodowości. Dla tego typu postrzegania narodu istotne jest przekonanie, iż czynniki naturalne, zwłaszcza mitologizacja wspólnoty krwi, wpływają na tożsamość etniczną lub narodową człowieka, czyniąc go automa-tycznie członkiem określonej społeczności, co oznacza wiarę w predestynowany charakter więzi narodowej19. Za przedstawiciela tego nurtu uważa się Cliff orda Geertza, autora prac poświęconych więziom biologicznym20.

Kłoskowska, jako przedstawicielka nurtu kulturalistycznego, rozumie naród jako zbiorowość o charakterze wspólnot określonych poprzez tożsamość oraz odrębność kultur właściwych. Według autorki jest to zbiorowość społeczna o cha-rakterze kulturowej wspólnoty, powstała na drodze ewolucji od grup etnicznych

14 M. Waldenberg, op. cit., s. 33.

15 M. Budyta-Budzyńska, op. cit., s. 18.

16 Ibidem, s. 19.

17 G. Babiński, op. cit., s. 12.

18 A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 15.

19 Ibidem, s. 16.

20 A. Nikitorowicz, Procesy tworzenia się (konstruowania) małego narodu (kulturowego) na przykładzie

oraz kultur tradycyjnych21. Za naród uznaje „wspólnotę komunikowania opartą na kształtującym się uniwersum kulturowym o znacznym bogactwie i wewnętrz-nym zespoleniu elementów (syntagama kultury). To uniwersum jest rozumiane jako ojczyzna w sensie symbolicznym, szerszym niż czysto terytorialne odnie-sienie. Uniwersum to nie oznacza struktury niezmiennej, nie jest osiągniętym stanem, ale procesem obfi tującym w przekształcenia […]. Na podstawie kształ-tującego się uniwersum kultury uznanej za własną wytwarza się identyfi kacja narodowa, poczucie swojskości przeciwstawiane obcości. Postępuje odgraniczenie własnej zbiorowości od innych, rodzi się świadomość granicy, gotowość obrony granic w sensie terytorialnym i symbolicznym. Ten proces dokonuje się równo-legle z wyodrębnianiem się od obcych w działaniach praktycznych, niesymbo-licznych, powodowanych konfl iktem interesów, poczuciem zagrożenia, tendencją do terytorialnej ekspansji własnej zbiorowości. Stawanie się narodu jest procesem wewnętrznego ujednolicania kultury, rozszerzania zakresu uczestnictwa w kul-turowym uniwersum wspólnoty, które jednak nigdy i nigdzie nie osiąga stanu pełnej homogeniczności”22.

W ujęciu modernistycznym narodziny narodów datuje się na koniec XVIII w. Oznacza to, że zdaniem przedstawicieli tego nurtu narody nie mogły wyłonić się przed okresem nowożytności. Społeczności w epokach wcześniejszych posia-dały wspólnoty osadzone co najwyżej na zobowiązaniach lokalnych oraz religij-nych. Dopiero wraz z wykrystalizowaniem się nowoczesnego państwa, rozwojem gospodarczym i urbanizacją możliwa stała się integracja szerokich mas poprzez narodziny poczucia lojalności wobec większych wspólnot23. W koncepcji tej naród postrzegany jest jako forma polityczna zrzeszenia społeczności. Jego podstawowymi fundamentami są: terytorium zamieszkania z określonym centrum, system prawny oraz instytucje tworzące wspólnotę prawną i polityczną, uczestnictwo obywateli w życiu społecznym i politycznym państwa, masowa kultura społeczna oraz ujed-nolicony system edukacji. Naród cechować ma się także zdaniem autora „zbiorową autonomią zinstytucjonalizowaną dla danego narodu poprzez suwerenne państwo na określonym terytorium”, a ponadto członkostwem narodu w systemie wspól-noty narodów oraz legitymizacją narodu wyrażoną w ideologii nacjonalizmu24. Przedstawiciele modernizmu przyjmują, że naród jest nowoczesnym zjawiskiem, będącym wynikiem przemian społecznych, gospodarczych i politycznych, które miały miejsce w XIX w.25

W perspektywie konstruktywistycznej naród nie jest tworem stałym, jego powstanie, a raczej skonstruowanie, jest wynikiem zaistniałej sytuacji historycz-nej, politycznej i społecznej. Nie jest bytem uniwersalnym, a historycznym, więc przygodnym. Przez część przedstawicieli tego nurtu naród jest rozumiany jako ideologiczny konstrukt stworzony przez nacjonalizm. Za najbardziej znanych

21 Ibidem, s. 18.

22 A. Kłoskowska, Kultury narodowe…, s. 43.

23 A. Smith, Kulturowe podstawy narodów. Hierarchia, przymierze i republika, Kraków 2009, s.

24 Ibidem, s. 29.

przedstawicieli tego nurtu uznaje się Ernesta Gellnera, Erica Hobsbawma, Bene-dicta Anderson, Elie Kedourie czy Liaha Greenfelda26.

