Powstanie i funkcjonowanie „republik łemkowskich”

Zakończenie I wojny światowej oraz rozpad monarchii austro-węgierskiej, dopro-wadziły do powstania nowych państw w rejonie Europy Środkowej i Wschodniej. Panujący do 1914 r. ład europejski uległ zniszczeniu w ostatniej fazie działań wojennych; uciskane narody, traktowane instrumentalnie przez rządy imperialne, w chwili wewnętrznego rozpadu mocarstw dostrzegły szansę na wywalczenie swojego prawa do samostanowienia. Ponadto wybuch socjalistycznej rewolucji w Rosji w 1917 r. miał wpływ na pozytywne ustosunkowanie państw zachodnich do narodowowyzwoleńczych roszczeń narodów środkowej i wschodniej Europy, aby uniknąć poszukiwaniu przez nie wsparcia u bolszewików. Niemałe znaczenie miało także poparcie Stanów Zjednoczonych, gdzie pewną rolę odgrywała emi-gracja pochodząca z obszarów objętych walką wyzwoleńczą1.

Rozpad wielonarodowych państw, tj. monarchii habsburskiej oraz carskiej Rosji, miały znaczący wpływ na rozwój ukraińskiej sprawy narodowej. Już od 1916 r., po wyparciu armii rosyjskiej z Lwowa, Ukraińcy galicyjscy widzieli powodzenie swoich aspiracji niepodległościowych w odłączeniu Galicji Wschodniej oraz utworzenia z tej prowincji ukraińskiego Piemontu. Rząd austro-węgierski jednakże wysuwał na pierwszym miejscu sprawę polską. Był to znak dla działaczy narodowych, że w planach imperialnych Habsburgów los Ukraińców galicyjskich nie ma żadnego znaczenia2. Zdecydowanie na rozwój irredentystycznych nastrojów wśród narodu ukraińskiego wpływ miały wydarzenia nad Dnieprem, gdzie upadek caratu doprowa-dził do ogłoszenia w Kijowie 22 stycznia 1918 r. powstania Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz jej oddzielenia od Rosji3. Punktem zapalnym okazało się odrodzenie państwa polskiego, głoszącego swoje „historyczne prawo” do Galicji Wschodniej.

1 H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939, Kraków 1988, s. 2.

2 H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów…, s. 242.

3 Proklamacja z 20 XI 1917 r. spotkała się z wystąpieniem bolszewików, którzy 30 grudnia 1917 r. w Charkowie powołali Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką, uzyskując poparcie Rosyjskiej Republiki Radzieckiej. Rozpoczęła się wojna domowa, wsparcie URL udzieliły Niemcy i Austro--Węgry. H. Batowski, Między dwiema wojnami…, s. 11.

Spotkało się to z silnym oporem ze strony ludności ukraińskiej, która w listopadzie 1918 r. przystąpiła do walki o własne państwo, ogłaszając we Lwowie powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (dalej ZURL) i tym samym rozpoczy-nając wojnę z Polakami o Galicję Wschodnią. Ukraiński ruch irredentystyczny nie objął jednak wszystkich Rusinów; inne koncepcje państwowości powstały wśród rusofi lskiej i staroruskiej inteligencji łemkowskiej4.

Po upadku monarchii habsburskiej Łemkowszczyzna znalazła się w całości w kształtujących się granicach państwa polskiego pod władzą Polskiej Komisji Likwidacyjnej, powołanej na ziemiach byłego zaboru austriackiego. Inteligencja łemkowska zaangażowana w poszczególne ruchy narodowe rozpoczęła wzmożoną działalność polityczną z obawy o podział zamieszkiwanego dotychczas terytorium5. Wpływ na rozwój wydarzeń miała kontynuacja istniejącej przed wojną rywaliza-cji o Łemków, tj. aktywności obozów rusofi lskiego i ukraińskiego, z polaryzacją stanowisk w poszczególnych częściach Łemkowszczyzny. Obecność orientacji proukraińskiej w części wschodniej wynikała prawdopodobnie ze związków poli-tycznych i gospodarczych z Lwowem, skąd za sprawą napływających z Galicji Wschodniej agitatorów przenikała ukraińska myśl narodowa i postulaty utwo-rzenia państwa z Łemkowszczyzną jako częścią składową. Natomiast na rozwój orientacji rusofi lskiej w części zachodniej wpływała pamięć represji austro-węgier-skich i legendy Th alerhofu, umacniająca postawę antyukraińską6, umiejętnie pod-sycaną przez rusofi lskich działaczy. Znalazło to także oddźwięk w manifestacji przynależności państwowej.

