Jednym z problemów badanych podczas realizowanego projektu była skłonność polskiej młodzieży do grania tzw. hazardowego. na potrzeby badania przyjęto, że hazard to zaangażowanie w gry, których wynik jest zależny w całości lub części od losu, a stawkami są pieniądze lub dobra materialne (Dzik, 2004). W związku z tym, że o wyniku gry decyduje przypadek, gry te nazywa się także losowymi. Hazardem jest zatem taka aktywność, która jest grą angażującą dwie strony, gdzie obowiązują reguły, jej wynik przynajmniej po części zależy od przypadku, a nie tylko umiejętno-ści gracza, zaś stawką są zawsze pieniądze lub dobra materialne (Dzik, 2004). Tak rozumiany hazard posiada pewne stałe cechy, stanowiące o tym, że daną grę zali-czyć można do kategorii gier hazardowych. Do tego katalogu należą gry, które mają charakter rozrywki i nie zawierają w sobie elementu przymusu, które przebiegają zgodnie z ustalonymi odgórnie regułami, których należy przestrzegać, i angażują przynajmniej dwóch uczestników (graczy), aby możliwe było rywalizowanie, przy czym uczestnikami tymi niekoniecznie muszą być ludzie (przykładem jest gra na automatach losowych, maszynach, w której przeciwnikiem człowieka jest system elektroniczny, maszyna/automat do gry) (Lelonek-kuleta, 2014).
Patologiczny hazard po raz pierwszy został zaliczony do zaburzeń zdrowia psy-chicznego w 1980 roku w klasyfikacji amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i umieszczony w grupie zaburzeń kontroli impulsów niesklasyfikowanych w innym miej-scu (Impulse-Control Disorders Not Elsewhere Classified, DSM-iV). Zgodnie z poprzed-nią, już nieobowiązującą klasyfikacją DSM-iV, kryterium rozpoznania patologicznego hazardu było stwierdzenie co najmniej pięciu z przedstawionych niżej uporczywych i nawracających zachowań hazardowych (Jarczyńska, 2016, s. 30):
— Zaabsorbowanie hazardem (np. przeżywanie na nowo minionych doświadczeń związanych z graniem, planowanie kolejnych przedsięwzięć, obmyślanie sposo-bów zdobycia pieniędzy na hazard).
— Stawianie w grze coraz wyższych kwot pieniędzy w celu osiągnięcia pożądanego poziomu ekscytacji.
— Wielokrotne podejmowanie bezowocnych prób kontrolowania, ograniczenia lub zaprzestania grania.
— Odczuwanie niepokoju lub rozdrażnienia przy próbach ograniczenia lub zaprze-stania grania.
— Traktowanie grania jako ucieczki od problemów lub sposobu na złagodzenie dysfo-rycznego nastroju (poczucia bezradności, winy, lęku, depresji itp.).
— Potrzeba odegrania się i powrotu w tym celu do gry innego dnia po przegranej.
— Okłamywanie członków rodziny, terapeutów i innych ludzi w celu ukrycia stopnia własnego uwikłania w hazard.
— Dopuszczanie się naruszeń prawa, tj. fałszerstwa, oszustwa, kradzieży czy sprze-niewierzenia w celu zdobycia pieniędzy na grę.
— ryzykowanie utraty ważnych związków, pracy bądź możliwości nauki lub kariery zawodowej albo faktyczna ich utrata na skutek zaangażowania w hazard.
— Liczenie na innych w celu poprawy rozpaczliwej sytuacji finansowej, spowodo-wanej graniem.