Ernest Gellner wskazuje, iż w procesie kształtowania się narodu niezbędne są dwa czynniki: wola przynależności oraz kultura. Na wolę wpływają dwa kata-lizatory: chęć przynależenia do wspólnoty, w tym solidarności i utożsamiania się, oraz strach i przymus: „większość istniejących grup ukonstytuowała się poprzez mieszankę wierności i identyfi kacji (chcianej przynależności) z bodźcami ubocz-nymi o charakterze pozytywnym i negatywnym, z nadziejami i lękami”27. Gellner wskazuje jednak na to, że kategoria woli pomimo stanowienia fundamentu narodu jest zbyt ogólna i charakterystyczna dla wszelkich grup społecznych, również tych ukonstytuowanych niezależnie od narodowości28. Podobnie jest z kategorią wspólnej kultury, której pojęcie również jest zbyt szerokie. Właściwa dla czasów najnowszych dominacja kultur wyższych poprzez ujednolicenie systemu komuni-kacji, piśmiennictwa oraz wykształcenia wpłynęła na to, iż defi niowanie narodu poprzez wspólną kulturę jest naturalne. Jednakże uczestnictwo we wspólnej kul-turze wpływa na jej płynność i zmienność. Dla Gellnera istotnym dopełnieniem opisanych kategorii jest polityczny legitymizm. „W tym i tylko tym kontekście da się istotnie zdefi niować naród za pomocą woli i kultury oraz zbieżności z grani-cami politycznymi”29. Według Gellenera, podstawowym fundamentem narodu jest upowszechnienie kultury wyższej na wszystkich członków wspólnoty30.

Benedict Anderson, zwolennik teorii modernistycznej, ujmuje naród jako zjawisko społeczne, które powstało na skutek przemian oraz modernizacji spo-łeczeństw31. Anderson postrzega naród jako wyobrażoną wspólnotę polityczną. Wyobrażoną poprzez obraz wspólnoty pielęgnowany przez jej członków, zamiesz-kujących określony obszar, dążących do tworzenia suwerennego państwa32. Ander-son łączy powstanie wspólnot narodowych ze zmniejszającym się znaczeniem religii oraz tożsamości związanej z państwem dynastycznym przy jednoczesnym upowszechnieniem druku i rozwoju kapitalizmu33.

W niniejszej publikacji zastosowano modernizacyjne i konstruktywistyczne uję-cia narodu, wg których elementy etniczne takie jak kultura, język, zwyczaje wspól-noty nie determinują przynależności narodowej. Za rozstrzygające w tej kwestii uważam samookreślenie oraz tożsamość indywidualną i/lub grupową.

Przedstawiciele ujęcia instytucjonalnego, m.in. Rogers Brubaker, Anthony Gid-dens czy Michael Mann, stoją na stanowisku, że istnienie narodu jest wynikiem istnienia państwa. To instytucjonalizacja wpływa na kategoryzację wspólnoty34.

26 Ibidem, s. 21.

27 E. Gellner, Narody i nacjonalizm…, Warszawa 2009, s. 141.

28 Ibidem, s. 142.

29 Ibidem, s. 144.

30 A. Nikitorowicz, Procesy tworzenia się…, s. 21.

31 Ibidem, s. 47.

32 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997, s. 19.

33 M. Budyta-Budzyńska, op. cit., s. 26.

Uważają oni, że naród jako wytwór państwa zyskuje znaczenie tylko w tym stop-niu, w jakim służy państwu. Giddens określa więc naród jako kulturowe poczucie suwerenności, powiązane z władzą administracyjną funkcjonującą w ramach pań-stwa. Mann pisze: „mówienie o narodzie jako czymś, co pokrywa się z państwem, wymaga, aby było jasne, przede wszystkim wytłumaczenia politycznego”35.

Max Weber, przedstawiciel myśli subiektywistycznej, w której za podstawę narodu uznaje się tożsamość oraz indywidualne odczucia przynależności grupowej, zakładał, że przynależność narodowa opiera się na świadomości narodowej oraz solidarności. To właśnie świadomość przynależności do grupy narodowej miała wg autora odróżniać naród od grupy etnicznej36. Weber zauważał rolę pamięci histo-rycznej i politycznej działalności, instytucji państwowych37. „Naród jest wspólnotą sentymentu, która w sposób adekwatny przejawia się we własnym państwie; dla-tego naród jest wspólnotą, która zazwyczaj stara się stworzyć własne państwo”38.