Niepewna swojego losu w granicach Polski, inteligencja łemkowska, przedsię-wzięła próby utworzenia samodzielnych jednostek administracyjnych, które zapisały się w historiografi i pod nazwą republik łemkowskich. Pierwszą z nich zorgani-zowali zwolennicy opcji ukraińskiej w listopadzie 1918 r. w reakcji na powstanie we Lwowie ZURL. W trakcie dwóch wieców w Komańczy i Wisłoku powołano Ukraińską Radę Narodową, tzw. Republikę Wisłocką (zwaną także Komaczańską), której celem politycznym oraz militarnym było zdobycie oraz połączenie Sanoka z Ukrainą. Inicjatorami wydarzenia byli greckokatoliccy księża Pantełejman Szpylka oraz Mychajło Tesla7. Pomimo wsparcia fi nansowego i kadrowego uzyskanego dzięki pomocy Jarosława Biberowycza, przedstawiciela ZURL w Budapeszcie8, siły łemkowskie były jednakże zbyt słabe do przeprowadzenia szturmu na Sanok i utrzymania miasta9. W styczniu 1919 r. oddziały polskie przeprowadziły atak na

4 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 36.

5 A. Kwilecki, Fragmenty najnowszej historii…, s. 39.

6 Zob. J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 35.

7 Utworzono tymczasowy rząd do czasu połączenia z ZURL; do zarządu głównego weszli Pantełejman Szpylka oraz Hryhorij Sudomir. Z myślą utrzymania porządku utworzono zbrojny odział milicji, na której czele stanął Andriej Kyr. J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 35, B. Horbal, Działalność

polityczna Łemków…, s. 115; Ф. Коковсъкий, op. cit., s. 116.

8 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 37.

9 Do ataku na Sanok nie doszło, w „Gońcu Krakowskim” z grudnia 1918 r. pojawiły się nieprawdziwe doniesienia o zajęciu miasta przez rusofi li (M. Przeniosło, Polska Komisja Likwidacyjna 1918–1919, Kielce 2010, s. 260). Walki o ziemię sanocką: „Dnia 25 b. m. około godz. 6 rano dało się słyszeć od strony Dąbrówki ruskiej karabiny maszynowe. Był to niewątpliwy znak dla ludności polskiej,

Komańczę, likwidując Ukraińską Radę Narodową10. Prawdopodobnie do powstania Republiki Wisłockiej obok inteligencji łemkowskiej o ukraińskiej tożsamości przy-czynili się w dużej mierze działacze ukraińscy. Wydział administracyjny Polskiej Komisji Rządzącej donosił, iż pod koniec 1918 r. w Tarnopolu oraz Stanisławowie zostały utworzone specjalne ośrodki propagandowe, które były odpowiedzialne za wysłanie na teren Łemkowszczyzny agitatorów11. W opinii PKL ludność łemkowska na tym obszarze zachowywała się lojalnie wobec władz polskich12. Pomimo fi aska powołania jednostki administracyjnej na Łemkowszczyźnie, działacze ukraińscy nie zrezygnowali z kontynuacji swej agitacji wśród jej mieszkańców.

Powstanie republiki w Wisłoku, doprowadziło do zwołania wieców na tere-nie Łemkowszczyzny zachodtere-niej, na których odbywały się dyskusje między dzia-łaczami ukraińskimi, a rusofi lskimi o koncepcji połączenia ziem łemkowskich z Ukraińską Radą Narodową. 17 listopada w Świątkowej Wielkiej inkorporacji do państwa ukraińskiego ostro sprzeciwił się Dmytro Sobin. W wyniku sporów, rusofi le podjęli próbę powołania własnej jednostki administracyjnej. 27 listopada 1918 r. na wiecu w Gładyszowie doszło do utworzenia Ruskiej Rady Ludowej tzw. Łemkowskiej Republiki Gładyszowskiej, reprezentującej koncepcje rusofi lskie13. Inicjatorzy jej powstania opowiadali się za połączeniem z Rosją, podjęli decyzję