Do określenia symptomów nałogowego grania hazardowego postanowiono wyko-rzystać zmodyfikowaną skalę grania hazardowego (SOGS-ra), która w literaturze przedmiotu jest użytecznym narzędziem przesiewowym, pozwalającym na wstępną identyfikację młodzieży i młodych dorosłych zagrożonych problemową grą hazardową lub grających w nią w sposób ryzykowny. Pozwala na ocenę zachowań związanych z graniem i problemów z tą aktywnością występujących w czasie ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Uzyskane w badaniach wyniki dotyczące symptomów nałogo-wego grania hazardonałogo-wego przez młodzież oraz kwestii hazardu problemonałogo-wego należy traktować z dużą ostrożnością i to z dwóch powodów. Po pierwsze nie ma w Polsce dostępnych gier hazardowych dla dzieci i młodzieży do lat 18. Może się zatem okazać, że badani uczniowie deklarują własne granie w gry dla nich niedostępne, ale robią to wspólnie z rodzicami, pomagając im wypełnić kupon czy grając w zdrapki przez nich zakupione. Po drugie samo nazewnictwo używane w zastosowanej skali może być dla uczniów zbyt skomplikowane, co nie pozwala zgromadzić w pełni rzetelnych danych
w badanym zakresie. Z tych powodów postanowiono zmodyfikować skalę grania hazardowego (SOGS-ra), zasadniczo ją skracając i upraszczając. Z przeprowadzonych w projekcie „Granie na ekranie” badań wynika, że prawie ⅔ uczniów przynajmniej raz w swoim życiu grało w gry losowe za pieniądze (61,8%), wiele razy realizowanie takiej czynności deklaruje 6,6%.
W badaniach zapytano młodzież o to, jakie najwyższe kwoty pieniędzy zdarzyło się jej przeznaczyć na gry hazardowe w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Połowa badanych
uczniów (49,7%) ani razu w swoim życiu nie przegrała żadnych pieniędzy, grając w gry losowe, 14% przegrało tylko raz, a 22% kilka razy. Jednym z symptomów problemo-wego grania jest chęć powrotu do gry w celu odzyskania utraconych pieniędzy. O ten wskaźnik problemowej gry zapytano w sposób następujący: „Jak często w ciągu ostatnich 12 miesięcy wracałeś/aś do gry po to, by odzyskać przegrane pieniądze?”.
Do pytania tego zastosowano następującą kafeterię odpowiedzi: za każdym razem, z reguły, tylko czasami, nigdy. Z przeprowadzonych badań wynika, że wśród mło-dzieży, która kiedykolwiek przegrała jakąś kwotę, 18% wracało czasami do grania, aby odzyskać pieniądze, 7,7% robiło to regularnie, zaś 4% za każdym razem. Jedynie 3,6% badanych uczniów przyznało ponadto, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy czuło się dość zmartwionym lub bardzo zmartwionym z powodu swojego hazardowego grania.
najczęściej przegrywaną najwyższą kwotą okazało się być 10 złotych (65,6%), 17%
uczniów przyznało, że jednorazowo przegrali najwięcej między 11 a 50 złotych. Co dwudziesty badany uczeń (4,8%) stwierdził, że jednorazowo przegrał powyżej 500 zł, zaś 2% między 200 a 500 zł. Granie za pieniądze przez polską młodzież w więk-szości przypadków nie prowadzi do kłótni z rodziną (4,5% odpowiedzi pozytywnych), jedynie 7% uczniów przyznało, że zdarzyło się im grać za większe sumy niż te wcze-śniej planowane. Badani uczniowie w większości przypadków nie są krytykowani przez innych z powodu grania za pieniądze (5,6%), badana młodzież bardzo rzadko przyznaje, że miała poczucie winy z powodu grania w gry za pieniądze (6,7%). nie-spełna 5% wszystkich badanych nastolatków przyznało, że pożyczało pieniądze od innych (aby grać w gry), doświadczało kłótni z rodziną, której podłożem było granie za pieniądze czy opuszczało zajęcia szkolne.
Jednym z problemów badawczych podejmowanych w trakcie realizowanych badań było określenie skali występowania najważniejszych symptomów proble-mowego grania w gry hazardowe. W tym celu wykorzystano jedenaście odrębnych twierdzeń, których odpowiedzi oparte zostały na skali tak – nie. W dalszej kolej-ności postanowiono stworzyć ogólną skalę grania problemowego, która jest sumą wszystkich jedenastu analizowanych pytań. Charakteryzując problemowy hazard, wskazuje się także na jedną z cech, którą jest składanie fałszywych deklaracji doty-czących wygranych. W ankiecie zapytano zatem badanych o to, czy w ciągu ostat-nich 12 miesięcy mówili innym, że wygrali zakład, podczas gdy w rzeczywistości go
tak nie
Symptomy grania hazardowego (%) – N=35.253. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy...