Ujęcie modernistyczne krytykuje Anthony D. Smith, zwolennik ujęcia obiekty-wistycznego, zauważając, że koncepcja ta jest powiązana z konkretnymi sytuacjami historycznymi. Oznacza to, że ogólne pojęcie narodu w tym ujęciu posiada cha-rakterystyczne cechy, które odnoszą się jedynie do nowożytnego modelu narodu właściwego dla kultury zachodniej, przez co ogólna defi nicja modernistyczna odnosi się jedynie do części wspólnot39.

Smith konstruuje teorię narodu typu idealnego. „Naród […] jest to nazwana i samookreślona wspólnota ludzka, której członkowie kultywują wspólne mity, wspo-mnienia, symbole, wartości i tradycje, mieszkają w historycznej ojczyźnie, z którą się identyfi kują, tworzą i rozpowszechniają wyróżniającą kulturę życia publicznego oraz przestrzegają wspólnych zwyczajów i powszechnych praw. W podobny spo-sób możemy również zdefi niować tożsamość narodową: jest to ciągła reprodukcja i reinterpretacja wzorca wartości, symboli, wspomnień, mitów i tradycji, które składają się na wyróżniającą spuściznę narodów, a także identyfi kacja jednostek z tym wzorcem i spuścizną”40. Smith odwołuje się również do koncepcji narodu jako zasobu kulturowego, termin ten traktując jako opis stosowany wobec form historycznych społeczności ludzkich. Jako znaczący aspekt narodu cechującego się tożsamością kulturową i/lub polityczną wskazuje rolę wzorca organizacji spo-łeczno-kulturowej41. Smith wyróżnił podstawowe procesy narodotwórcze, takie jak samookreślenie, kultywowanie zasobów symbolicznych, terytorializację, rozpo-wszechnienie wyróżniającej kultury życia publicznego, jak również ujednolicenie oraz przestrzeganie praw i zwyczajów42. Narody historyczne, zdaniem Smitha,

35 A.D. Smith, Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia, Warszawa 2007, s. 99.

36 A. Nikitorowicz, Procesy tworzenia się…, s. 17.

37 A.D. Smith, Nacjonalizm…, s. 56.

38 Ibidem, s. 41.

39 A.D. Smith, Kulturowe podstawy narodów…, s. 30–34.

40 Ibidem, s. 36.

41 Ibidem, s. 39.

42 P. Drzewiński, A.D. Smith. Kulturowe podstawy narodów: Hierarchia, przymierze i republika,

przekład Wojciech Usakiewicz, Kraków 2009 [Recenzja], „In Gremium: studia nad historią, kulturą

powinny być uznawane za formy wspólnoty charakteryzujące się zbiorową tożsa-mością kulturową czy polityczną. „Podczas gdy niektóre narody można uważać przede wszystkim za formy wspólnoty politycznej dążące do stania się suwerennymi państwami bądź ukute przez takie państwa, inne najlepiej traktować jako formy wspólnoty kulturowej i terytorialnej pozbawione takiego politycznego współudziału i politycznych aspiracji w zakresie suwerennego bytu państwowego”43.

Smith wyróżnia dwa modele narodu: terytorialny i etniczny. Pierwszy z nich, charakterystyczny dla Zachodu, jest efektem interakcji w ramach określonych granic geografi cznych, a także podporządkowania władzy i prawu. Terytorialne narody są także wspólnotami kulturowymi, opartymi na solidarności obywatelskiej oraz tra-dycji i wspólnych mitach, wspomnieniach i symbolach przekazywanych w języku ojczystym poprzez system edukacji. Na Wschodzie natomiast, zdaniem Smitha, wytworzył się model narodu etnicznego. Autor rozumie przez ten termin skokowe formowanie się narodu na bazie już istniejących więzi etnicznych. Proces naro-dowościowy miał przebiegać na przekształceniu wspólnoty etnicznej w narodową poprzez mobilizację, terytorializację oraz polityzację. Charakterystycznymi cechami modelu są genealogia, ludowy populizm, dialekty, rodzimość oraz zwyczaje44.

O terytorium jako ojczyźnie ideologicznej narodu pisze Stanisław Ossowski, który uważa, że „posiadanie naturalnego terytorium, które predysponuje swych