iż z tej strony nadchodzi dawno zapowiadana i przez Polaków z tęsknotą oczekiwana pomoc przeciw tyrańskim rządom tutejszych Rusinów moskalofi lskiego pokroju, z adwokatem Sawiu-kiem, nadporucznikiem Mokrzyckim […] na czele  – którzy w kilka dni po znanym ruskim zgromadzeniu chwycili przemocą władzę w mieście i okolicy w swe ręce. Przez całych dziesięć dni trwały te samozwańcze, uzurpatorskie rządy w naszym mieście. Po ulicach miasta krążyły ciągle, choć niezbyt silne patrole, które na sposób moskiewski węszyły tylko spiski ze strony Polaków, a domniemanych spiskowców polskich zmagało za często swymi na sposób rosyjski sporządzonymi nabojami. Greckokatolicki proboszcz, ks. Konstantynowicz, zapalony «Ukrainiec»,  – w piątym dniu ruskiej gospodarki w naszym mieście pragnął obalić, z pomocą kilku swoich adherentów i miejscowych syjonistów «moskalofi lskie rządy», aby dojść do władzy. Plany jego wykryto jednak wczas, a sprawcę zaś powiesił patrol, złożony z podofi cera i trzech żołnierzy moskalofi lskich, w jego własnym domu. Widząc nadchodzące polskie posiłki, Rusini nadaremnie silili się atakom oskrzydlającym, […] odwrócić grożącą im katastrofę. Brawurowym kontratakiem polskich mło-dych bohaterów […], Rusini pozbawieni tak ważnej pozycji obronnej, cofnęli się w pospiechu w stronę Ustrzyk, uwożąc ze sobą kilku znaczniejszych polskich obywateli, m.in. byłego starostę […]. Cofających się w kierunku Ustrzyk Rusinów rozbito doszczętnie pod Olszanicą, zabrano im liczny materiał wojenny i wielu jeńców, wraz z ich komendantem”. „Goniec Krakowski” z dn. 13 XII 1918, nr 164, s. 2. Powyższy opis rzekomego zajęcia Sanoka przez rusofi lskich Łemków jest zdecydowanie zmyślony, w dokumentach PKL nie znajdujemy potwierdzenia, że do takiego ataku doszło. Ponadto autor pomylił ukraińskich działaczy z rusofi lskimi, co mogło wynikać z niewiedzy lub być zabiegiem celowym. Artykuł z pewnością miał być propagandowy i podkreślić zasługi polskiego wojska.

10 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 38; idem, Tożsamość Łemków-uwarunkowania historyczne

(XIX-XX w.), w: Odkrywcy i budziciele Łemkowszczyzny, red. A. Strzelecka, Sanok 2007, s. 6;

Ф. Коковсъкий, op. cit., s. 117.

11 APKr StPG II 11, Sprawy dotyczące agitacji na rzecz oderwania się Łemkowszczyzny od Polski 1919–1923, Pismo Naczelnika Wydziału Administracji Polskiej Komisji Rządzącej do Komisarza PKL w Grybowie z dnia 6 stycznia 1919 r., b.p.

12 M. Przeniosło, op. cit., s. 260.

13 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 38; idem, Tożsamość Łemków – uwarunkowania historyczne (XIX–

o nauczaniu w szkołach w języku rosyjskim, wydaleniu duchownych ukraińskich z Łemkowszczyzny, jak również zmianie w liturgii na prawosławne nazewnictwo14. Ruska Rada w Gładyszowie stała się podwaliną do powołania na kolejnym wiecu, 5 grudnia 1918 r. we Florynce, na którym zebrało się 500 osób, Ruskiej Narodowej Republiki Łemków. Jej powstanie było efektem ustaleń zwołanych wcześniej wieców w Krynicy, w Zdyni oraz Gładyszowie, jako przejawów działal-ności zwolenników rosyjskiej tożsamości. Republika obejmowała swym zasięgiem Florynkę z przylegającymi doń wsiami. Jej władze utworzyły Naczelną Radę Łem-kowszczyzny (NRŁ), na czele której stanął proboszcz Czarnego, greckokatolicki ksiądz Mychajło Jurczakiewycz15. Ruską Narodową Republikę ogłoszono jedyną władzą na Łemkowszczyźnie. Ponadto zwolniono Łemków z obowiązku stawiania się w wojsku polskim oraz płacenia podatków. Wprowadzono cztery ośrodki admi-nistracyjne: dla gorlickiego, sądeckiego, jasielskiego i krośnieńskiego, na których czele stały Powiatowe Ruskie Rady (PRR)16. Organy te, składające się z 12 osób i przedstawiciela, miały stać się naczelną władzą w powiecie, nadzorując wszystkie sprawy administracyjne z wyłączeniem sądownictwa. Ponadto zarządzono powo-łanie straży porządkowej oraz obowiązkowych zbiórek pieniędzy. Zwierzchników gmin, wójtów i ich zastępców obowiązywało podpisanie przysięgi pod rygorem ponownych wyborów17. Naczelna Rada m.in. wydała zakaz łemkowskim nauczy-cielom składania przysięgi służbowej na rzecz państwa polskiego. Prawdziwą mani-festacją odrębności stało się wpisywanie w metrykach oraz wszelkich dokumentach obywatelstwa Ruskiej Republiki Narodowej18. Ukraiński badacz Franc Kokowski w artykule Łemkowskie republiki z 1934 r. podkreślał, iż Ruska Narodowa