Wykres 28
zdarzyło Ci się opuścić zajęcia szkolne/pracę z powodu uprawiania hazardu?
pożyczyć pieniądze lub ukraść coś w celu pokrycia długów hazardowych?
pożyczyłeś/aś od kogoś pieniądze na grę i następnie ich nie oddałeś/aś z powodu Twojego hazardowego grania?
zdarzyły Ci się kłótnie o pieniądze z rodziną lub przyjaciółmi, które związane były z Twoim hazardowym graniem?
zakłady pieniężne doprowadziły do kłótni z rodziną i przyjaciółmi lub do kłopotów w szkole/w pracy (jeśli pracujesz)?
zdarzyło Ci się ukryć przed rodziną, przyjaciółmi lub innymi ważnymi dla Ciebie osobami potwierdzenia zakładów, świadczące o Twoim graniu?
ktoś skrytykował Cię z powodu Twojego grania lub mówił Ci, że masz problem z hazardem (niezależnie czy miał Twoim zdaniem rację, czy jej nie miał) zdarzyło Ci się poczuć, że chcesz przestać grać, ale
sądziłeś/aś, że nie potrafisz tego zrobić?
miałeś poczucie winy związane z sumą pieniędzy, którą postawiłeś/aś lub tym, co dzieje się, gdy postawisz pieniądze?
zdarzyło Ci się grać za większe sumy niż wcześniej planowałeś/łaś?
mówiłeś/aś innym, że wygrałeś/aś zakład, podczas gdy w rzeczywistości przegrałeś/aś?
0 20 40 60 80 100
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
3,4 96,6
przegrali. Było to pytanie zamknięte, na które badani mogli odpowiedzieć przecząco lub twierdząco. Zdecydowanej większości badanych (88,9%) nie zdarzyło się składać fałszywych deklaracji dotyczących wygranych. Jednak 4% badanej młodzieży zadekla-rowało taki problem, co niewątpliwie jest jednym z kryteriów patologicznego grania.
W badaniach zapytano młodzież także o to, czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy granie w gry hazardowe było przyczyną kłótni z bliskimi i wywołało problemy w relacji z nimi, zwłaszcza z rodziną, a także spowodowało kłopoty w szkole, a w przypadku starszej młodzieży w pracy (jeśli podejmuje ona aktywność zarobkową). Zdecydowana więk-szość respondentów (96%) odpowiedziała przecząco na to pytanie. niewielki odsetek badanych (4%) zadeklarował występowanie problemów z rodziną i bliskimi oraz kło-potów w szkole i pracy, które związane były z hazardowym graniem.
kolejnym wskaźnikiem problemowej gry hazardowej jest niekontrolowanie ilości pieniędzy wydawanych na tę aktywność (grę hazardową). W celu pomiaru tego wskaźnika problemowej gry zapytano badanych o to, czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zdarzyło się im grać na sumy większe niż wcześniej planowali. Badana młodzież (92,8%) w czasie ostatnich 12 miesięcy nie grała na większe stawki niż wcześniej zakładała czy też planowała grać. Jednak w przypadku 7,2% responden-tów taka sytuacja wystąpiła, co może świadczyć o symptomie problemowej gry.
W badaniach zapytano także uczniów szkół o to, czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy granie przez nich w gry hazardowe spotkało się z interwencją osób bliskich w celu podkreślenia problemu hazardowej gry. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że zde-cydowana większość badanej młodzieży (94,4%) nie spotkała się z krytyką ze strony innych osób dotyczącą podejmowania przez nią problemowej gry hazardowej. 5,6%
badanych zadeklarowało wystąpienie takiej sytuacji. Zauważenie przez bliskie osoby problemu zaabsorbowania grą to niewątpliwie jeden z istotnych symptomów uza-leżnienia od gry hazardowej.