Repu-14 M. Misiak, Łemkowie. W kręgu…, s. 59; B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 38; Ю. Тарнович, Ілюстрована історія Лемківщини, Львів 1936, s. 246; Ф. Коковсъкий, op. cit., s. 117; APKr KPPP 97, Meldunek Powiatowego Dowództwa Żandarmaryi w Jaśle, z dn. 13 V 1919, b.p.

15 Do komitetu organizacyjnego należeli Jarosław Kaczmarczyk, Wasyl Kuryłło, Mykoła Gromo-siak z Krynicy, Metody Trochanowski – nauczyciel z Krynicy, oraz Dmytro Chylak. B. Horbal,

Działalność polityczna Łemków…, s. 40; A. Kwilecki, Fragmenty najnowszej historii…, s. 40;

И. Лемкин, История Лемковщины, Нью-Йорк 1969, s. 154; zob. T.A. Olszański, Ruska

Ludowa Republika Łemków, „Magury” 1988, s. 49.

16 W Śnietnicy powstała Ruska Rada dla powiatu gorlickiego z Jarosławem Kaczmarczykiem na czele. Dla Sądecczyzny utworzono PRR w Krynicy, na której czele stanął Aleksander Cichański. Dla jasielskiego i krośnieńskiego w końcu utworzono jedną radę powiatową w Czarnem, której przewodził Mychajło Jurczakiewycz. Ф. Коковсъкий, op. cit., s. 115; B. Horbal, Działalność

polityczna Łemków…, s. 50; KWPP 97, Meldunek dla Powiatowego Dowództwa Żandarmaryi

w Jaśle, z dn. 13 V 1919, APKr, KWPP 133, Okręgowa Komenda Policji Państwowej w Kra-kowie, Sprawozdanie z ruchu politycznego i ekonomicznego za miesiąc czerwiec 1921 r., k. 18. APKr KPPP 72, Pismo Starostwa w Gorlicach do Policji Państwowej w Gładyszowe, Zdyni, Uściu Ruskim, Ropicy Ruskiej, Wysowej, Lipinkach, Nieznajowej, Gorlicach, Ropie, z dn. 28 II 1920, b.p.

17 Rękopisy Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Zbiory Specjalne, Fragment papie-rów urzędowych Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie z lat 1918–1919, syg (RPS PAN Kr 4177), Pismo Ruskiej Rady Narodowej w Czarnem, k. 39, Z. Lasocki, Wspomnienia…, s. 57.

18 APKr KWPP 133, Okręgowa Komenda Policji Państwowej w Krakowie, Sprawozdanie z ruchu politycznego i ekonomicznego za miesiąc czerwiec 1921, k. 18.

blika odnosiła się do działaczy ukraińskich lojalnie, pomimo istniejących sporów ideologicznych19.

Ruska Narodowa Republika rozpoczęła także starania o usankcjonowanie auto-nomii obszaru łemkowskich ziem. W obliczu dezaktualizacji koncepcji inkorporacji do Rosji działacze rusofi lscy zwrócili się ku orientacji czechofi lskiej. Podstawą stało się przerwanie swobodnych niegdyś kontaktów łemkowskiej północy z południem w następstwie kształtowania się nowych granic po upadku monarchii habsburskiej. Konsekwencje te mogły odbić się niekorzystnie, szczególnie dla terenów Łemkowsz-czyzny, ekonomicznie związanej z Preszowszczyzną przez sezonowe prace rolne, wymianę handlową ze Spiszem, tradycyjnym zakupem wołów na Węgrzech oraz posiadaniem wiedeńskiego rynku zbytu. Dlatego też obok postulatów włączenia Łemkowszczyzny do Rosji u działaczy rusofi lskich i staroruskich podnoszono także postulat o inkorporacji do Czechosłowacji20. W związku z tym po obu stronach Karpat rozpoczęły działalność lokalne organizacje i komitety łemkowskie, których głównym celem była troska o przyszłość Łemkowszczyzny21. Na terenie Preszowsz-czyzny pod wpływem działaczy rusofi lskich znalazła się Ruska Rada Narodowa (zrzeszająca przedstawicieli pobratymców Łemków), powstała w listopadzie 1918 r. pod przewodnictwem księdza greckokatolickiego, o. Emiliana Newyckiego, zwo-lennika przyłączenia rusińskich ziem do Ukrainy, a następnie do Rosji. W chwili przejęcia wpływów w organizacji przez rusofi li, na jej ośrodek wybrano Preszów. Jej następczynią była Karpatoruska Rada w Preszowie, składająca się z przedstawicieli okręgowych rad z całej zachodniej Rusi Karpackiej22. Przewodniczącym rady był rusofi l Antoni Beskyd, były poseł do parlamentu węgierskiego23. Sprawę popierał także czołowy rusofi lski działacz z terenu byłej Galicji Wschodniej, Dmytro Mar-kow24, co potwierdza, iż inteligencja łemkowska w tej kwestii działała w ścisłej współpracy z obozem rusofi lskim.

Pierwsze manifestacje unifi kacji łemkowskich ziem miały miejsce na wiecu we Florynce, gdzie publicysta Dmytro Wisłocki, redaktor „Gołosu Russkago Naroda”, ofi cjalnego organu Karpatoruskiej Rady Narodowej, postulował unifi kację

19 Ф. Коковсъкий, op. cit., s. 117.

20 Ibidem; J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 40; A. Kwilecki, Fragmenty najnowszej historii…, s. 40; Ю. Тарнович, op. cit., s. 247; zob. T.A. Olszański, Ruska Ludowa Republika Łemków…, s. 48.

21 П.Р. Магочій, Фомування націоналної…, s. 57; A. Kwilecki, Fragmenty najnowszej historii…, s. 41; И. Лемкин, op. cit., s. 154; zob. T.A. Olszański, Ruska Ludowa Republika Łemków…, s. 49.

22 Warto zwrócić uwagę, że ludność rusinska zamieszkująca Zakarpacie wysuwała także postulaty połączenia jej etnicznych ziem z Ukrainą lub Węgrami. Należy wspomnieć chociażby powstałą w Użhordzie Węgiersko-Ruską Radę Narodową pod kierownictwem greckokatolickich księży, Simeona Szabó i Augustyna Wołoszyna, dążących do autonomii w ramach Węgier czy powstałą w Chuszcie (węg. Huszt) ukraińską Karpatoruską Radę Narodową, kierowaną przez Juliana i Mychajła Brajszczaków. K. Mozgawa, Ruś Zakarpacka w polityce czechosłowackiej (1920–1938), „Koło Historii”, nr 15, 2015, s. 104; P. Żurawski vel Grajewski, Problematyka badań nad Rusinami

Karpackimi w związku z ostatnimi publikacjami Paula R. Magocsiego, „Kwartalnik Historyczny”,

nr  104(1), 1997, s. 75; K. Nowakowski, Sytuacja polityczna…, s. 319, E. Michna, Kwestie

etniczno-narodowościowe…, s. 64.

23 П.Р. Магочій, Фомування націоналної…, s. 57; A. Kwilecki, Fragmenty najnowszej historii…, s. 41; И. Лемкин, op. cit., s. 154; zob. T.A. Olszański, Ruska Ludowa Republika Łemków…, s. 49.