Symptomem problemowego hazardu jest także wystąpienie poczucia winy zwią-zanego z zastawianą sumą pieniędzy. Taki konflikt w literaturze tematu opisywany jest mianem konfliktu intrapersonalnego, który polega na prowadzeniu przez gracza wewnętrznej walki z samym sobą, sprowadzającej się z jednej strony do wewnętrz-nej, nieodpartej potrzeby kontynuowania gry, a z drugiej do świadomości i pragnienia jej zaprzestania z powodu szkód, do jakich prowadzi. W prezentowanych badaniach
ten wskaźnik także został poddany pomiarowi. W większości badana młodzież nie ma poczucia winy z powodu zastawu pieniężnego (93,3%). Tylko 6,7% respondentów zadeklarowało odpowiedź potwierdzającą taki stan rzeczy. należałoby się przyjrzeć tej grupie nastolatków, gdyż wewnętrzne poczucie winy sugeruje, że ta grupa bada-nych sama zdaje sobie sprawę z tego, że ich gra może mieć znamiona gry problemo-wej. W badaniach ilościowych zapytano również młodzież, czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zdarzyło jej się poczuć, że chce przestać grać, ale nie potrafi tego zrobić.
Z przeprowadzonych badań wynika, że znacznej części badanej młodzieży (93,4%) nie zdarzyło się odczuwać dyskomfortu związanego z chęcią zaprzestania gry hazardowej.
Jedynie niewielki odsetek badanych (6,6%) zadeklarował istnienie takiego problemu, co niewątpliwie może mieć znamiona gry problemowej. analiza uzyskanych wyników wskazuje ponadto na to, że zdecydowana większość badanych polskich nastolatków (94,4%) w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie ukrywała przed rodziną i bliskimi dowodów świadczących o uczestnictwie w grach hazardowych. Zdarzało się to jednak 5,6%
badanej młodzieży, która prawdopodobnie charakteryzuje się grą problemową lub jest nią znacząco zagrożona.
Czy z powodu grania w gry za pieniądze dochodziło w badanej zbiorowości do kłótni z rodziną i bliskimi o pieniądze przeznaczone na gry hazardowe? Odpowiedzi badanej młodzieży wskazują na to, że zdecydowanej większości (96,2%) nie zdarzyła się taka sytuacja. 3,8% badanych charakteryzuje się tym symptomem problemowej gry. kolejnym wskaźnikiem postępującego uzależnienia od gry hazardowej jest popa-danie w tarapaty finansowe i niezwracanie pieniędzy przeznaczonych na grę hazar-dową, które pożyczono wcześniej od innych. Jak się okazuje, zdecydowana większość respondentów (98%) odpowiedziała przecząco na postawione pytanie. niewielki odsetek badanych (2%) zadeklarował pożyczanie pieniędzy na grę, a następnie ich niezwracanie wynikające z hazardowego grania. Przeprowadzone badania w pro-jekcie „Granie na ekranie” ukazały, że 3,4% uczniów przyznało, że z powodu grania w gry za pieniądze opuściło zajęcia szkolne lub zawodowe, zdecydowana większość badanej młodzieży (96,4%) nie pożycza pieniędzy i nie kradnie w celu pokrycia dłu-gów hazardowych.
Z przeprowadzonych badań wynika, że analizując w sposób całościowy wszyst-kie symptomy hazardowego grania, statystycznie istotnie wyższe są one u mężczyzn
(11,87 punktu) oraz nieco częściej charakterystyczne są dla uczniów uczęszczających do szkół ponadpodstawowych (11,66). Ważne jest jednak to, że w badaniu korelacyj-nym zanotowano wyraźną korelację (ale małą) w powiązaniu grania hazardowego z problemowym używaniem gier cyfrowych. na podstawie analizowanych danych można powiedzieć, że im częściej uczniowie przejawiali symptomy problemowego grania hazardowego, tym częściej osiągali wysokie wyniki na skali problemowego używania gier cyfrowych. Wskaźniki innych korelacji również są istotne pod wzglę-dem statystycznym, ale ich wartości są na tyle małe, że o żadnej korelacji między zmiennymi mowy być nie może.