z Preszowszczyzną, wywołując sprzeciw Dmytra Sobina oraz części z działaczy rusofi lskich. W wyniku zgromadzenia doszło jednakże do spisania rezolucji doma-gającej się wyzwolenia ludności łemkowskiej25: „My naród ruski zamieszkujący zwartą masą południowe części galicyjskich okręgów administracyjnych Nowy Targ, Nowy Sącz, Grybów, Gorlice, Jasło, Krosno i Sanok nie pragniemy wejść w skład państwa polskiego, a pragniemy dzielić los naszych węgierskich ruskich braci w Żupach, Spisz, Szarysz i Zemplin jako niepodzielna geografi czna i etno-grafi czna całość”26. We Florynce utworzono Komitet do Współpracy i Ogólnej Organizacji z Rusią Węgierską. 21 grudnia 1918 r. w Koszycach doszło do poro-zumienia Rady Naczelnej Łemkowszczyzny z Ruską Radą Preszowszczyzny. Kiedy oczywiste okazało się fi asko planu szybkiego przyłączenia do Rosji, po kongresie w Koszycach, działacze rusofi lscy rozpoczęli poszukiwanie pomocy w granicach Czechosłowacji. 23 stycznia 1919 r. w Krynicy rozwiązana została NRŁ, która przekazała władzę Karpatoruskiej Radzie w Preszowie27.

Sprawę połączenia Łemkowszczyzny z Czechosłowacją szczególnie wspierał Antoni Beskyd, współpracujący z Mychajłem Jurczakiewyczem28. Działacze rusofi l-scy opublikowali w gazecie „Gołos Russkago Naroda” ustanowioną 9 lutego 1919 r. w Pradze proklamację, w której ogłosili Łemkowszczyznę autonomiczną częścią czechosłowackiej republiki. 5 marca na łamach praskiego czasopisma „Morgen-zeitung”, z kolei ukazała się Proklamacja Rusinów podkarpackich za przyłączeniem

się do Czecho-Słowaków, o następującej treści: „Ponieważ widzimy, że połączenie

naszego kraju ze zjednoczonym państwem rosyjskim nie może być urzeczywist-nione, życzymy sobie ogólnie żyć z naszymi braćmi Czecho-Słowakami. Życze-nie to podzielą Życze-nie tylko 500000 w naszym kraju żyjącej ludności, ale także nasi w Ameryce, przebywający emigranci, którzy w tym względzie swą wolę wynurzyli. Przeto oświadczamy przed całym kulturalnym światem, że od dzisiaj uważamy się jako autonomiczna część Czecho-słowackiej Republiki”29.

Na koncepcję stworzenia rusińskiej autonomicznej prowincji wpływ wywierała liczna emigracja w Stanach Zjednoczonych, skupiona wokół Kościoła greckokatolic-kiego i utworzonej w lipcu 1918 r. Amerykańskiej Rady Narodowej Uhro-Rusinów

25 APKr KWPP 133, Okręgowa Komenda Policji Państwowej w Krakowie, Sprawozdanie z ruchu politycznego i ekonomicznego za miesiąc czerwiec 1921 r., k. 18, B. Horbal, Działalność polityczna

Łemków…, s. 45, J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 41.

26 Cyt. za: B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 45

27 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 40; П.Р. Магочій, Фомування націоналної самосвідомості…, s. 58; Ю. Тарнович, op. cit., s. 249; И. Лемкин, op. cit., s. 154; zob. T.A. Olszański, Ruska

Ludowa Republika Łemków…, s. 50; P.R. Magocsi, Th e Rusyn-Ukrainians in czechoslovakia,

Wiedeń 1985, s. 33.

28 „Po upadku rządu austro-węgierskiego w miesiącu listopadzie i grudniu 1918 Rada Narodowa w Czarnem szerzyła tajną agitację w gminach ruskich tutejszego regionu, szczególnie zaś za przyłączeniem Łemkowszczyzny do republiki Czesko-Słowackiej. Wysyłano podówczas delegatów na odbywające się wiece w powiecie gorlickim /Gładyszowie/ oraz urządzano tajne składki na podróż ks. Jurczakiewycza do Pragi”. APKr KWPP 97, Meldunek dla Powiatowego Dowództwa Żandarmaryi w Jaśle, z dn. 13 V 1919, b.p.

29 APKr StPG II 11, Eine Proklamation der Karpathen-Ruthenen für den Anschluss an die Tschechoslowakei – odpis artykułu umieszczonego na stronicy 2 gazety „Morgenzeitung” nr 64 (5 III 1919) o proklamacyi ruskiej, b.p.

z adwokatem Jerzym Żatkowyczem na czele. Interweniował on w sprawie przy-łączenia Zakarpacia do Czechosłowacji m.in. u prezydenta Woodrowa Wilsona czy Tomáša G. Masaryka. Antoni Beskyd starał się doprowadzić do unifi kacji łemkowskich ziem z Rusią Zakarpacką m.in. szukając poparcia u Słowackiej Rady Narodowej, która gwarantowała autonomię Kościołów i szkół rusińskich30.

Memoriał przyłączenia Łemkowszczyzny do Preszowszczyzny za sprawą Anto-niego Beskyda trafi ł do rządu w Pradze i na Konferencję Pokojową w Paryżu. Rusofi lski projekt ostatecznie nie zyskał poparcia czechosłowackiego rządu31. Sytuacja ta powtórzyła się na Konferencji Pokojowej w St. Germain32. Władze Czechosłowacji, choć udzieliły schronienia łemkowskim działaczom Aleksandrowi Hassajowi, Dmytrowi Sobinowi oraz Aleksandrowi Cichańskiemu, którzy zagrożeni aresztowaniem udali się na emigrację, do kwestii autonomii Rusi Podkarpackiej, w skład której miałaby wejść Łemkowszczyzna, odnosiły się sceptycznie. Premier Karel Kramar, niechętnie przystał na poparcie projektu na Konferencji Pokojowej w Paryżu. Prezydent Tomáš Masaryk pomimo przyjęcia delegacji, nie opowie-dział się za podjęciem jakichkolwiek kroków w kwestii łemkowskiej33. Sprawy nie poparł także Edward Benesz, przeciwny ekspansji republiki za Karpaty34. Rząd czechosłowacki nie zamierzał wspierać rusofi lskich postulatów pomimo konfl iktu granicznego z Rzeczpospolitą Polską, w tym przypadku jednak żywiąc nadzieję, iż strona polska nie poprze starań Węgrów o południową Słowację z Preszów i Koszycami, a także południowo-zachodnią Ruś Zakarpacką, ziem zamieszkanych przez ludność węgierską35.

Władze polskie w warunkach odbudowy państwa oraz w obliczu narastającego konfl iktu z Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową początkowo nie dostrzegały problemów ludności łemkowskiej, uważając teren Łemkowszczyzny za integralny z państwem polskim. Towarzystwo Obrony Narodowej w Nowym Sączu postano-wiło w dniach 3–5 listopada 1918 r. przeznaczyć 5 miejsc w 60-osobowej Radzie Narodowej dla reprezentacji łemkowskiej36. Działania te były zdecydowanie zbyt późne i za mało stanowcze, by móc uspokoić antypaństwowe nastroje wśród poli-tycznie zaangażowanej inteligencji mniejszościowej37. Powstanie Ruskiej Rady

30 P.R. Magocsi, Th e Rusyn-Ukrainians in Czechoslovakia…, s. 32; zob. T.A. Olszański, Ruska Ludowa

Republika Łemków…, s. 52; П.Р. Магочій, Фомування націоналної самосвідомості…, s. 55–56.

31 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 41; P.R. Magocsi, Th e Rusyn-Ukrainians in Czechoslovakia…, s. 32; zob. T.A. Olszański, Ruska Ludowa Republika Łemków…, s. 52; П.Р. Магочій, Фомування

націоналної самосвідомості…, s. 55–56; APKr StPG II 11, Eine Proklamation der

Karpathen-Ruthenen für den Anschluss an die Tschechoslowakei – odpis artykułu umieszczonego na stronicy 2 gazety „Morgenzeitung” nr 64 z dn. 5 III 1919 o proklamacji ruskiej, b.p.

32 И. Лемкин, op. cit., s. 154; zob. T.A. Olszański, Ruska Ludowa Republika Łemków…, s. 50.

33 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 54.

34 J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 41.

35 K. Lewandowski, Sprawa ukraińska w polityce zagranicznej Czechosłowacji w latach 1918–1932, Wrocław 1974, s. 183; S. Nowinowski, Powstanie małej ententy  – narodziny czechosłowackiego

systemu bezpieczeństwa regionalnego (1920–1921), „Acta Universitatis Lodziensis” 59, 1997, s. 46.

36 B. Horbal, Działalność polityczna Łemków…, s. 52, J. Moklak, Łemkowszczyzna…, s. 40.

37 Towarzystwo Obrony Narodowej stało na stanowisku, iż tak liczna grupa ludności powinna posiadać swoją reprezentację w Powiatowej Radzie Narodowej, „aby nie była kadłubowym ciałem”.

Narodowej zostało zdecydowanie potępione przez lokalne władze: komisarz Pol-skiej Komisji Likwidacyjnej w Gorlicach oceniał działalność RuPol-skiej Rady jako prowokatorską i wysoce niebezpieczną dla Polski38. Część administracji lokalnej